نقش دعا در فراگیری دانش و مطالعه

[R A H A]

مطالعه به معنای نگریستن و دقت و امعان نظر در چیزی، برای فهمیدن و آگاهی یافتن از آن است، از این رو مطالعه با تأمل و دقّت و فهم همراه و توأم است و هر خواندنی که با این ویژگی ها و صفات همراه نباشد، نمی توان آن را مطالعه نامید.[1] بی شک رستن از جهل و وصول به اقیانوس دانش و آگاهی مستلزم فراهم آوردن شرایطی است که بدون تحصیل آن شرایط دست یابی به مطالعه مطلوب و مفید غیر ممکن خواهد بود.

اینک ما در این مقال جهت نیل به چنین هدف مبارکی به مهم ترین شرایط لازم برای تدارک یک مطالعه موفق اشاره می کنیم.
شرط اول: فرد مطالعه کننده باید با انگیزه و اشتیاق وافر و فراوان به مطالعه بپردازد؛ زیرا محرّکه اصلی هر کار و عملی شوق و علاقه به آن کار است.
شرط دوم: شادابی و نشاط و حوصله و بردباری جهت پرداختن به مطالعه است؛ زیرا در مواقع کسالت و دلتنگی، روح فاقد تحمل است و توانایی مطالعه و یادگیری را ندارد.
شرط سوم: انتخاب ساعات مناسب و دل انگیز؛ مانند سحر و صبح گاه که از قابلیت و توانایی بالاتری جهت فراگیری و به خاطر سپاری مطالب برخوردار است.[2]
اگر به صورت حرفه ای مطالعه می کنیم در هر وقت و هر ساعتی می توانیم مطالعه کنیم و بازدهی زمان ها با هم تفاوتی ندارد و همه ساعات برای ما لذّت بخش خواهد بود؛ زیرا بر اساس آزمایش های متعدّدی که برای تعیین زمان مناسب جهت مطالعه صورت پذیرفته و بازدهی مورد سنجش قرار گرفت، مشخص گردید که رجحانی بر انتخاب ساعات خاص بر سایر زمان ها وجود ندارد، اما این مسئله به اثبات رسیده که مطالعه بلافاصله بعد از خواب شبان گاهی نمی تواند بازدهی مطلوب و موفقی داشته باشد، ولی پس از 30-20 دقیقه بعد از بیداری مطالعه بلامانع است و بازدهی آن مطلوب خواهد بود.
اما چنان چه اهل مطالعه حرفه ای نیستیم، هر ساعتی که در آن ساعت تمایل و اشتیاق داریم به مطالعه بپردازیم و در زمان هایی که رغبتی به مطالعه نداریم، مطالعه را کنار بگذاریم.

[R A H A]

شرط چهارم: هدفمند بودن مطالعات و انتخاب کتاب ها و موضوعات در خور تخصص و فهم و آشنایی و به کارگیری روش صحیح و علمی مطالعه به ویژه روش تندخوانی نه خواندن کلمه به کلمه و مکث روی کلمات که خود این روش از لحاظ علمی مورد تأیید نیست و موجب معطل گذاردن بخش عظیمی از ظرفیت مغز و هدر دادن وقت خواهد شد. علاوه بر آن فرد طالب مطالعه باید ساعات شبانه روز خود را برنامه ریزی نموده و بر اساس زمان بندی مشخصی به مطالعه بپردازد، به نحوی که این برنامه در طول هفته، ماه و سال قابل اجرا و عمل باشد و از هرگونه بی نظمی و آشفتگی مبرا باشد.
شرط پنجم: کسی که مطالعه می کند باید با جدیت و پشتکار سیر مطالعاتی خود را حفظ و هیچ عاملی نتواند وی را از مطالعه و تحقیق باز دارد، بلکه با کوشش و تلاش خود را به قله های رفیع دانش نایل گرداند.
شرط ششم: فرد محقق و دارای برنامه مطالعاتی، باید در طول شبانه روز ساعاتی را جهت استراحت و تفریح خویش اختصاص دهد و پس از هر 30-40 دقیقه مطالعه 5-10 دقیقه استراحت نماید، تا ضمن حفظ صحت و سلامتی خود با قوای آماده و مهیای جسمی و روحی مجدداً به مطالعه و تحقیق بپردازد.
شرط هفتم: محل مطالعه باید جایی آرام و بی سر و صدا و عاری از هرگونه زرق و برق و تزئینات و تجملات ظاهری و چشم نواز باشد و هر چیزی که موجب اختلال در تمرکز حواس می گردد، باید از آن محل برچیده شود. همچنین از نور و دمای مناسب و جریان هوای تازه نیز برخوردار باشد.

