دیوان اشعار پروین اعتصامی

[sorna]

به نومیدی، سحرگه گفت امید

که کس ناسازگاری چون تو نشنید


بهر سو دست شوقی بود بستی

بهر جا خاطری دیدی شکستی


کشیدی بر در هر دل سپاهی

ز سوزی، ناله‌ای، اشکی و آهی


زبونی هر چه هست و بود از تست

بساط دیده اشک آلود از تست


بس است این کار بی تدبیر کردن

جوانان را بحسرت پیر کردن


بدین تلخی ندیدم زندگانی

بدین بی مایگی بازارگانی


نهی بر پای هر آزاده بندی

رسانی هر وجودی را گزندی


باندوهی بسوزی خرمنی را

کشی از دست مهری دامنی را


غبارت چشم را تاریکی آموخت

شرارت ریشهٔ اندیشه را سوخت


دو صد راه هوس را چاه کردی

هزاران آرزو را آه کردی


ز امواج تو ایمن، ساحلی نیست

ز تاراج تو فارغ، حاصلی نیست


مرا در هر دلی، خوش جایگاهیست

بسوی هر ره تاریک راهیست


دهم آزردگانرا مومیائی

شوم در تیرگیها روشنائی


دلی را شاد دارم با پیامی

نشانم پرتوی را با ظلامی

[sorna]

عروس وقت را آرایش از ماست

بنای عشق را پیدایش از ماست


غمی را ره ببندم با سروری

سلیمانی پدید آرم ز موری


بهر آتش، گلستانی فرستم

بهر سر گشته، سامانی فرستم


خوش آن رمزی که عشقی را نوید است

خوش آن دل کاندران نور امید است


بگفت ایدوست، گردشهای دوران

شما را هم کند چون ما پریشان


مرا با روشنائی نیست کاری

که ماندم در سیاهی روزگاری


نه یکسانند نومیدی و امید

جهان بگریست بر من، بر تو خندید


در آن مدت که من امید بودم

بکردار تو خود را می‌ستودم


مرا هم بود شادیها، هوسها

چمنها، مرغها، گلها، قفسها


مرا دلسردی ایام بگداخت

همان ناسازگاری، کار من ساخت


چراغ شب ز باد صبحگه مرد

گل دوشینه یکشب ماند و پژمرد


سیاهیهای محنت جلوه‌ام برد

درشتی دیدم و گشتم چنین خرد


شبانگه در دلی تنگ آرمیدم

شدم اشکی و از چشمی چکیدم


ندیدم ناله‌ای بودم سحرگاه

شکنجی دیدم و گشتم یکی آه


تو بنشین در دلی کاز غم بود پاک

خوشند آری مرا دلهای غمناک


چو گوی از دست ما بردند فرجام

چه فرق ار اسب توسن بود یا رام


گذشت امید و چون برقی درخشید

هماره کی درخشید برق امید

[sorna]

با دوک خویش، پیرزنی گفت وقت کار

کاوخ! ز پنبه ریشتنم موی شد سفید


از بس که بر تو خم شدم و چشم دوختم

کم نور گشت دیده‌ام و قامتم خمید


ابر آمد و گرفت سر کلبهٔ مرا

بر من گریست زار که فصل شتا رسید


جز من که دستم از همه چیز جهان تهیست

هر کس که بود، برگ زمستان خود خرید


بی زر، کسی بکس ندهد هیزم و زغال

این آرزوست گر نگری، آن یکی امید


بر بست هر پرنده در آشیان خویش

بگریخت هر خزنده و در گوشه‌ای خزید


نور از کجا به روزن بیچارگان فتد

چون گشت آفتاب جهانتاب ناپدید


از رنج پاره دوختن و زحمت رفو

خونابهٔ دلم ز سر انگشتها چکید


یک جای وصله در همهٔ جامه‌ام نماند

زین روی وصله کردم، از آن رو ز هم درید


دیروز خواستم چو بسوزن کنم نخی

لرزید بند دستم و چشمم دگر ندید


من بس گرسنه خفتم و شبها مشام من

بوی طعام خانهٔ همسایگان شنید


ز اندوه دیر گشتن اندود بام خویش

هر گه که ابر دیدم و باران، دلم طپید


پرویزنست سقف من، از بس شکستگی

در برف و گل چگونه تواند کس آرمید


هنگام صبح در عوض پرده، عنکبوت

بر بام و سقف ریخته‌ام تارها تنید


در باغ دهر بهر تماشای غنچه‌ای

بر پای من بهر قدمی خارها خلید


سیلابهای حادثه بسیار دیده‌ام

سیل سرشک زان سبب از دیده‌ام دوید


دولت چه شد که چهره ز درماندگان بتافت

اقبال از چه راه ز بیچارگان رمید


پروین، توانگران غم مسکین نمیخورند

بیهوده‌اش مکوب که سرد است این حدید

[sorna]

