ادله ی امر به معروف و نهی از منکر
ادله ی اربعه که منابع فقه اسلامی به شمار می آیند، هر یک به سهم خود به ضرورت و وجوب اصل امر به معروف و نهی از منکر دلالت دارند. این ادله ی چهار گانه عبارتند از :
1. کتاب، آیات متعددی از قرآن به گونه ای صریح و روشن بر این واجب الهی تصریح دارند از جمله :
الف) آیه ی شماره ی 71 سوره ی توبه :« مردان وزنان با ایمان یار و یاور یکدیگرند. امربه معروف ونهی از منکر می کنند و نماز را بر پا می دارند و زکات می دهند و خدا و رسولش را فرمانبرداری می نمایند. هم ایشان به زودی مشمول رحمت الهی می شوند . همانا که خداوند توانا و حکیم است.»
این آیه در قرآن تنها آیه ای است که از اجرای اصل امر به معروف و نهی ازمنکر، «زنان» را در کنار مردان و پا به پای آن ها مکلف به انجام فریضه ی حیاتی امر به معروف و نهی از منکر می نماید و به صورت یک وظیفه ی همگانی آحاد زنان و مردان جامعه ی اسلامی را به طور یکسان مشارکت می دهد.
با توجه به این آیه ولایت شرعی خواه به معنای عهده داری و خواه به معنای دوستی از یک بار مفهومی سیاسی – اجتماعی برخوردار بوده برای زنان همانند مردان ثابت شده است.
و در این آیه حکم وجوب به صورت جر در قالب انشاء بیان شده و فرضیه ی امر به معروف و نهی از منکر در کنار اقامه ی صلاة و پیوند با خدا و ایفاء زکات یعنی زکات مادی و معنوی و در نهایت تسلیم و فرمانبرداری از اوامر رسول قرار گرفته، یعنی این همه احکام در چارچوب ترسیمی از ناحیه ی رسول خدا و برنامه ی ارائه شده از سوی او قرار می گیرد. چرا که تمامی اعمال در دل یک طرح منسجم و هدفمند جایگاه و کارآمدی خود را پیدا می کند و از هرج و مرج و سردرگمی نجات پیدا می کنند. رحمت و محبت الهی نیز شامل این کسان خواهد شد.
ب ) آیه ی 104 سوره ی مبارکه ی آل عمران : « باید از میان شما ( آحاد جامعه اسلامی چه زنان و چه مردان) دعوت به خوبی ها و ارزش ها بنمایند و از زشتی ها و بدی ها ممانعت به عمل آورند، همانا ایشان رستگارانند.»
نکته ی جالبی که در این آیه مطرح است خصلت گروهی و جمعی کسانی است که باید مبادرت به ایفای این وظیفه بنمایند آن هم به صورت جمعی هدفدار و دارای طرح و پرونده . ایشان همان امت، یعنی جامعه ای هستند که دارای اهداف مشترک هستند و به عنوان امت الگو مطرح هستند.
ج ) آیه ی 110 سوره ی مبارکه آل عمران : « شما بهترین امتی بودید که به نفع انسان ها و به خاطر آن ها ( ازمیان امت های دیگر) بیرون کشیده شدید ، که امر به معروف و نهی از منکر می نمایید و به خدا عشق می ورزید ..... »
این آیه انجام رسالت خطیر پیاده نمودن امربه معروف و نهی از منکر را برای امت مجری آن، نشانه ی شایستگی ویژه ی و الگو بودن و برتری آن ها را می شناسد و بهترین و محبوب ترین کار در نزد پروردگار را همین عمل می داند. چنین امتی پیشروان و هدایت گران راه رشد و سعادت انسان ها هستند که دیگران را از ضلالت، فساد و تبه کاری بر حذر می دارند.
2 – سنت : در متون روایی نیز به خصوص فراوانی برخورد می کنیم که احکام مختلف اصل امر به معروف و نهی از منکر را بیان داشته اند که از این جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:
الف ) امام علی (ع) می فرماید: « خداوند ایمان را به منظور تطهیر و پاکسازی (انسان ها) از هر نوع شرک واجب نموده .... و امر به معروف ( کارهای پسندیده و دارای مصلحت) را به خاطر اصلاح توده ی مردم و نهی از منکر را (کارهای زشت و ناپسند که دارای مفسده برای فرد و جامعه هستند مانند انواع جرایم و جنایات و گناهان) به منظور بازداشتن افراد جامعه از سفاهت و بی خردی واجب نموده است.»
در این کلام کارکرد و نقش عملی امر به معروف و نهی از منکر و هدف از آن بیان شده است. هدف این فرضیه ی اجتماعی، پاسداری و حفاظت و گسترش ارزش ها و هنجارهای اجتماعی و واجبات و تکالیف الهی است که جملگی در بردارنده ی سعادت و مصلحت فرد و جامعه هستند. عمل به این فرضیه از ناحیه ی مکلفین واجد شرایط یعنی کسانی که معروف و منکر و شرایط افراد و اوضاع و احوال خارجی را می شناسند . سبب می شود که افراد کم خرد و هوسران موجبات سبط و گسترش فساد، گناه، جرم و جنایت در سطح اجتماع را فراهم نیاورند.
