1 ) شعبه شرقی 2 ) شعبه غربی
شعبه شرق ایران خود شامل دو قسمت است :
پارسی میانه : ختنی , سغدی , خوارزمی
پارسی کنونی : آسی , پشتو , لیننانی ( سغدی جدید ) , لهجه های فلات پامیر
شعبه غرب ایران نیز شامل سه قسمت است :
1 ) پارسی کهن : اوستایی , پارسی باستان ( کتیبه های هخامنشیان ) , مادی ( قدمت بیش بین 2200 تا 4000 سال پیش )
2 ) پارسی میانه : پارسی میانه ( پهلوی ) پارتی اشکانی ( پهلوی ) زبان اقوام پارت آریایی ( قدمت بین 2200 تا 1400 سال پیش )
3 ) پارسی کنونی ( قدمت بین 1400 سال تا کنون ) :
الف ) جنوبی : شامل لری , پارسی , لاری , بشکردی
ب) شمالی : کردی , لهجه های اطراف دریای مازندران , بلوچی , لهجه های مرکزی ایران , تالشی , آذریهای کهن
به صورت کلی میتوان گفت که زبان فارسی در ایران زمین به سه دوره مهم تقسیم می شود :
پارسی باستان : شامل کتاب اوستا و سنگ نبشته های پارسی باستان هخامنشیان است
پارسی میانه : پارتی اشکانی , پارسیگ ساسانی
پارسی نو : پارسی کنونی ( یادگار فردوسی بزرگ که از دری و پهلوی گرفته شده است ) , کوردی , پشتو , آسی , لری
از متون به جای مانده از این زبانها و نوشتارها کهن ایرانی می توان آثار تاریخی و کتب زیر را نام برد : ماتکیان هزاردستان , کارنامک ارتخشیر پاپکان , ادی و ایاتکار زریران , خسرو کواتان وریدگی , فرهنگ پهلویک , ابرادوین نامک پنشتن , شتروهای ایران ( شهرستانهای ایران ) , وچارش چترگ ( ماتیکان چترگ ) , درخت آسوریک , ابرستاینیی , تاریه سورآفرین , افدیها و سهیکهای سگستان ( شگفتیهای سیستان ) , اندرچ پیشیکیان , وچاتک اندرچ فریود کیشان , اندرچ ویه وات فرخ پیروز , ابوریچ خیم هوسروان , اورپتمانی کتک خوتائیه ( پیمان کدخدایی ) , واچیکی چند مچ وژرک متر ( بزرگمهر ) افسون گزندگان , زند وهمن یشت , خوتای نامک , پند نامک وزرک مهر , پند نامک زرتشت , اندرز آذرپات مهر اسپندان , اردای ویرافنامه , جاماسپ نامک , مینوک خرت , نیرنگستان , پتت آذرپاد مهراسپندان , زند وهمن یشت , کتیبه های نقش رستم , پارسه , گنجنامه همدان , کتیبه های آذرگشنسب آذربایجان ,کتیبه های شوش , بیشابور , کرمان , متن شاهنامه , سروده های باباطاهر عریان و . . .
ایران در پهلوی اران می باشد . در اوستایی ائیرائنه وئیجه به معنی خواستگاه آریایی ها . به کشور ایران در عهد ساسانی "اران شتر" میگفتند. در عصر هخامنشی "ایی ریا" نام قوم ایرانی بود و این کلمه را نام قوم است قفقاز بصور ایرون ایرو و ایر بخود اطلاق کرده اند. کلمات آریا‚ آریائیان و ایران و امثال آن که در زبان باقی مانده از این کلمه گرفته شده است. ایران حقیقی در گستره فلات ایران می باشد که امروزه توسط کشورهای استعمارگر به اشغال بیگانگان در آمده است . فلات ایران منطقه وسیعی است در آسیای جنوب غربی که شامل شهرهای قفقازیه و ترکمنستان و افغانستان و ایران کنونی میشود. مساحت این فلات را 2600000 کیلومتر مربع نوشته اند. برخی آریایی ها را مهاجر به ایران میدانند ولی با یافته ها و کوششهای ایرانشناسان ایران سرزمین آریایی ها معرفی شده است . اقوام‚ عیلامیان تمدنی قابل توجه ای در این منطقه داشته اند که ازحدود چهار هزار سال پیش از میلاد مسیح شروع میشد. در اواسط هزاره دوم پیش از میلاد مسیح‚ طوایفی از نژاد سفید پوست از راه جیحون و کوههای قفقازیه به داخله نجد ایران روی آوردند‚ این قبایل شعبه ای از نژاد سپید پوست هند و اروپایی بودند که نزدیک سه هزارسال پیش از میلاد مسیح از هم نژادان خود جدا شده بودند و به آسیای مرکزی مهاجرت کردند و دستهای از آنها هم ظاهرا در ناحیه ای نزدیک دریای خوارزم که در اوستا ایرن واجه یا ایران ویج نامیده شده است بسر بردند‚ مجموع این اقوام بدو دسته اصلی منقسم میشدند‚دستهای که خود از چند شعبه زورمند تشکیل میشد سک و دسته دیگر که متمدنتر از دسته نخستین بود اری نامیده میشدند. دستهای ازاین قبایل که خود را اری یعنی شجاع و شریف مینامیدند کم کم بر دره سند و قسمتی از اراضی هندوستان مسلط شدند و آنها را اری ورت خواندند‚ شعبه دیگر که ایری و ایرین خوانده شده اند‚ در فلات یران سکونت داشتند :
که ایران بهشت است یا بوستان همی بوی مشک آید از دوستان.
فردوسی بزرگ
مزن زشت بیغاره ز ایران زمین که یک شهر از آن به ز ماچین و چین.
اسدی
همه عالم تن است و ایران دل نیست گوینده زین قیاس خجل
چونکه ایران دل زمین باشد دل ز تن به بود یقین باشد.
حکیم نظامی گنجوی