ღ.•*♥*•.ღ سیره امام علی ( علیه السلام ) در تربیت فرزند ღ.•*♥*•.ღ

[M.A.H.S.A]

سیره امیرالمؤمنین امام علی ( علیه السلام ) در تربیت فرزند

مقوله تربیت از ابتدایی‏ترین و اساسی‏ترین نیازهای زندگی بشری ‏است و نه تنها تربیت لازمه جدایی ناپذیر زندگی که متن آن بوده و بلکه زندگی ، از گهواره تا گورش جلوه‏ای از آن است .

انسان تنهادر پرتو تربیت صحیح است که به ‏عنوان موجودی هدفمند و اندیشه ورز به اهداف وآرمانهای خود دست‏ یازیده و قله رفیع سعادت مطلوب‏خویش را فتح می‏نماید ; از این رهگذر برای انسان مسلمان تربیت ‏اسلامی ضرورتی مضاعف دارد زیرا انسانی که گردنبند مروارید دانه ‏دین و بندگی خالق متعال رابر گردن آویخته جز در پرتو تربیت‏ صحیح اسلامی به مدال افتخار عبودیت و تسلیم نائل نمی آید ، ازسویی دیگر چنین انسان مسلمانی برای پیمودن راه سعادت و بندگی ‏احتیاج به الگوهای مطمئن عملی دارد تا با نصب‏ العین قراردادن‏ دیدگاه ها و سیره عملی آنان ، هم راه صحیح بندگی و سعادت را بپیماید و هم در این وادی سریعتر گام نهد و سریعتر به مقصد نایل آید ، از این رو معصومین (علیهم السلام) که از گوهر عصمت‏ و مصونیت از خطا و اشتباه برخوردارند ، بهترین و مطمئن ‏ترین‏ الگوهای تربیتی بوده و ارائه دیدگاههاو کشف و عرضه سیره تربیتی ‏آنان یک ضرورت انکارناپذیر برای پویندگان عرصه تعلیم و تربیت‏ اسلامی است و در این میان ، ارائه دیدگاههاو سیره تربیتی امام ‏علی (ع) که خود « اب الائمه‏ » و سرسلسله جانشینان به‏ حق نبوی ‏و سرآغاز تجلیگاه امامت معصومین (علیهم السلام) و نخستین‏ تشکیل دهنده حکومت اسلامی علوی است ، بر ضرورت این کار می‏افزاید .

[M.A.H.S.A]

مبحث ‏اول
اهمیت تربیت فرزندان و ضرورت تسریع در آن و هدف‏ نهایی از آن

الف) اهمیت تربیت فرزندان


تربیت از حیاتی ترین ابعاد زندگی انسان است و در پرتو آن ،انسان به سعادت مطلوب نائل می‏آید .

بزرگ مربی اسلام ، امام علی (ع) در سخنان پربار خود بارها و بارها از این امر مهم پرده برداشته و آثار و نتائج مثبت تربیت فرزند و پیامدهای منفی بی‏توجهی به آن‏را بیان داشته‏ اند . اما پیش از بیان دیدگاههای حضرت در این‏ زمینه ، مناسب است نوع نگرش و برداشت آن حضرت را از فرزند ارائه نمائیم . بر خلاف برداشت و نگرش برخی افراد که از فرزند بیشتر به عنوان ابزاری برای پاسخگویی به نیاز عاطفی والدین و نیز عضوی برای تامین و خدمت‏ به خانواده و مایه فخر و مباهات ‏والدین نگریسته می‏شود ، امام علی (ع) به فرزند بسی فراتر از این نگریسته و آن را عطیه ه‏ای الهی بر شمرده‏ اند که در پرتو توجه ‏و تربیت والدین به رشد کافی رسیده و در پی نیکوکاری و احسان به ‏والدین بر می‏آید .