تا بکی جان کندن اندر آفتاب ای رنجبر

ریختن از بهر نان از چهر آب ای رنجبر


زینهمه خواری که بینی زافتاب و خاک و باد

چیست مزدت جز نکوهش یا عتاب ای رنجبر


از حقوق پایمال خویشتن کن پرسشی

چند میترسی ز هر خان و جناب ای رنجبر


جمله آنان را که چون زالو مکندت خون بریز

وندران خون دست و پائی کن خضاب ای رنجبر


دیو آز و خودپرستی را بگیر و حبس کن

تا شود چهر حقیقت بی حجاب ای رنجبر


حاکم شرعی که بهر رشوه فتوی میدهد

کی دهد عرض فقیران را جواب ای رنجبر


آنکه خود را پاک میداند ز هر آلودگی

میکند مردار خواری چون غراب ای رنجبر


گر که اطفال تو بی شامند شبها باک نیست

خواجه تیهو می‌کند هر شب کباب ای رنجبر


گر چراغت را نبخشیده‌است گردون روشنی

غم مخور، میتابد امشب ماهتاب ای رنجبر


در خور دانش امیرانند و فرزندانشان

تو چه خواهی فهم کردن از کتاب ای رنجبر


مردم آنانند کز حکم و سیاست آگهند

کارگر کارش غم است و اضطراب ای رنجبر


هر که پوشد جامهٔ نیکو بزرگ و لایق اوست

رو تو صدها وصله داری بر ثیاب ای رنجبر


جامه‌ات شوخ است و رویت تیره رنگ از گرد و خاک

از تو میبایست کردن اجتناب ای رنجبر


هر چه بنویسند حکام اندرین محضر رواست

کس نخواهد خواستن زیشان حساب ای رنجبر

[sorna]

ای گربه، ترا چه شد که ناگاه

رفتی و نیامدی دگر بار


بس روز گذشت و هفته و ماه

معلوم نشد که چون شد این کار


جای تو شبانگه و سحرگاه

در دامن من تهیست بسیار


در راه تو کند آسمان چاه

کار تو زمانه کرد دشوار


پیدا نه بخانه‌ای نه بر بام

ای گمشدهٔ عزیز، دانی

کز یاد نمیشوی فراموش


برد آنکه ترا بمیهمانی

دستیت کشید بر سر و گوش


بنواخت تو را بمهربانی

بنشاند تو را دمی در آغوش


میگویمت این سخن نهانی

در خانهٔ ما ز آفت موش


نه پخته بجای ماند و نه خام

آن پنجهٔ تیز در شب تار

کردست گهی شکار ماهی


گشته است بحیله‌ای گرفتار

در چنگ تو مرغ صبحگاهی


افتد گذرت بسوی انبار

بانو دهدت هر آنچه خواهی


در دیگ طمع، سرت دگر بار

آلود بروغن و سیاهی


چونی به زمان خواب و آرام

آنروز تو داشتی سه فرزند

از خندهٔ صبحگاه خوشتر


خفتند نژند روزکی چند

در دامن گربه‌های دیگر


فرزند ز مادرست خرسند

بیگانه کجا و مهر مادر


چون عهد شد و شکست پیوند

گشتند بسان دوک لاغر


مردند و برون شدند زین دام

از بازی خویش یاد داری

بر بام، شبی که بود مهتاب


گشتی چو ز دست من فراری

افتاد و شکست کوزهٔ آب


ژولید، چو آب گشت جاری

آن موی به از سمور و سنجاب


زان آشتی و ستیزه کاری

ماندی تو ز شبروی، من از خواب


با آن همه توسنی شدی رام

آنجا که طبیب شد بداندیش

افزوده شود به دردمندی


این مار همیشه میزند نیش

زنهار به زخم کس نخندی


هشدار، بسیست در پس و پیش

بیغوله و پستی و بلندی


با حمله قضا نرانی از خویش

با حیله ره فلک نبندی


یغما گر زندگی است ایام

[sorna]