ب ) امام علی (ع) در کلام دیگری می فرمایند:« امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید که بدترین و شرورترین افراد جامعه زمام امور شما را به دست خواهند گرفت و آن وقت هر چه قدر دعا کنید مستجاب نخواهد شد.»
پر واضح است هنگامی که افراد شایسته و صالح از مصادر امور و اداره ی جامعه کنار گذاشته شدند و جای خود را به افراد خطرناک و شرور و فاسد دارند. همین امر کلیه گسترش ظلم و ستم و جرم و جنایت و تجاوز و عدوان در سطح جامعه خواهد شد و دیگر زمینه ای برای اجرای سیاست جنایی اسلام در کنترل بزهکاری باقی نخواهد ماند.
در همین راستا امام صادق (ع) می فرمایند: « وای به احوال مردمی که با کنار گذاشتن و ترک امر به معروف و نهی از منکر تن به دین خدا نمی دهند..»
می دانیم که «ویل» کلمه عذاب است. بنابراین امام در این سخن قومی را که تارک فرضیه ی امر به معروف و نهی از منکر شده اند، مستحق عذاب الهی می داند. امام صادق (ع) در جای دیگری می فرمایند: « خداوند دشمن می دارد مومن ناتوانی را که دین ندارد از حضرت سوال شد که این شخص بی دین چه کسی است فرمود : « کسی از منکر نهی نمی کند»
امام باقر (ع) می فرمایند :« امر به معروف و نهی از منکر فرضیه ای است که به واسطه ی آن دیگر فرایض و واجبات الهی بر پا داشته می شوند.»
3 – حکم عقل : عقل سلیم نیز حکم می کند که اگر در کشتی جامعه هر کس به دلخواه خود خرابی به بار می آورد و حفره ای ایجاد کند، این کیان جامعه و کلیت پیکر اجتماع است که آماج مخاطره قرار می گیرد، چرا که در روابط اجتماعی هیچ فسادی در یک نقطه محبوس نمی شود و بال می گستراند و تکثیر می شود. هر جامعه ای از دو اقلیت و یک اکثریت تشکیل می شود. یک اقلیت که صالح هستند و مصلح می شوند که اینان کلید نجات و رستگاری خود و جامعه هستند.
اقلیت دیگری هستند که زود گند می گیرند و فاسد می شوند و به سرعت فساد را در جامعه منتشر نموده و جامعه ای را به گند می کشانند و تخم گناه، جرم، جنایت، فساد و تبه کاری را همه جا پراکنده می کنند و جامعه را به سرعت به سمت فساد سوق می دهند ، هر کدام از این دو اکثریت زمام امور جامعه را به دست گیرند و بر مقدّرات مردم مسلط شوند، جامعه را به همان سمت می کشانند و به حکم عقل سلیم اگر افراد نسبت به سرنوشت خود و جامعه بی تفاوت باشند و امر به معروف و نهی از منکر را که تجلی و تجسم مسئولیت پذیری، عهده داری و دلسوزی برای جامعه است کنار بگذارند، دیگر طبیعی است که اشرار بر جامعه مسلط شوند و تبه کاری رونق پیدا کند.
4 – اجماع : همه ی علمای امت نیز بر این نظر اتفاق دارند که فرضیه ی امر به معروف و نهی از منکر، یک واجب الهی است که نباید ترک شود، هر چند در عینی بودن و یا کفائی بودن آن اختلاف کرده اند.
نقش نهاد امر به معروف و نهی از منکر در پیشگیری از جرایم و کژروی ها و انحرافات اجتماعی در حدیثی از امام باقر (ع) چنین آمده است :« امر به معروف و نهی از منکر راه انبیاء و طریقه و شیوه ی خوبان است. واجبی بزرگ است که در پرتو آن سایر احکام و واجبات الهی برپا می شوند و راه ها امن می شود و تجارب و کسب و کار مردم حلال کشته، هر نوع ظلم و ستم رخت بر بسته و زمین رو به آبادانی و عمران گذاشته و از دشمنان دین انتقام گرفته می شود و تمامی کارها و امور جامعه رو به بهبودی و اصلاح می رود.»
با توجه به روایات فوق نکات زیادی در حدود جایگاه امر به معروف و نهی از منکر در سیاست جنایی اسلام روشن می شود از جمله این که :
1.امر به معروف و نهی ازمنکر به عنوان یک سیاست راهبردی و استراتژیک در تربیت و مدیریت سیاسی – اجتماعی مطرح می شود که به کارگیری آن موجب پیشبرد اهداف و برنامه های سیاسی، اجتماعی، تربیتی و فرهنگی مکتب اسلام است.
2.پیاده شدن این اصل کلیدی، زمینه و بستر مناسبی برای پیاده شدن سایر نظام های اسلام از قبیل نظام تربیتی – اخلاقی، عقیدتی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، حقوقی و ..... را فراهم می آورد.