در نهج‏ البلاغه آمده است که : «در حضور امام‏ علی (ع) مردی به دیگری تولد پسرش را این چنین تبریک گفت : «گوارایت‏ باد رزم جویی سوارکار !» آن حضرت از این نوع تبریک گفتن‏ او نهی نمود و تبریک گفتنی این چنین رابه او توصیه نمود : « امید که بخشنده‏ اش را سپاسگزار باشی و این عطیه الهی مبارکت‏ باد، او به رشد دلپذیر برسد و تونیز ازنیکی و خیرش بهره‏مند شوی . » (1)

پس از آن که از نگرش امام علی (ع) نسبت‏ به فرزند آگاه ‏شدیم ، اینک به آثار و نتایج تربیت فرزند از دیدگاه آن حضرت‏ اشاره می‏کنیم . آن حضرت درسخنی کوتاه و در عین حال عمیق و ظریف، تربیت و ادب‏ آموزی را میراثی بی مانند تلقی نموده‏ اند . معمولا با در گذشت انسان ، نگهبان میزان و مقدار میراث به ارث گذاشته ‏او معطوف است و چنانچه فردی متمول و ثروتمند باشد ، اقلامی ازمیراث همانند زمین ، خانه و ماشین در نظر کوته نظران ، بزرگ ومهم جلوه می‏نماید اما از دیدگاه امام مربیان ، علی (ع) ،میراثی به مانند ادب و تربیت وجود ندارد « لامیراث کالادب ‏» (2) و هرگز املاک و دارایی‏ های باقیمانده مادی ، قابل مقایسه بامیراث گرانبهای ادب و تربیت صحیح برای فرزندان نیست .

واز این‏روست که در سخنی دیگر ، آن حضرت فرمود : «گرانبهاترین چیزی که‏ پدران برای فرزندانشان به ارث می‏گذارند ، ادب است .» (3)

[M.A.H.S.A]

امام علی (ع) ثمره و محصول تربیت صحیح را پرورش فرزند صالح وپیامد بی‏توجهی به امر خطیر تربیت را « رشد یافتن فرزند ناصالح‏ » برشمرده و برای هریک از این دو ، آثار و نتائج مثبت و منفی‏ بیان نموده ‏اند .

از دیدگاه آن حضرت فرزند صالح مایه انس و آرامش والدین است لذا می‏فرماید : «انس و آرامش در سه چیز است: همسری که با شوهرش توافق داشته باشد ، فرزندی که صالح باشد وبرادری که موافق و هم راءی انسان باشد .» (4)

همچنین درسخن دیگری فرزند صالح را نیکوترین یادگار و بلکه مساوی با همه‏یادگارهای باقیمانده از والدین ، معرفی می‏نماید : « الولدالصالح احد الذکرین ‏» . مرحوم خوانساری در ترجمه و شرح خود بر«غررالحکم و دررالکلم‏» ذیل این حدیث می‏گوید : «فرزندصالح نیکوتر دو یاد است ; یعنی اسباب یاد کسی به نیکویی دوتاست: یکی فرزند صالح که از او بماند و دیگری سایر اسباب او .فرزند صالح نیکوتر از همه آنهاست‏ یا اینکه فرزند صالح را با هرسببی بسنجند ، از آن سبب نیکوتر است‏» (5)

از سویی دیگر آن حضرت آثار سو و پیامدهای منفی پرورش فرزند ناصالح را مورد توجه قرار داده و همه رهروان ‏صدیق خود را از بی‏توجهی به تربیت صحیح فرزندان برحذر داشته ‏است . ایشان در سخنی فرزند ناصالح را مایه نابودی شرف و بلندی‏ مرتبه پدران خود و عیبناک کننده پیشینیان خود معرفی می‏نماید . (6)

و در کلامی دیگر از فرزند ناصالح به آلوده کننده ‏پیشینیان ‏خود و فاسد کننده اولاد و بازماندگان یاد می‏کنند . (7) همچنین‏در سخنی دیگر او را مایه محنت و شومی دانسته (8) و در بیانی ‏بلیغ ، فرزند ناخلف را شدیدترین مصیبتها معرفی نموده‏اند (9) .