[R A H A]

شرط هشتم: وسایل و ابزار مطالعه؛ مانند میز و صندلی باید ساده و استاندارد بوده و فرد مطالعه کننده نیز باید شناخت و آگاهی کافی نسبت به استفاده صحیح از آن را داشته باشد و نکات علمی و توصیه های پزشکی؛ مانند طریقه درست نشستن بر روی صندلی و برخواستن از صندلی و راه رفتن پس از ساعتی نشستن بر روی صندلی و انجام حرکات ورزشی نرم و سبک و حفظ فاصله مناسب میان چشم و سطح صفحات (حداقل سی سانتیمتر) را مراعات نموده تا در دراز مدت دچار بیماری نگردد.
شرط نهم: با تلخیص نمودن و یادداشت برداری از موضوعات و سرفصل های مهم و کلیدی کتاب و با اعمال برجسته سازی و طبقه بندی مطالب می توان اشراف و احاطه بیشتری بر محتوای آن یافت.
شرط دهم: توکل، توسل و طهارت باطنی و معنوی به ویژه دائم الوضوء بودن نقش مهمی در فراگیری دانش دارد.
شرط یازدهم: تغذیه مناسب با تأمین مواد مورد نیاز بدن به ویژه مغز، امکان حرکتِ اندیشه در مسیری هموار را، فراهم می سازد. برنامه تغذیه می بایست به گونه ای تنظیم گردد که مواد مورد نیاز مغز برای فعالیت آن تأمین شود. استفاده از لبنیات، مواد پروتئینی، غلات، سبزیجات و میوه های تازه و خشکبار؛ مانند گردو، بادام و فندق توصیه می گردد.[3]
شرط دوازدهم: آراستن قلب به ذکر و یاد الهی و طلب فهم بهتر و بیشتر و دعا کردن به زبان خود یا زبان عربی.
پیامبر بزرگوار ما (ص) که داناترین آفریدگان است از خداى خویش چنان مى‏خواهد که: “ربّ زِدْنِی عِلْماً”؛ خدایا بر علم من بیفزا.[4]

[R A H A]

قرائت دعاهای زیر هم به شما توصیه می گردد:


“اللهم اخرجنی من ظلمات الوهم و اکرمنی بنور الفهم اللهم افتح علینا ابواب رحمتک و انشر علینا خزائن علومک برحمتک یا ارحم الراحمین”؛ خدایا مرا از تاریکی های وهم و خیال بیرون آور و با نور فهم مرا گرامی دار، پروردگارا درهای رحمتت را بر ما بگشای و گنجینه های دانشت را بر ما بگستران! به رحمتت ای مهربان ترین مهربان ها”.[5]
“اللهم إنی أعوذ بک أن أضل أو أضل أو أزل أو أزل أو أظلم أو أظلم أو أجهل أو یجهل علی اللهم انفعنی بما علمتنی و علمنی ما ینفعنی و زدنی علما و الحمد لله على کل حال اللهم إنی أعوذ بک من علم لا ینفع و من قلب لا یخشع و من نفس لا تشبع و من دعاء لا یسمع”[6]؛ خدایا به تو پناه می برم از این که گمراه کنم و یا گمراه گردم، بلغزانم و یا بلغزم، ستم کنم یا ستم بینم، به نادانی کشانم و یا خود دچار آن گردم. بار خدایا مرا با علمی که به من آموختی سودمند گردان و مرا به علمی رهنمون ساز که مرا سودمند افتد. خدایا بر مراتب علم و آگاهی من بیفزا . سپاس حقیقی در تمام حالات از آن خداوند متعال است. بار خدایا بتو پناه می برم از علمی که سودمند نیست و از قلبی که خشوع و انعطاف در برابر حق، بدان راه ندارد و از هوسی که سیر و اشباع نمی گردد و از دعایی که اجابت نمی شود.[7]
با خواندن این دعاها و یا در خواست فهم و درک، با هر دعایی و به هر زبانی به همراه رعایت شرایطی که بیان شد، فضای ذهن جهت دانش اندوزی و پژوهش مساعد و مهیا خواهد شد. اما باید توجه داشت که تنها با خواندن این دعا و بدون فراهم آوردن سایر شرایط مطالعه هیچ گاه نتیج? مطلوبی نخواهیم گرفت.[8]

[R A H A]

