رهایی از برخی عادت های زشت که مدت زمانی دراز به آن ها مبتلا بوده ایم، طوری که به بخشی از رفتار ثابت ما تبدیل شده اند، برای بسیاری از مردم کار ساده ای نیست؛ زیرا این کار به اراده ای قوی و تلاشی فراوان و تمرینی مداوم نیاز دارد. از این رو بهترین روشی که ما می توانیم برای رهایی از عادات زشت خود در پیش گیریم اقدام و عمل به طریق « تدریج » است.
دشواری در ترک عادات تثبیت شده
پیش از اسلام در رفتار مردم آن زمان، یک سلسله عادات زشت تثبیت شده ای وجود داشت که در عمق فرهنگ جاهلی آنها نفوذ کرده بود . در نخستین مرحله دعوت اسلامی، آسان نبود که از تازه مسلمانان خواسته شود از این عادت های زشت که زمانی دراز با آنها مأنوس بودند، دست بردارند به همین دلیل اسلام با تدبیر خاصی، برای درمان این گونه عادات از روشی استفاده کرد:
- به تأخیر انداختن درمان آنها تا استقرار ایمان در قلب هایشان بود، به طوری که بتوان از نیروی ایمان به عنوان انگیزه ای قوی کمک گرفت تا کار رهایی از عادت های زشت تثبیت شده را آسان سازد. بلکه به جای آن ها عادت های نوینی بیاموزند. به همین دلیل اکثر آیات قرآن که در ابتدای دعوت اسلامی در مکه نازل شده اند. اساساً مربوط به فراخوانی مردم به سوی توحید و یگانه پرستی است و پیامبر اسلام (صلی الله علیه واله و سلم) برای جایگزین کردن ایمان و تقوا در دل کسانی که به دعوت او گرویده بودند، تلاش می نمود .
درمانی برای رفتار های حرام
قرآن برای درمان شرابخواری و رباخواری که در آن زمان بین مردم جاهلی، رایج بود، از روش ذکر شده استفاده کرد. در ابتدا، مردم به آسانی آماده ترک چنین عاداتی نبودند؛ اما پس از آنکه ایمان، به دل آن ها راه یافت ، خود انگیزه ای قوی شد که از خداوند متعال و پیامبر (صلی الله علیه واله و سلم) اطاعت کنند و چیزهایی را که به انجام آن امر شده بودند، بپذیرند ضمن اینکه خداوند از ابتدا به تحریم کامل این عادات فرمان نداد؛ بلکه در بدو امر به ایجاد نفرت و انزجار از آنها پرداخت. آنگاه به تدریج مسلمانان را به سوی تحریم کامل سوق داد.
« یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَقْرَبُواْ الصَّلاَةَ وَأَنتُمْ سُكَارَى حَتَّىَ تَعْلَمُواْ مَا تَقُولُونَ ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، در حال مستی به نماز نزدیک نشوید تا بدانید چه می گویید.»
بیان علامه طباطبایی (ره) در مورد فلسفه تحریم تدریجی
علامه طباطبائی (ره) در مورد فلسفه این تحریم تدریجی آورده است: «از آنجایی که مردم به قریحه طبیعتی که دارند همواره متمایل به لذات شهوت هستند و این تمایل اعمال شهوانی را بیشتر در بین آنان شایع می سازد ، و قهراً مردم به ارتکاب آنها عادت نموده و ترک عادات، برایشان دشوار می شود. هر چند که ترک آن مقتضای سعادت انسانی باشد- بدین جهت خدای سبحان مبارزه با این گونه عادت ها را به طور تدریجی در بین مردم آغاز کرد، و با رفق و مدارا تکلیف شان فرمود یکی از این عادت زشت و شایع در بین مردم می گساری بود، که شارع اسلام به تدریج تحریم آن را شروع کرد.»
در مرحله اول، نخستین آیه ای که در مورد شراب نازل شد، تنها به این موضوع اشاره می کرد که زبان های شراب از منافعش بیشتر است: « یَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ كَبِیرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَآ أَكْبَرُ مِن نَّفْعِهِمَا ؛ در باره شراب و قمار، از تو می پرسند، بگو در آن دو، گناهی بزرگ و سودهایی برای مردم است ولی گناهشان از سودشان بزرگتر است .» (بقره/219)
این مسأله باعث شد مردم تازه مسلمانی که به خوردن شراب عادت کرده بودند نوعی نفرت و انزجار نسبت به شراب پیدا کنند و تشویق شوند که از نوشیدن آن خودداری ورزند پس از نزول آیه فوق، قرآن به تدریج به صورت قاطع تری به ایجاد نفرت از شرب خمر پرداخت و مسلمانان را به پرهیز و نیاشامیدن آن تشویق کرد. این کار وقتی صورت گرفت که برخی از افراد در حالت مستی به نماز می ایستادند؛ در نتیجه در قرائت نماز دچار اشتباه می شدند اینجا بود که قرآن، نماز خواندن در حال مستی را برای آنان حرام کرد: « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَقْرَبُواْ الصَّلاَةَ وَأَنتُمْ سُكَارَى حَتَّىَ تَعْلَمُواْ مَا تَقُولُونَ ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، در حال مستی به نماز نزدیک نشوید تا بدانید چه می گویید.» (نساء 43)
این روش تدریجی که برای تحریم شراب توسط قرآن به کار رفت کم کم علاقه افراد را به شراب کاهش داد و نوعی واکنش مخالف ، یعنی نفرت و ناخشنودی را جایگزین آن نمود . این کار تا رسیدن به هدف مطلوب به تدریج و گام به گام انجام پذیرفت. نتیجه آن شد که بلافاصله پس از نزول آیه تحریم شراب ، تمام مسلمانان مدینه شراب های موجود در شهر را به خیابان های مدینه ریختند و از شر آن رها شدند.