ای مرغک خرد، ز اشیانه

پرواز کن و پریدن آموز


تا کی حرکات کودکانه

در باغ و چمن چمیدن آموز


رام تو نمی‌شود زمانه

رام از چه شدی، رمیدن آموز


مندیش که دام هست یا نه

بر مردم چشم، دیدن آموز


شو روز بفکر آب و دانه

هنگام شب، آرمیدن آموز


از لانه برون مخسب زنهار

این لانهٔ ایمنی که داری

دانی که چسان شدست آباد


کردند هزار استواری

تا گشت چنین بلند بنیاد


دادند باوستادکاری

دوریش ز دستبرد صیاد


تا عمر تو با خوشی گذاری

وز عهد گذشتگان کنی یاد


یک روز، تو هم پدید آری

آسایش کودکان نوزاد


گه دایه شوی، گهی پرستار

این خانهٔ پاک، پیش از این بود

آرامگه دو مرغ خرسند


کرده به گل آشیانه اندود

یکدل شده از دو عهد و پیوند


یکرنگ چه در زیان چه در سود

هم رنجبر و هم آرزومند


از گردش روزگار خشنود

آورده پدید بیضه‌ای چند


آن یک، پدر هزار مقصود

وین مادر بس نهفته فرزند


بس رنج کشید و خورد تیمار

گاهی نگران ببام و روزن

بنشست برای پاسبانی


روزی بپرید سوی گلشن

در فکرت قوت زندگانی


خاشاک بسی ز کوی و برزن

آورد برای سایبانی


یک چند به لانه کرد مسکن

آموخت حدیث مهربانی


آنقدر پرش بریخت از تن

آنقدر نمود جانفشانی


تا راز نهفته شد پدیدار

آن بیضه بهم شکست و مادر

در دامن مهر پروراندت


چون دید ترا ضعیف و بی پر

زیر پر خویشتن نشاندت


بس رفت کوه و دشت و کهسر

تا دانه و میوه‌ای رساندت


چون گشت هوای دهر خوشتر

بر بامک آشیانه خواندت


بسیار پرید تا که آخر

از شاخته بشاخه‌ای پراندت


آموخت بسیت رسم و رفتار

داد آگهیست چنانکه دانی

از زحمت حبس و فتنهٔ دام


آموخت همی که تا توانی

بیگاه مپر ببرزن و بام


هنگام بهار زندگانی

سرمست براغ و باغ مخرام


کوشید بسی که در نمانی

روز عمل و زمان آرام


برد اینهمه رنج رایگانی

چون تجربه یافتی سرانجام


رفت و بتو واگذاشت این کار

[sorna]

عالمی طعنه زد به نادانی

که بهر موی من دو صد هنر است


چون توئی را به نیم جو نخرند

مرد نادان ز چارپا بتر است


نه تن این، بر دل تو بار بلاست

نه سر این، بر تن تو درد سر است


بر شاخ هنر چگونه خوری

تو که کارت همیشه خواب و خور است


نشود هیچگاه پیرو جهل

هر که در راه علم، رهسپر است


نسزد زندگی و بی‌خبری

مرده است آنکه چون تو بیخبر است


ره آزادگان، دگر راهی است

مردمی را اشارتی دگر است


راحت آنرا رسد که رنج برد

خرمن آنرا بود که برزگر است


هنر و فضل در سپهر وجود

عالم افروز چون خور و قمر است


گر تو هفتاد قرن عمر کنی

هستیت هیچ و فرصتت هدر است


سر ما را بسر بسی سوداست

ره ما را هزار رهگذر است


نه شما را از دهر منظوری است

نه کسی را سوی شما نظر است


همهٔ خلق، دوستان منند

مگسانند هر کجا شکر است


همچو مرغ هوا سبک بپرم

که مرا علم، همچو بال و پر است


وقت تدبیر، دانشم یار است

روز میدان، فضیلتم سپر است


باغ حکمت، خزان نخواهد دید

هر زمان جلوه‌ایش تازه‌تر است


همتراز وی گنج عرفان نیست

هر چه در کان دهر، سیم و زر است


عقل، مرغ است و فکر دانهٔ او

جسم راهی و روح راهبر است


هم ز جهل تو سوخت حاصل تو

عمر چون پنبه، جهل چون شرر است


صبح ما شامگه نخواهد داشت

آفتاب شما به باختر است


تو ز گفتار من بسی بتری

آنچه گفتم هنوز مختصر است


گفت ما را سر مناقشه نیست

این چه پر گوئی و چه شور و شر است


بی سبب گرد جنگ و کینه مگرد

که نه هر جنگجوی را ظفر است


فضل، خود همچو مشک، غماز است

علم، خود همچو صبح، پرده در است


چون بنائی است پست، خود بینی

که نه‌اش پایه و نه بام و در است


گفتهٔ بی عمل چو باد هواست

ابره را محکمی ز آستر است


هیچگه شمع بی فتیله نسوخت

تا عمل نیست، علم بی اثر است


خویش را خیره بی نظیر مدان

مادر دهر را بسی پسر است


اگرت دیده‌ایست، راهی پوی

چند خندی بر آنکه بی بصر است


نیکنامی ز نیک کاری زاد

نه ز هر نام، شخص نامور است


خویشتن خواه را چه معرفتست

شاخه عجب را چه برگ و بر است


از سخن گفتن تو دانستم

که نه خشک اندرین سبد، نه تر است


در تو برقی ز نور دانش نیست

همه باد بروت بی ثمر است


اگر این است فضل اهل هنر

خنکا آن کسی که بی هنر است

[sorna]