3.عمل به این فرضیه، امنیت را برای جامعه در تمامی ابعاد آن به دنبال می آورد. به عنوان مثال زنان و کودکان و افراد آسیب پذیر و به طور کلی تمامی آحاد جامعه بدون هیچ گونه خطری در کمال امنیت و آزارها می توانند در جامعه زندگی کنند و از تمامی مواهب و امکانات استفاده نمایند، بدون این که دچار بزه دیدگی شده و قربانی تجاوز و تعدی بزه کاران شوند.
4.پیشرفت اجتماعی و اقتصادی را برای جامعه به دنبال داشته و کسب و کار و فعالیت های مفید اقتصادی در مجرای صحیح خود قرار می گیرند و عمران و آبادی و رفاه جامعه را به ارمغان می آورند.
5.ستمگران و مجرمین و دشمنان دین و ملت(دشمنان داخلی و خارجی و کلیه ی جنایتکاران و تبهکاران) به مجازات اعمال خود می رسند و از زورگویی و تجاوز آنان منانعت به عمل می آید.
6.در یک جمله تمامی امور جامعه اصلاح می شود و رشد و سعادت و فلاح و رستگاری در پی پیاده شدن صحیح فرضیه ی امر به معروف ونهی از منکر هویدا خواهد گشت. به عبارت دیگر زمینه برای تبه کاری، فساد جرم و جنایت باقی نمی ماند و این یعنی دستیابی به اهداف و آرمان های یک سیاست جنایی ایده آل در همین راستا امیرالمومنین علی (ع) در رابطه با اهمیت و نقش امر به معروف و نهی از منکر می فرمایند: « تمامی کارهای خوب و نیکو حتی جهاد در راه خدا در مقایسه با امر به معروف و نهی از منکر همانند آب دهان انداختن در دریای بیکران است.» نکته ی کلام امام این است که اقامه و احیاء دین خدا و برپایی کلیه ی فرائض و نظام ها و دستیابی به تمامی اهداف و آرمان های دین و تمامی اهداف سیاست جنایی جامع و تمام و کمال، در گروه عمل به این فرضیه ی عظیم الهی است به گونه ای که سلاح امر به معروف و نهی از منکر حتی از شمشیر مجاهدان فی سبیل الله برّنده تر است و از کارایی و کارآمدی بیشتری برای رسیدن به اهداف دین و سیاست جنایی اسلام برخوردار است تا جایی که پیامبر اکرم (ص) می فرمایند :« کسی که عهده دار فرضیه ی امر به معروف و نهی از منکراست جانشین خدا در زمین و جانشین رسول و کتاب خدا است.» از کلام نورانی رسول خدا (ص) جایگاه اهمیت و نقش کلیدی فرضیه ی امر به معروف و نهی از منکر بر همگان آشکار می شود و در رأس همه ی سیاست ها و برنامه ریزی های سیاسی، اجتماعی، تربیتی و فرهنگی قرار می گیرد. با ریشه کن شدن منکرات زمینه برای ارتکاب جرایم علیه زنان و مردان جامعه به حداقل خود می رسد و امنیت اجتماعی برقرار می شود و تمامی احکام و دستورات دین ضمانت اجرای خود را پیدا می کنند . با توجه به آسیب پذیری انسان از جهت ارتکاب جرم، گناه و امکان کژروی و انحراف وی از هنجارها و ارزش های فطری و دینی در بعد اخلاقی واجتماعی و با توجه به آسیب شناسی دقیق مکتب قرآن و عترت از نقاط ضعف انسان، سیاست جنایی اسلام با نگاه انسان شناسانه و جرم شناسانه ی دقیق خود برای مقابله با ارتکاب جرم و گناه از ناحیه ی انسان آگاه و آزاد ولی در عین حال آسیب پذیر فرضیه ی امر به معروف و نهی از منکر را به عنوان یک تدبیر راهبردی برای بسط و گسترش و نیز حفاظت از اصول اساسی واهداف و مقاصد شریعت و نظام های گوناگون آن در نظر گرفته و با این سیاست د وهدف مشخص را به دنبال می کند:
نخست: پیشگیری از ارتکاب جرم و جنایت و فسق و فجور در سطح جامعه از طریق عملی نمودن فرضیه ی همگانی امر به معروف و نهی از منکر با روش های کاربردی مفید و کارآمد و در خود شأن و منزلت ارزش های والای انسانی
دوم : اصلاح و درمان بزه کاران در مرحله ی پس از ارتکاب بزه از طریق ارشاد، هدایت و تربیت از راه امر به معروف و نهی از منکر و از طریق باز سازی اخلاقی و روانی بزه کاران و بازگرداندان آن ها آموزش جامعه و سازگار نمودن وی با مقررات و هنجارهای دینی و مذهبی.
« متن فوق از نوشته های آقای علی اشرف طهماسبی نیک انتخاب گردیده»
پاسخ با نقل قول
علاقه مندی ها (بوک مارک ها)