دیوان اشعار پروین اعتصامی

[sorna]

فتاد طائری از لانه و ز درد تپید

بزیر پر چو نگه کرد، دید پیکانی است


بگفت، آنکه بدریای خون فکند مرا

ندید در دل شوریده‌ام چه طوفانی است


کسیکه بر رگ من تیر زد، نمیدانست

که قلب خرد مرا هم ورید و شریانی است


ربود مرغکم از زیر پر بعنف و نگفت

که مادری و پرستاری و نگهبانی است


اسیر کردن و کشتن، تفرج و بازی است

نشانه کردن مظلوم، کار آسانی است


ز بام خرد گل اندود پست ما، پیداست

که سقف خانهٔ جمعیت پریشانی است


شکست پنجه و منقار من، ولیک چه باک

پلنگ حادثه را نیز چنگ و دندانی است


گرفتم آنکه بپایان رسید، فرصت ما

برای فرصت صیاد نیز، پایانی است


فتاد پایه، چنین خانه را چه تعمیری است

گداخت سینه، چنین درد را چه درمانی است


چمن خوش است و جهان سبز و بوستان خرم

برای طائر آزاد، جای جولانی است


زمانه عرصه برای ضعیف، تنگ گرفت

هماره بهر توانا، فراخ میدانی است


همیشه خانهٔ بیداد و جور، آباد است

بساط ماست که ویران ز باد و بارانی است


نگفته ماند سخنهای من، خوشا مرغی

که لانه‌اش گه سعی و عمل، دبستانی است


مرا هر آنکه در افکند همچو گوی بسر

خبر نداشت که در دست دهر چوگانی است


ز رنج بی سر و سامانی منش چه غم است

همین بس است که او را سری و سامانی است


حدیث نیک و بد ما نوشته خواهد شد

زمانه را سند و دفتری و دیوانی است


کسی ز درد من آگه نشد، ولیک خوشم

که چند قطرهٔ خونم، بدست و دامانی است


هزار کاخ بلند، ار بنا کند صیاد

بهای خار و خس آشیان ویرانی است


چه لانه‌ای و چه قصری، اساس خانه یکی است

بشهر کوچک خود، مور هم سلیمانی است


ز دهر، گر دل تنگم فشار دید چه غم

گرفته دست قضا، هر کجا گریبانی است


چه برتریست ندانم بمرغ، مردم را

جز اینکه دعوی باطل کند که انسانی است


درین قبیلهٔ خودخواه، هیچ شقفت نیست

چو نیک درنگری، هر چه هست عنوانی است

[sorna]

ز حیله، بر در موشی نشست گربه و گفت

که چند دشمنی از بهر حرص و آز کنیم


بیا که رایت صلح و صفا برافرازیم

براه سعی و عمل، فکر برگ و ساز کنیم


بیا که حرص دل و آز دیده را بکشیم

وجود، فارغ از اندیشه و نیاز کنیم


بسی بخانه نشستیم و دامن آلودیم

بیا رویم سوی مسجد و نماز کنیم


بگفت، کارشناسان بما بسی خندند

اگر که گوش به پند تو حیله‌ساز کنیم


ز توشه‌ای که تو تعیین کنی، چه بهره بریم

بخلوتی که تو شاهد شوی، چه راز کنیم


رعایت از تو ندیدیم، تا شویم ایمن

نوازشی نشنیدیم، تا که ناز کنیم


خود، آگهی که چه کردی بما، دگر مپسند

که ما اشاره‌ها بدان زخم جانگداز کنیم


بلای راه تو بس دیده‌ایم، به که دگر

نه قصه‌ای ز نشیب و نه از فراز کنیم


دگر بکار نیاید گلیم کوته ما

اگر که پای، ازین بیشتر دراز کنیم


خلاف معرفت و عقل، ره چرا سپریم

بروی دشمن خود، در چگونه باز کنیم


حدیث روشن ظلم شما و ذلت ما

حقیقت است، چرا صحبت از مجاز کنیم

[sorna]

نخودی گفت لوبیائی را

کز چه من گردم این چنین، تو دراز


گفت، ما هر دو را بباید پخت

چاره‌ای نیست، با زمانه بساز


رمز خلقت، بما نگفت کسی

این حقیقت، مپرس ز اهل مجاز


کس، بدین رزمگه ندارد راه

کس، درین پرده نیست محرم راز


بدرازی و گردی من و تو

ننهد قدر، چرخ شعبده‌باز


هر دو، روزی در اوفتیم بدیگ

هر دو گردیم جفت سوز و گداز


نتوان بود با فلک گستاخ

نتوان کرد بهر گیتی ناز


سوی مخزن رویم زین مطبخ

سر این کیسه، گردد آخر باز


برویم از میان و دم نزنیم

بخروشیم، لیک بی آواز


این چه خامی است، چون در آخر کار

آتش آمد من و تو را دمساز


گر چه در زحمتیم، باز خوشیم

که بما نیز، خلق راست نیاز


دهر، بر کار کس نپردازد

هم تو، بر کار خویشتن پرداز


چون تن و پیرهن نخواهد ماند

چه پلاس و چه جامهٔ ممتاز


ما کز انجام کار بی‌خبریم

چه توانیم گفتن از آغاز

[sorna]

