در این مقاله ابتدا نگاه مختصری به برخی از آیات و روایات مربوط به صله رحم شده، سپس به بررسی و توضیح دقیق واژه صله رحم همت شده است. تا بحث صله رحم هر چند کوتاه اما به طور کامل ارائه شده باشد .

صله رحم

اهمیت صله رحم در اسلام به حدی است که می توان گفت جزء اولویت های بزرگ اسلامی است. هیچ راه نجاتی برای قاطع رحم وجود ندارد و برای صله کننده، مژده فراوانست. اسلام صله رحم را وسیله فزونی رزق و روزی، عامل بسیار موثر در افزایش عمر، پاک کننده اعمال و رفتار، آسان کننده سختی های مرگ، و موجب پاداشهای فراوان آخرتی و ... می داند. درباره صله رحم، هم در قرآن و هم در روایات سخن فراوانست. در قرآن می فرماید:

وَالَّذِینَ یَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ (رعد: 21)؛ و كسانی كه خدا آنچه را به پیوستن آن فرمان داده پیوسته می دارند و از خدایشان می ترسند.

وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ (بقره: 27) و قطع می كنند رشته‏ای را كه خدا فرمان به پیوستن آن داده و در زمین فساد می كنند.

معنى هر دو آیه على الظاهر عامّ است و صله ارحام از مصادیق آن می باشد.

در روایات نیز سخن بسیار است از جمله:

وَ قَالَ (ص) حَافَتَا الصِّرَاطِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ الْأَمَانَةُ وَ الرَّحِمُ- فَإِذَا مَرَّ الْوَصُولُ لِلرَّحِمِ وَ الْمُؤَدِّی لِلْأَمَانَةِ نَفَذَ إِلَى الْجَنَّةِ- وَ إِذَا مَرَّ الْخَائِنُ لِلْأَمَانَةِ وَ الْقَطُوعُ لِلرَّحِمِ- لَمْ یَنْفَعْهُ مَعَهُمَا عَمَلٌ- وَ یَكْفَأُ بِهِ الصِّرَاطُ فِی النَّار (بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار،ج‏71، 105)؛ در دو گوشه صراء روز قیامت امانت است و رحم، و چون صله كننده رحم و امانت پرداز بر آن بگذرند به بهشت رسند و چون خائن در امانت و قاطع رحم بر آن گذرند هر چه كردند سودشان ندارد، و صراط آنها را به دوزخ وارد كند.

وَ قَالَ الصَّادِقُ (ع) صِلَةُ الرَّحِمِ تُهَوِّنُ الْحِسَابَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ هِیَ مَنْسَأَةٌ فِی الْعُمُرِ وَ تَقِی مَصَارِعَ السَّوْء(همان ،ص104)امام صادق(علیه السلام) فرمود: صله رحم حساب را آسان كند در روز قیامت، و عمر را دراز كند، و از مردن بد حفظ كند.

درباره اینکه ارحام چه کسانی هستند، نص دقیقی وجود ندارد شهید ثانى ره گفته: اصحاب فقهاء اختلاف دارند كه قرابت كیانند؟ چون نصى در بیان آن نرسیده و بیشتر آن را امرى عرفى دانند كه در عادت، وابسته ی در نسب شمرده شوند، خواه ارث برند یا نه

شخصی به رسول خدا عرض کرد: «من اقوامی دارم که به آنها احسان می‌کنم ولی آنها مرا اذیّت می‌کنند. می خواهم دیگر کاری به آنها نداشته باشم امام فرمود: در این صورت خداوند همه شما را رها می کند عرض کرد: پس چه کنم؟ امام فرمود: به آن کس که تو را محروم ساخته بخشش کن و با آن کس که از تو قطع کرده بپیوند و آن را که به تو ظلم کرده، ببخش. و اگر چنین کنی خداوند پشتیبان تو خواهد بود.(بحارالانوار، ج 74، باب 3، ص89)

نیز رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: صدقه ده اجر دارد، و قرض هیجده تا و صله برادران(دینی) بیست تا و صله رحم بیست و چهارتا.(همان)

تامل در روایات صله رحم انسان را بسیار به وجد آورده و مشتاق به عمل می نماید اما سوالات بسیاری ذهن را مشغول می کند که تا پاسخهای واضحی بدست نیاید، تکلیف دقیق ما پیرامون صله رحم مشخص نمی شود. از جمله آنکه معنای دقیق صله رحم چیست و رحم به چه کسانی می گویند؟ چه کنیم تا به صله رحم عمل کرده باشیم؟ لذا با نگاهی دقیق به معنای صله رحم در لغتنامه های عربی و فارسی و اقوال علمای اسلامی به توضیح این واژه می پردازیم .