فرزند ناصالح نه تنها خویشتن خود را گم نموده و گوهر بندگی و انسانیت ‏خویش را از دست می‏دهد ، که گاهی ممکن است پدر صالح وشایسته را به انسانی ناصالح مبدل گرداند ; علی (ع) درباره ‏زبیر فرمود : «پیوسته زبیر مردی از ما اهلبیت (علیهم السلام) بود تا اینکه فرزند شوم و ناخلف او عبدالله بزرگ شد (و اورا از ما جدا کرد .» (10)

[M.A.H.S.A]

ب)ضرورت تسریع در تربیت فرزندان از دیدگاه امام علی (ع)



برای موجوداتی که در طریق تغییر ، تحول ، رشد و تکامل هستند معمولا موسم مناسبی وجود دارد که در آن به بهترین و مناسب‏ترین ‏رشد خود می‏رسند و آثار مورد انتظار از آنها تجلی می‏یابد ، گلها در موسم بهار می‏رویند ، چشمه ها در فصل زمستان جاری می‏شوند . ابرها در زمستان بارور می گردند و قطرات بارانش میهمان زمین‏ می‏گردند و .... .

تربیت فرزند نیز موسم مناسب خود را دارد که درآن بهتر و آسانتر به بار می‏نشیند . موسم مناسب تربیت ، دراوایل زندگی یعنی دوره کودکی ، نوجوانی و عنفوان جوانی است ،آنگاه که فرزند هنوز قلبی آسمانی و بی ‏آلایش دارد ، آنگاه که ‏هنوز هواهای نفسانی و خواهشهای غیر انسانی به سرزمین وجود او هجمه نیاورده ، آنگاه که هنوز پلیدی‏ها و زنگارها میهمان‏ ناخواسته دل او نگشته و کشتزار دل او آماده پذیرش هر بذری است.

از سوی دیگر والدین به عنوان مهمترین مربیان فرزندان خود نیز همیشه فرصت و حوصله تربیت که امری ظریف و در عین حال پیچیده ‏است را ندارند ؛ زیرا آنگاه که بهار عمر والدین به روزهای آخر رسید و ضعف و سستی بر آنان مستولی گشت و حافظه‏ شان چونان جسمشان‏ به ضعف و نقصان گرائید ؛ توان تربیت و راهنمایی مفید رانداشته و از ایفای نقش مربیگری برای فرزندان عاجز می‏گردند .

علی (ع)مربی بزرگ بشریت در منشور تربیتی خود به امام حسن مجتبی (ع)در به این نکته مهم و ظریف توجه نموده و دیدگاه تربیتی‏گران سنگی ارائه نموده است . آن حضرت فرموده‏اند : « فرزنددلبندم ! چون دیدم سالیانی راپشت ‏سر نهاده و به سستی درافتاده‏ ام ، بدین وصیت ‏برای تو مبادرت نموده ‏ام و خصلت هایی را در آن بر شمردم پیش از آنکه مرگ بشتابد و مرا دریابد و آنچه دراندیشه دارم به تو ناگفته ماند یا اندیشه ‏ام همچون تنم نقصان ‏بهم رساند یا پیش از نصیحت من پاره ‏ای خواهشهای نفسانی بر توغالب گردد یا فریبندگی های دنیا تو را بفریبد و همچون شتری‏ گریزان و نافرمان باشی . و به ‏درستی که دل جوان همچون زمین‏ ناکشته است ، هرچه درآن افکنند ، بپذیرد . پس به ادب آموختنت‏ پرداختم پیش از آنکه دلت ‏سخت‏ شود و خردت هوایی دیگر گیرد . . .» (11)

