مسمومیت جزو بحث های مهم در پزشکی است و در بسیاری از موارد اقدام به موقع و کافی از بروز مسمومیت حتی پس از خوردن مواد مسموم کننده جلوگیری می کند. در این مواقع بعد از گرفتن شرح حال بیمار، معاینه دقیق و ثبت آنها، اولین اقدام در درمان مسمومیت ها جلوگیری از جذب دارو یا سم است.

از آنجاییکه اکثر موارد مسمومیت از طریق خوردن صورت می گیرد، لذا اول باید از طریق ایجاد استفراغ یا شستشوی معده مواد خورده شده را تخلیه کرد و سپس با استفاده از برخی مواد نظیر زغال فعال شده از جذب سموم از سطح دستگاه گوارش جلوگیری کرده و در نهایت با تجویز داروی مسهل دفع آنها را از دستگاه گوارش سرعت بخشید. تخلیه معده در ۲-۱ ساعت اول (خصوصاً در دقایق اول) بعد از مسمومیت از اهمیت زیادی برخوردار است. اما به دلیل اینکه بسیاری از داروها و سموم باعث تأخیر تخلیه محتویات معده به روده می شوند، (مثل سالیسیلات ها، مپروبامات، باربیتوارت ها، ضد افسردگی های حلقوی، آنتی هیستامین ها، آنتی کولینرژیک ها، بسیاری از داروهای اعصاب و مواد مخدر و …) و نیز برخی دارای چرخه معدی هستند (مثل ضد افسردگی ها، مخدرها، سالیسیلات ها و آنتی کولینرژیک ها)، لذا توصیه می شود که عمل تخلیه معده حتی با گذشت ۱۲ ساعت از مسمومیت نیز در تمامی بیماران صورت گیرد. (مگر منع خاصی داشته باشد)
تخلیه معده در موارد زیر ممنوع است:
۱- مسمومیت با نفت و ترکیبات اصلی و اول آن (به شرط اینکه علائم و نشانه های مسمومیت همه جانبه با آن ماده و مسمومیت جدی دیگری همراه با آن وجود نداشته باشد)
۲- تشنج، کاهش هوشیاری و یا کما
۳- مسمومیت با مواد سوزاننده قلیایی یا اسیدی
۴- اختلالات آناتومیک (ساختاری) یا اعمال جراحی بزرگ شکم
۵- اختلالات انعقادی خون
ایجاد استفراغ:
از این روش زمانی استفاده می شود که شستشوی معده به فوریت امکان پذیر نباشد و یا مقدار ماده خورده شد، سمی و توکسیک نباشد. بهترین روش برای این عمل استفاده از شربت ایپکا است.
راههای ورود سم به بدن :
سموم از راههای مختلف وارد بدن انسان می شوند که عبارنتد از :
شایع ترین مسمومیت ها ، مسمومیت گوارشی است و ۸۰% موارد را تشکیل می دهد و سم از راه غذا وارد بدن می شود .
استنشاق گازهای سمی یا موادی که بخار آنها سبب صدمه به دستگاه تنفسی می شود . این مواد پس از جذب از طریق رگهای خونی ، به ریه رفته و در تمام بدن پخش می شود و اثرات عمومی در بدن ایجاد می کند .
از طریق تماس با پوست .
سموم می توانند از طریق مخاط چشم یا زخم های یکپارچگی پوست ، وارد بدن شود.
ممکن است سموم از راه تزریق وارد بدن شوند که احیاناً به صورت ناخواسته در عوارض جانبی برخی از داروها مشهود است .
* علائم مسمومیتهای گوارشی
نشانه های مسمومیتهای گوارشی در افراد عبارتند از :
سوختگی دهان ، بوی بد دهان ، تهوع و استفراغ ، دل درد ، تعریق ، تغییر در وضعیت هوشیاری یا گیجی ، تغییر در اندازه مردمک چشم و تغییر در وضعیت تنفسی .
* درمان :
اقدامات درمانی که برای مسمومیتهای گوارشی انجام می دهیم عبارت است از :
بررسی وضعیت تنفسی بیمار
خواباندن بیمار به پهلو ، به منظور جلوگیری از ورود ترشحات به راههای تنفسی .
وادار کردن بیمار به استفراغ ( در نیم ساعت اول ) ، زیرا ۴۰-۳۰ درصد سموم از معده خارج می شود . یا شستشوی محتویات معده با سرم نرمال سالین از طریق لوله مری .
دادن شربت ایپکا به منظور ایجاد استفراغ ، در صورت وجود مانعی برای آن .
عدم استفاده از شربت ایپکا در حالت اغماء .