صله از ریشه وصل است و در دو معنای بهم پیوستن، و احسان کردن می باشد و لفظ صله در "صله رحم" شامل هر دو معنا می شود و برای هر دو معنا سند معتبر موجود است.

وصل: وَصْلًا و صِلَةً و صُلَةً الشی‏ءَ بالشی‏ءِ: آن دو چیز را با هم پیوند داد، هُ بِالْف دینار: هزار دینار به او بخشید- وَصْلًا وَ صِلَةً رَحِمَهُ: صله رحم كرد و به خویشاوندان خود رسید، فلاناً: به فلانى رسید و نزد او ماند، به او كمك و بخشش نمود(فرهنگ ابجدی ،عربی فارسی ،ج 1ص 10)
گل سرخ

المنجد درباره "وصل" و _رحمه: احسن الی الاقربین الیه من ذوی النسب و عطف علیهم و رفق بهم:(یعنی نیکی و مهربانی کند به خویشاوندان که با او نسبت خویشی رحمی دارند.(المنجد،انتشارات اسلام ،چاپ دوم ،سال 80)

همچنین است در مفردات و لسان العرب و...

از روایات نیز هر دو معنا استفاده می شود در حالی که تلقی عوام فقط معنای اول، یعنی دیدار از یکدیگر است .

و مراد از رحم: معنای لغوی رحم، زهدان به معنی جای کودک در شکم مادر را گویند. واژه رحم، در صله رحم استعاره برای قرابت و خویشاوندی است. (دهخدا، علی اکبر؛ لغت نامه، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1373 ، چاپ اول،ج14، ص20572 )

اما درباره اینکه ارحام چه کسانی هستند، نص دقیقی وجود ندارد شهید ثانى ره گفته: اصحاب فقهاء اختلاف دارند كه قرابت كیانند؟ چون نصى در بیان آن نرسیده و بیشتر آن را امرى عرفى دانند كه در عادت، وابسته ی در نسب شمرده شوند، خواه ارث برند یا نه.

قول دیگری نیز می گوید: هر كه وابسته نژادى است در عرف و گرچه فاصله دور دارد، با حفظ اولویت مراتب بر یكدیگر،(هرچه نسبت نزدیکتر باشد، صله از اهمیت بیشتری برخوردار است) چه مذکر باشند چه مونث، برخى عامه آن را منحصر دانسته اند در آنها كه نباید با هم زناشوئى كنند و محرم یك دیگرند (مثل خواهر و برادر) و اگر هر دو یك جنسند یكى‏ را مذكر فرض كنند و دیگرى را مونث، چنانچه زناشوئیشان حرام باشد، رحم هم باشند.

قول معروف دیگری نیز می گوید رحم، پیوند نژادیست میان وابستگان به یك مادر، (که چون بالا رود و مادر بزرگها هم حساب شوند، دایی، خاله، عمو و عمه هم از ارحامند) و بقولى رحم خویشاوند از دو طرف است، پدران و هر چه بالا روند، و فرزندان و هر چه به پائین روند.(آداب معاشرت- ترجمه جلد شانزدهم بحارالانوار، ج‏1، ص 71 )

از همین رو کادو دادن در آنجاها که در عرف مرسوم است، مثل کادوی عروسی، یا تولد و امثالهم از مصادیق صله رحم است که اگر شامل افراط و تفریء ریا، خودنمایی و ... نباشد، ثواب صله دارد. میهمانیها و دید و بازدیدها نیز همه از مصادیق صله است و در جاهایی که عرف بدان اهمیت بیشتری می دهد مثل دیدار از خویشی که از سفر آمده است، اهمیت بیشتر دارد.

بنابراین صله رحم به معنی پیوستن به خویشاوندان و احسان به ایشان است. درباره حدود احسان هم، روایت است که صله رحم کنید حتی با شربت آبی. و قول پیغمبر است كه صله كنید با ارحام خود گرچه به سلام كردن باشد، ... و شكى ندارد كه با فقر پدران یا فرزندان صله با مال واجب است و براى خویشان دیگر مستحب است و در طبقه وارثان مؤكد است و به اندازه هزینه زندگى است، و اگر بى‏نیاز باشند به این است که هدیه بدانها بدهد. (بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج‏71، ص: 11،ترجمه آداب معاشرت ،ج16،ص70)

از همین رو کادو دادن در آنجاها که در عرف مرسوم است، مثل کادوی عروسی، یا تولد و امثالهم از مصادیق صله رحم است که اگر شامل افراط و تفریء ریا، خودنمایی و ... نباشد، ثواب صله دارد. میهمانیها و دید و بازدیدها نیز همه از مصادیق صله است و در جاهایی که عرف بدان اهمیت بیشتری می دهد مثل دیدار از خویشی که از سفر آمده است، اهمیت بیشتر دارد. پس به بسیاری از رسومات پسندیده عرفی باید به دیده احترام نگریست .