و در قسمت دیگر آن ، می‏فرماید : «... چون به کارتو چونان پدری مهربان عنایت داشتم و بر ادب آموختنت همت گماشتم، چنان ‏دیدم که این عنایت در عنفوان جوانی‏ ات به کار رود و دربهار زندگانی که ‏نیتی پاک داری و نفسی صاف و بی‏ آلایش ...» (12)

[M.A.H.S.A]

ج) هدف نهایی از تربیت فرزند

در نظام تربیتی اسلام بحث اهداف از کلیدی‏ ترین مباحث‏ بوده وجایگاه مهمی در آن دارد . چرا که بدون داشتن هدف و تعیین آن ،امکان برنامه ریزی و نیز ارزیابی فعالیتهای تربیتی به آسانی‏ ممکن نیست . در تربیت فرزندان آن هم در جامعه اسلامی ، داشتن‏ هدفهای الهی بسی مهم و تعیین کننده است .


اکنون سوال این است که در نظام تربیتی اسلام هدف از تربیت چه‏ باید باشد ؟ آیا هدف صرفا تولید نسل و افزودن بر اعضای جامعه‏ است ؟ آیا هدف صرفا پرورش فرزند سالم است ؟ آیا هدف تربیت ‏نیروی انسانی برای تداوم جامعه اسلامی و به انجام رسانیدن امور آن است ؟ و یا اینکه علاوه بر اینها ، اهداف مهمتر و مقدس تری‏ وجود دارد ؟


و بالاخره از دیدگاه بزرگ مربی اسلام ، امام علی (ع) هدف از داشتن فرزند و تربیت آن چیست ؟


بانگاهی به دیدگاهها و سیره تربیتی امام علی (ع) آشکار می‏شود که ‏در نظام تربیت اسلامی هدف نهایی از تربیت ، رسیدن فرزند به مقام ‏اطاعت و عبودیت الهی است . هدف نهایی ، تربیت انسانی است که‏ مطیع پروردگار و تسلیم در آستان او باشد . امیرمومنان علی (ع)درضمن حدیثی پیش از تولد فرزند ، هدف نهایی از تربیت را به‏ طورغیر مستقیم بیان نموده و به ‏راستی آن حضرت در سفره تربیتی خویش ‏بدین هدف تحقق بخشیده و فرزندان خود را با توجه به آن ، تربیت ‏نموده ‏اند .


مرحوم ابن‏ شهرآشوب به سند خود از آن حضرت نقل می‏کند که فرمود : «من از خداوند خویش طلب فرزندان زیبا چهره ونیکو قامت ننموده ‏ام ، بلکه از پروردگارم خواسته‏ ام تا فرزندانم ‏مطیع او باشند و از او بترسند تا اینکه وقتی با این صفات به ‏آنها نظر افکنم مایه چشم روشنی من باشند .» (13)

[M.A.H.S.A]

مبحث دوم
ابعاد تربیت از دیدگاه و سیره امام علی (ع)



انسان موجودی است که از ابعاد گوناگون برخوردار است و به تبع‏آن تربیت نیز ابعادی دارد که خود به اقسامی تقسیم می‏گردد : تربیت اخلاقی ، تربیت دینی ، تربیت جسمانی ، تربیت اجتماعی و ... .
درسیره تربیتی نخستین امام شیعیان نیز این ابعاد و انواع ‏تربیت مورد توجه واقع گردیده .

[M.A.H.S.A]

الف) تربیت دینی

مراد ما از تربیت دینی محدوده خاصی است ، هر چند تربیت دینی ‏به‏ یک معنا بسیار عام و گسترده است و شامل همه ابعاد وجودی ‏انسان می‏گردد اما در اینجا ، مراد از تربیت دینی ، مقابل تربیت ‏اخلاقی ، اجتماعی و سایر ابعاد است و عمدتا حوزه مربوط به عقاید و احکام عبادی از دین را شامل می‏گردد . تربیت دینی به این معنا در سیره تربیتی امام ‏علی (ع) از اهمیت‏ خاصی برخوردار است و درذیل به نمونه‏ هایی از آن اشاره می‏کنیم :