* شربت ایپکا (IPecac):
متأسفانه این دارو جدیداً از لیست داروهای ایران حذف شده است و ساخته نمی شود. شربت ایپکا بر روی مرکز استفراغ در بصل النخاع و با اثر بر معده بعد از ۱۵ تا ۳۰ دقیقه موجب استفراغ می گردد. طول اثر آن ۲ ساعت و شایعترین عارضه جانبی آن خواب آلودگی و اسهال است. مقدار آن برای اطفال تا ۶ ماه ۵ تا ۱۰ سی سی، کودکان ۱۲-۱ سال، ۱۵ سی سی و ۱۲ سال به بالا حدود ۳۰ سی سی است. از آنجائیکه در معده خالی استفراغ بوجود نمی آید، باید جهت تجویز ایپکا مقدار داروی مورد نظر را داخل ۲۰۰ تا ۳۰۰ میلی لیتر محول مورد نظر ریخته و آنگاه به بیمار داده شود.
* موارد منع استفاده از شربت ایپکا:
۱- استفراغ خونی.
۲- اختلال انعقادی.
۳- اطفال کمتر از ۶ ماه.
۴- کاهش رفلکس عق زدن.
۵- زمانی که تسریع در تخلیه معده لازم باشد.
۶- مسمومیت با مواد سوزاننده قلیائی، اسیدی، نفت و ترکیبات اصلی آن.
۷- کاهش سطح هوشیاری یا احتمال قریب الوقوع بودن آن.
۸- مسمومیت با داروهائی که قدرت زیادی در تضعیف سیستم اعصاب مرکزی دارند.
۹- تشنج و مسمومیت با هر داروئی که بالقوه تشنج زا است.
* توجـه:
- مصرف ایپکا در مسمومیت با اتانول بی ارزش است چون الکل سریع از تمام مخاط ها جذب می شود.
- در صورتی که ماده خورده شده خاصیت ضد استفراغ داشته باشد (مثل کلرپرومازین) تجویز ایپکا چندان مؤثر نخواهد بود.
- اگر پس از خوردن ایپکا استفراغ ایجاد نشد، باید اقدام بر شستشوی معده و خارج نمودن آن نمود. چون خود ایپکا هم اثر منفی روی قلب دارد. (افت فشار خون، تپش قلب،‌ درد قفسه سینه و تنگی نفس)
* طریقه مصرف شربت ایپکا
مقدار مصرف شربت ایپکا به صورت زیر است :
دو قاشق چایخوری همراه با نصف لیوان آب ولرم برای کودکان ۶ ماه الی ۱ ساله .
یک قاشق غذاخوری همراه با یک لیوان آب برای کودکان یک الی دوازده ساله .
دو سه قاشق غذاخوری همراه با سه لیوان آب ولرم برای افراد بزرگسال .
مسائلی که در فرآیند کمک رسانی به بیمار باید مد نظر قرار گیرد عبارتند از : سن بیمار ، زمان ایجاد مسمومیت ، مدت زمان سپری شده از مسمومیت و بررسی نوع مسمومیت .
عفونت پتولیسم که در مسمومیتهای گوارشی وجود دارد معمولاً مسمومیت گوارشی ناشی از سم کلستریدیوم بوتلینیوم است که کشنده بوده و در اثر سم انباشته شده در مواد غذایی کنسرو شده ، و مواد خشک ایجاد می شود و فرد دچار مسمومیت بتولیسم می شود و بعد از ۲۴ ساعت دچار ضعف عضلانی بخصوص عضلات تنفسی ، دو بینی و اختلالات گوارشی می شود و در صورت عدم درمانی مقتضی ، منجربه مرگ بیمار خواهد شد .
سایر موارد مسمومیتهای گوارشی ناشی از عفونت سمهای تولید شده در مواد غذایی از باکتری هایی مثل استافیلوکوک ناشی می شود که مخاطره انگیز نیستند و عوارض آن حداکثر بعد از ۲۴ ساعت با تهوع و استفراغ مشخص می شود و بیمار پس از آن بهبود می یابد .

* مسمومیت مواد اسیدی و قلیایی
گاهی مسمومیت مواد اسیدی و قلیایی اشتباه یا با هدف خودکشی بلعیده می شود و از خطرناکترین مسمومیتها محسوب می شود . نشانه های این نوع مسمومیت عبارتند از:
تهوع و استفراغ
سوزش مخاط دهان و پشت جناغ سینه
سوراخ شدن مخاط مری
احیاناً پارگی مری در ناحیه شکمی ، معده و قفسه سینه
درد شدید در ناحیه قفسه سینه
بیمارانی که مسمومیت ناشی از مواد اسیدی و قلیایی دارند نباید وادار به استفراغ شوند زیرا مخاط دستگاه گوارشی و مری در معرض خدمات مجدد قرار می گیرند . بلکه باید به آنها شیر و مواد اسیدی ضعیف شده مثل آب پرتقال ، آب لیموی رقیق شده و نیز مایعات با PCH خنثی داده شود تا از رقت اسید یا مواد قلیایی بلعیده شده کاسته شود .