دعا و تقویت حافظه

اموری را که در تقویت حافظه و فهم مؤثرند می توان به چند دسته تقسیم بندی نمود:
الف) امور معنوی:
1-یاد خدا (انجام امور عبادى و تکالیف شرعی به ویژه نماز اول وقت).
2- خواندن دعاهایی که برای تقویت حافظه مؤثر است، از امام معصوم نقل شده است که از خدا بخواه که عقل تو را قوى بگرداند و از خدا طلب فهم و درک نما.[9] به عنوان نمونه چند دعا که برای تقویت حافظه مؤثر است بیان می کنیم:
یک. دعایی که پیغمبر (ص) به امیرالمؤمنین (ع) براى حافظه تعلیم نمود: «سبحان من لایعتدى على اهل مملکته، سبحان من لایأخذ اهل الارض بالوان العذاب، سبحان الرؤوف الرحیم، اللهم اجعل لى فى قلبى نورا و بصرا و فهما و علما انک على کل شى‏ء قدیر».[10]
دو. سیدبن طاوس نقل مى‏کند که براى احیاى قلب این دعا را سه بار بخواند:
«یا حى یا قیوم یا لااله الا انت اسئلک أن تحیى قلبى اللّهم صل على محمد و آل محمد». [11]

چهار. هر روز بعد از نماز صبح پیش از آنکه تکلم کند بگوید:«یا حى یا قیّوم فلا یفوت شیئا علمه و لایؤده».[12]
3- خواندن قرآن به خصوص آیة ‏الکرسى.
4- اجتناب از چیزهایى که باعث فراموشی مى‏شود مانند؛ معصیت و گناه، علاقه و وابستگی زیاد به دنیا، سرگرمی و اشتغال بیش از حد به آن و غمگین و محزون بودن برای مسائل دنیایی.[13]
5- کاهش اضطراب و کسب آرامش به ویژه هنگام مطالعه.
6- کاهش اشتغالات ذهنى.
7- تقویت تمرکز و دقت.
گفتنی است، آنچه در مورد تقویت حافظه و هوش از کتب روایى و ادعیه بیان شد، علت تامه محسوب نمى شود. بعضى از عوامل مربوط به هوش و حافظه در اختیار ما نیست و مربوط به عوامل ژنتیکى و وراثتى است.
به عبارت دیگر، هوش و حافظه و استعداد هر انسانى برآیندى از عوامل متعدد وراثتى و محیطى است که بعضى از این عوامل در اختیار ما است. از قبیل آنچه در بالا گفته شد و بعضى از آنها از حوزه اختیار انسان خارج است؛ مانند نقش عوامل ژنتیکى اجداد گذشته. بنابراین نباید توقع داشت که با انجام کارهاى فوق که قطعاً مؤثر هستند معجزه ایجاد شود که ناگهان بهره هوشى شخصی از 90 به 130 ارتقاء پیدا کند و اگر این چنین نشد اعتقاد به این توصیه هایى که معصومان (ع) کرده اند کم شود.

پی نوشت ها :
[1]موگهی، عبدالرحیم، روش مطالعه و تلخیص، ص ۲۳، سطرهای اول تا چهارم
[2] شجری، ف، یادگیری خلاق، ص ۱۲۵، سطرهای ۱۵ الی ۲۵، ناشر، انجمن قلم ایران، چاپ ۱۳۷۷٫
[3] همان، ص ۱۱۹٫
[4] طه، ۱۱۴؛ نک: تفسیر هدایت، ترجمه تفسیر من هدى القرآن‏، ج ‏۱۴، ص ۳۲۷٫
[5] قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، ص ۱۲۰۱، دعای مطالعه.
[6] شهید ثانی، منیةالمرید، ص ۲۱۱٫
[7] منیةالمرید، ترجمه، حجتی، سید محمد باقر، آداب تعلیم و تعلم در اسلام، ص ۲۶۷٫
[8] جهت آگاهی بیشتر، ر.ک: ابزار و روش تحقیق، دشتی، محمد، چاپ مهر قم، ۱۳۶۶؛ روش مطالعه، اداره کل آموزش ضمن خدمت، چاپ دوم، ۱۳۶۰؛ شجری، ف، یادگیری خلاق، ناشر انجمن قلم ایران، چاپ ۱۳۷۷؛ روش مطالعه و تلخیص، موگهی، عبدالرحیم.
[9] بحارالانوار، ج ۱، ص ۲۲۴ روایت ۱۷ روایت عنوان بصرى.
[10] مفاتیح‏الجنان، فصل اول از باب اول، تعقیبات نماز.
[11] همان، کتاب باقیات صالحات.
[12] همان.
[13] همان.