[M.A.H.S.A]

1- نماز :





یکی از بارزترین مصادیق تربیت دینی و بلکه مهمترین نمود آن‏ در حوزه احکام و عبادات ، نماز است . نماز بزرگترین فریضه ‏الهی‏ و پیش درآمد قبولی سایر اعمال و عبادات است . امام علی (ع) در طول ‏عمر با برکتشان زیباترین جلوه‏ ها را در نماز به‏ نمایش گذاشتند ،او در حالت جنگ و صلح ، بیماری و سلامت ، در خانه و مزرعه ،بر مسند حکومت و خانه‏ نشینی 25 ساله و در همه حالات و شرائط ،نماز مهمترین عمل او بود و فرزندان خود رابدان سفارش می‏نمود .


در وصیتی به امام حسن (ع) و تمامی خانواده و فرزندانش آنهارابه نماز سفارش کرده می‏فرماید : «از خدا بترسید ، از خدابترسید درباره نماز زیرا که نماز بهترین کارها و ستون دین شماست‏» (14)


او نه تنها خود و فرزندانش به نماز اهمیت می‏دادند که‏ همه پیروان و شیعیان خود را به تعلیم نماز به فرزندان و سعی درتشویق آنان به مدوامت‏ بر آن ، فرا خوانده ‏اند . آن حضرت فرمود :«علموا صیسانکم الصلوه و خذوهم بها اذا بلغوا الحلم‏» «درکودکی به فرزندانتان نماز راتعلیم دهید و هنگام بلوغ ، آنان رابه نماز وا دارید .» (15)


فریضه‏ نماز درتربیت دینی چنان مهم‏ است که حتی در پیش از بلوغ ، تنبیه مختصر فرزند به ‏خاطر ترک آن، روا دانسته شده است . علی (ع) خطاب به یکی از اصحاب فرمود: «کودکان اهل خانه ‏ات را با زبان به نماز و طهارت تادیب نما و وقتی به سن ده سالگی رسیدند ، آنان را بر ترک آن ، تنبیه ‏بدنی نما ولی از سه بار بیشتر تجاوز نکند .» (16)


نکته ‏قابل توجهی که در این دو حدیث وجود دارد ، توجه حضرت به مراحل‏ تربیت و نیز روش آشنا نمودن فرزندان با نماز و اقامه آن است ،زیرا در مورد نماز بین دوره کودکی و بلوغ فرق گذاشته‏ اند ، در دوره کودکی تا قبل از ده سالگی فقط سفارش به آموزش و تعلیم نماز نموده ‏اند و تنها به اقدام زبانی و سفارش کلامی اکتفا نموده ‏اند ،در این مرحله تاکید بر آمادگی و زمینه سازی برای اقامه نماز شده است . اما در سن ده سالگی هر چند هنوز به‏ حد بلوغ نرسیده ‏اما بعلت رشد مناسب کودک در این سن و تا حدودی رسیدن به سن‏ت مییز و تشخیص ، تاکید عملی بر اقامه نماز است و آنگاه که به‏ سن بلوغ رسیدند تاکید بر واداشتن آنها به نماز و ترک نکردن آن‏است .

[M.A.H.S.A]

2- آموزش قرآن




قرآن کتاب آسمانی و مهمترین منبع اسلامی است ، قرآن سرچشمه ‏معارف الهی است و در تربیت دینی جایگاهی بس عظیم دارد. امام علی (ع) در نامه تربیتی خود به فرزندش امام‏حسن (ع) بعد از آنکه‏ بر اهمیت تربیت و تسریع در آن تاکید می ‏نمایند ، نخستین اقدام‏ خود را تعلیم و آموزش قرآن و معارف و احکام حلال وحرام آن بیان ‏می‏کند