عدسی وقت پختن، از ماشی

روی پیچید و گفت این چه کسی است


ماش خندید و گفت غره مشو

زانکه چون من فزون و چون تو بسی است


هر چه را میپزند، خواهد پخت

چه تفاوت که ماش یا عدسی است


جز تو در دیگ، هر چه ریخته‌اند

تو گمان میکنی که خار و خسی است


زحمت من برای مقصودی است

جست و خیز تو بهر ملتمسی است


کارگر هر که هست محترمست

هر کسی در دیار خویش کسی است


فرصت از دست میرود، هشدار

عمر چون کاروان بی جرسی است


هر پری را هوای پروازی است

گر پر باز و گر پر مگسی است


جز حقیقت، هر آنچه میگوئیم

هایهوئی و بازی و هوسی است


چه توان کرد! اندرین دریا

دست و پا میزنیم تا نفسی است


نه تو را بر فرار، نیروئی است

نه مرا بر خلاص، دسترسی است


همه را بار بر نهند به پشت

کس نپرسد که فاره یا فرسی است


گر که طاوس یا که گنجشکی

عاقبت رمز دامی و قفسی است

[sorna]

بادی وزید و لانهٔ خردی خراب کرد

بشکست بامکی و فرو ریخت بر سری


لرزید پیکری و تبه گشت فرصتی

افتاد مرغکی وز خون سرخ شد پری


از ظلم رهزنی، ز رهی ماند رهروی

از دستبرد حادثه‌ای، بسته شد دری


از هم گسست رشتهٔ عهد و مودتی

نابود گشت نام و نشانی ز دفتری


فریاد شوق دیگر از آن لانه برنخاست

و آن خار و خس فکنده شد آخر در آذری


ناچیز گشت آرزوی چند ساله‌ای

دور اوفتاد کودک خردی ز مادری

[sorna]

بلبلی از جلوهٔ گل بی قرار

گشت طربناک بفصل بهار


در چمن آمد غزلی نغز خواند

رقص کنان بال و پری برفشاند


بیخود از این سوی بدانسو پرید

تا که بشاخ گل سرخ آرمید


پهلوی جانان چو بیفکند رخت

مورچه‌ای دید بپای درخت


با همه هیچی، همه تدبیر و کار

با همه خردی، قدمش استوار


ز انده ایام نگردد زبون

رایت سعیش نشود واژگون


قصه نراند ز بتان چمن

پا ننهد جز بره خویشتن


مرغک دلداده بعجب و غرور

کرد یکی لحظه تماشای مور


خنده کنان گفت که ای بیخبر

مور ندیدم چو تو کوته نظر


روز نشاط است، گه کار نیست

وقت غم و توشهٔ انبار نیست


همرهی طالع فیروزبین

دولت جان پرور نوروز بین


هان مکش این زحمت و مشکن کمر

هین بنشین، می‌شنو و می‌نگر


نغمهٔ مرغان سحرخیز را

معجزهٔ ابر گهرریز را


مور بدو گفت بدینسان جواب

غافلی، ای عاشق بیصبر و تاب


نغمهٔ مرغ سحری هفته‌ایست

قهقهٔ کبک دری هفته‌ایست


روز تو یکروز بپایان رسد

نوبت سرمای زمستان رسد


همچو من ای دوست، سرائی بساز

جایگه توش و نوائی بساز


بر نشد از روزن کس، دود ما

نیست جز از مایهٔ ما، سود ما


ساخته‌ام بام و در و خانه‌ای

تا نروم بر در بیگانه‌ای


تو بسخن تکیه‌کنی، من بکار

ما هنر اندوخته‌ایم و تو عار


کارگر خاکم و مزدور باد

مزد مرا هر چه فلک داد، داد


لانه بسی تنگ و دلم تنگ نیست

بس هنرم هست، ولی ننگ نیست


کار خود، ای دوست نکو میکنم

پارگی وقت رفو میکنم


شبچره داریم شب و روز چاشت

روزی ما کرد سپهر آنچه داشت


سر ننهادیم ببالین کس

بالش ما همت ما بود و بس


رنجه کن امروز چو ما پای خویش

گرد کن آذوقهٔ فردای خویش


خیز و بیندای به گل، بام را

بنگر از آغاز، سرانجام را


لانه دل‌افروزتر است از چمن

کار، گرانسنگتر است از سخن


گر نروی راست در این راه راست

چرخ بلند از تو کند بازخواست


گر نشوی پخته در این کارها

دهر بدوش تو نهد بارها