تحریم تدریجی ربا در میان اعراب جاهلی
هچنین قرآن در خصوص تحریم ربا که در میان اعراب جاهلی رواج داشت، از همین روش استفاده کرد و به تحریم تدریجی آن پرداخت در مساله تحریم ربا می توان به چهار مرحله اشاره کرد ؛
در مرحله اول خداوند متعال در آیه زیر از رباخواری اظهار عدم رضایت می کند:« وَمَا آتَیْتُم مِّن رِّبًا لِّیَرْبُوَ فِی أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا یَرْبُو عِندَ اللَّهِ ... ؛ و آنچه به قصد ربا می دهید تا در اموال مردم سود و افزایش بردارد، نزد خدا فزونی نمی گیرد.» (روم/ 39)
در مرحله دوم آیه ای نازل شد که در آن یهودیان به سبب رباخواری تهدید شده بودند و این خود نوعی اشاره به تحریم ربا محسوب می شود؛ گرچه تصریحی به تحریم آن ندارد:« فَبِظُلْمٍ مِّنَ الَّذِینَ هَادُواْ حَرَّمْنَا عَلَیْهِمْ طَیِّبَاتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَن سَبِیلِ اللّهِ كَثِیرًا وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُواْ عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِینَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا ؛ پس به سزای ستمی که از یهودیان سر زد و به سبب آنکه مردم را بسیار از راه خدا باز داشتند. چیزهای پاکیزه ای را که بر آنان حلال شده بود حرام گردانید و به سبب ربا گرفتنشان - با آنکه از آن نهی شده بودند- و به ناروا مال مرد خورد نشان، و ما برای کافران آنان عذابی دردناک آماده کرده ایم.» (نساء/ 161 و 160)
قرآن برای درمان شرابخواری و رباخواری که در آن زمان بین مردم جاهلی، رایج بود، از همین دو روش استفاده کرد. در ابتدا، مردم به آسانی آماده ترک چنین عاداتی نبودند؛ اما پس از آنکه ایمان، به دل آن ها راه یافت ، خود انگیزه ای قوی شد که از خداوند متعال و پیامبر (صلی الله علیه واله و سلم) اطاعت کنند و چیزهایی را که به انجام آن امر شده بودند، بپذیرند
در مرحله سوم خداوند آن ربای فاحش با سودهای چند برابر را که در میان اعراب جاهلی مرسوم بود، حرام کرد و فرمود: « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَأْكُلُواْ الرِّبَا أَضْعَافًا مُّضَاعَفَةً وَاتَّقُواْ اللّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید. ربا را با سود چندین برابر مخورید، و از خدا پروا کنید، باشد که رستگار شوید.» (آل عمران / 130)
و در مرحله چهارم، قرآن ربا را قاطعانه تحریم کرد: «الَّذِینَ یَأْكُلُونَ الرِّبَا لاَ یَقُومُونَ إِلاَّ كَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُواْ إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللّهُ الْبَیْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَن جَاءهُ مَوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّهِ فَانتَهَىَ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُوْلَـئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ یَمْحَقُ اللّهُ الْرِّبَا وَیُرْبِی الصَّدَقَاتِ وَاللّهُ لاَ یُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِیمٍ ؛ کسانی که ربا می خورند، از گور بر نمی خیزند مگر مانند برخاستن کسی که شیطان بر اثر تماس، آشفته سرش کرده است. این بدان سبب است که آنان گفتند: «داد و ستد صرفاً مانند ریاست. » و حال آنکه خدا داد و ستد را حلال، و ربا را حرام گردانیده است. پس، هر کس، اندرزی از جانب پروردگارش بدو رسید، و از رباخواری باز ایستاد، آنچه گذشته، از آن اوست و کارش به خدا واگذار می شود و کسانی که به رباخواری باز گردند، آنان اهل آتشند و در آن ماندگار خواهند بود خدا از برکت ربا می کاهد، و بر صدقات می افزاید، و خداوند هیچ ناسپاس گناهکاری را دوست نمی دارد .» (بقره/ 276 و 275)
نخستین آیه ای که درباره ربا نازل شد، مکی است. اما آیات دیگری که بعد از آن نازل شدند، مدنی هستند از اینجا روشن می شود که تحریم قاطع ربا نیز پس از جایگزینی و استقرار ایمان در دل های مسلمانان صورت گرفته است.
روشی که قرآن برای درمان عادات مذموم شرابخواری و رباخواری در پیش گرفت، همان روش ایجاد تدریجی واکنش نفرت آمیز و ناخوشایند نسبت به شراب و ربا در نظر مسلمانان بود ایجاد این نفرت تدریجی، آنقدر ادامه یافت تا سرانجام توانست این دو خوی قوی و تثبیت شده در رفتار جاهلیت آن زمان را با موفقیت درمان کند و با روشی حساب شده و در کمال دقت و حکمت، نابودشان سازد .
پاسخ با نقل قول
علاقه مندی ها (بوک مارک ها)