«. . . وان ابتدئک بتعلیم کتاب‏ الله و تاویله و شرایع ‏الاسلام و احکامه و حلاله و حرامه لا اجاوز ذالک بک الی غیره . . . » ،
«نخست تو را کتاب خدا بیاموزم و تاویل آن رابه ‏تو تعلیم ‏دهم و شریعت اسلام و احکام آن را از حلال و حرام بر تو آشکار سازم و (درآغاز) به چیزی غیر از قرآن نپردازم .» (17)


همچنین آن حضرت در توصیه به فرزندش محمدبن حنیفه ، فرمود : «. . . برتو باد به خواندن قرآن و عمل کردن به آنچه در آن است واینکه به مقررات و دستورات حلال و حرام آن و امر و نهی آن‏ پایبند باشی .

همچنین خواندن قرآن را در شب و روز و هنگام تهجد بر خود لازم بدانی چرا که قرآن عهدنامه‏ ای ‏است از سوی خداوند تبارک‏ و تعالی به خلق خود ، پس واجب است بر هر مسلمانی که در هر روز به عهدنامه خود بنگرد ولو پنجاه آیه باشد .» (18)

[M.A.H.S.A]

3-تعلیم دعا



در تربیت دینی ، دعا و درخواست از خداوند جایگاه ویژه ‏ای دارد. دعا ابزاری است که بنده را به خالق پیوند می‏دهد و از طریق آن، نیازهای فردی و درونی خویش را با خداوند قادر متعال در میان‏ می‏گذارد و در پرتو آن به سکون و آرامش نایل می‏آید .

امام علی (ع) در سیره تربیتی خویش به عنصر دعا اهمیت زیادی قائل شده ‏اند . آن ‏حضرت هم دعاهایی را به فرزندان خود تعلیم می‏دادند و هم آنان را بر مداومت ‏بر آن توصیه می ‏نمودند .

امام حسین (ع) می‏فرمایند :«پدرم مرا به خواندن دعای جوشن کبیر و حفظ و بزرگداشت آن‏ توصیه نمودند و سفارش کردند که در هنگام وفاتشان آن را بر کفنشان بنویسم و آن را به خانواده ‏ام تعلیم دهم و آنان را برخواندن آن برانگیزانم .» (19)

هر چند در روایات برای دعا اوقات خاصی بیشتر مورد تاکید قرار گرفته و برخی دعاهای خاص در اوقات خاص وارد شده ، اما امام علی(ع) در سیره تربیتی خود هر فرصت مناسب را مغتنم شمرده و به ‏تعلیم دعا به فرزندانش پرداخته اند . برای نمونه در هنگام غذاخوردن فرزندش امام مجتبی (ع) را به دعایی همیشگی سفارش نموده‏ و در ضمن آن به نقش تغذیه و سلامتی جسمانی برای انجام عبادات ونیز وسیله بودن غذا برای توان عبادت بیشتر ، اشاره می‏نماید ؛

آن حضرت فرمود : «فرزندم ! هیچ لقمه سرد یا گرمی را مخور وهیچ شربت‏ یا جرعه آبی را منوش الا اینکه قبل از خوردن و آشامیدن، این دعا را بخوانی «اللهم انی اسئلک فی اکلی و شربی السلام ه‏من وعکه والقوه به علی طاعتک و ذکرک و شکرک فیما بقیته فی بدنی‏و ان تشجعنی بقوته علی عبادتک و ان تلهمنی حسن التحرز من ‏معصیتک . .» (20)

امام علی (ع) به دلیل اهمیت دعا و نقش ‏آن در تربیت دینی ، نه تنها در طول زندگی خویش به فرزندان خود تعلیم دعا می‏نمودند بلکه در واپسین لحظات عمر خویش و در هنگام ‏احتضار نیز از این امر غافل نبودند ، چنانکه در همان حالت‏ حساس ‏احتضار به فرزند خویش امام ‏حسن(ع) دعایی راتعلیم نموده‏ اند (21) .