کرد آسیا ز آب، سحرگاه باز خواست

کای خودپسند، با منت این بدسری چراست


از چیره‌دستی تو، مرا صبر و تاب رفت

از خیره گشتن تو، مرا وزن و قدر کاست


هر روز، قسمتی ز تنم خاک میشود

وان خاک، چون نسیم بمن بگذرد، هباست


آسوده‌اند کارگران جمله، وقت شب

چون من که دیده‌ای که شب و روز مبتلاست


گردیدن است کار من، از ابتدای کار

آگه نیم کزین همه گردش، چه مدعاست


فرسودن من از تو بدینسان، شگفت نیست

این چشمهٔ فساد، ندانستم از کجاست


زان پیشتر که سوده شوم پاک، باز گرد

شاید که بازگشت تو، این درد را دواست


با این خوشی، چرا به ستم خوی کرده‌ای

آلودگی، چگونه درین پاکی و صفاست


در دل هر آنچه از تو نهفتم، شکستگی است

بر من هر آنچه از تو رسد، خواری و جفاست


بیهوده چند عرصه بمن تنگ میکنی

بهر گذشتن تو بصحرا، هزار جاست


خندید آب، کین ره و رسم از من و تو نیست

ما رهرویم و قائد تقدیر، رهنماست


من از تو تیره‌روزترم، تنگدل مباش

بس فتنه‌ها که با تو نه و با من آشناست


لرزیده‌ام همیشه ز هر باد و هر نسیم

هرگز نگفته‌ام که سموم است یا صباست


از کوه و آفتاب، بسی لطمه خورده‌ام

بر حالم، این پریشی و افتادگی گواست


همواره جود کردم و چیزی نخواستم

طبعم غنی و دوستیم خالی از ریاست


بس شاخه کز فتادگیم بر فراشت سر

بس غنچه کز فروغ منش رونق و ضیاست


ز الودگی، هر آنچه رسیدست شسته‌ام

گر حله یمانی و گر کهنه بوریاست


از رود و دشت و دره گذشتیم هزار سال

با من نگفت هیچکسی، کاین چه ماجراست


هر قطره‌ام که باد پراکنده میکند

آن قطره گاه در زمی و گاه در سماست


سر گشته‌ام چو گوی، ز روزی که زاده‌ام

سرگشته دیده‌اید که او را نه سر، نه پاست


از کار خویش، خستگیم نیست، زان سبب

کاز من همیشه باغ و چمن را گل و گیاست


قدر تو آن بود که کنی آرد، گندمی

ور نه بکوهسار، بسی سنگ بی‌بهاست


گر رنج میکشیم چه غم، زانکه خلق را

آسودگی و خوشدلی از آب و نان ماست


آبم من، ار بخار شوم در چمن، خوش است

سنگی تو، گر که کار کنی بشکنی رواست


چون کار هر کسی به سزاوار داده‌اند

از کارگاه دهر، همین کارمان سزاست


با عزم خویش، هیچیک این ره نمیرویم

کشتی، مبرهن است که محتاج ناخداست


در زحمتیم هر دو ز سختی و رنج، لیک

هر چ آن بما کنند، نه از ما، نه از شماست


از ما چه صلح خیزد و جنگ، این چه فکر تست

در دست دیگریست، گر آ ب و گر آسیاست

[sorna]

سرو خندید سحر، بر گل سرخ

که صفای تو بجز یکدم نیست


من بیک پایه بمانم صد سال

مرگ، با هستی من توام نیست


من که آزاد و خوش و سرسبزم

پشتم از بار حوادث، خم نیست


دولت آنست که جاوید بود

خانهٔ دولت تو، محکم نیست


گفت، فکر کم و بسیار مکن

سرنوشت همه کس، با هم نیست


ما بدین یکدم و یک لحظه خوشیم

نیست یک گل، که دمی خرم نیست


قدر این یکدم و یک لحظه بدان

تا تو اندیشه کنی، آنهم نیست


چونکه گلزار نخواهد ماندن

گل اگر نیز نماند، غم نیست


چه غم ار همدم من نیست کسی

خوشتر از باد صبا، همدم نیست


عمر گر یک دم و گر یک نفس است

تا بکاریش توان زد، کم نیست


ما بخندیم به هستی و به مرگ

هیچگه چهرهٔ ما درهم نیست


آشکار است ستمکاری دهر

زخم بس هست، ولی مرهم نیست


یک ره ار داد، دو صد راه گرفت

چه توان کرد، فلک حاتم نیست


تو هم از پای در آئی ناچار

آبت از کوثر و از زمزم نیست


باید آزاده کسی را خواندن

که گرفتار، درین عالم نیست


گل چرا خوش ننشیند، دائم

ماهتاب و چمن و شبنم نیست


یک نفس بودن و نابود شدن

در خور این غم و این ماتم نیست


هر چه خواندیم، نگشتیم آگه

درس تقدیر، بجز مبهم نیست


شمع خردی که نسیمش بکشد

شمع این پرتگه مظلم نیست

[sorna]

دی، کودکی بدامن مادر گریست زار

کز کودکان کوی، بمن کس نظر نداشت


طفلی، مرا ز پهلوی خود بیگناه راند

آن تیر طعنه، زخم کم از نیشتر نداشت


اطفال را بصحبت من، از چه میل نیست

کودک مگر نبود، کسی کو پدر نداشت


امروز، اوستاد بدرسم نگه نکرد

مانا که رنج و سعی فقیران، ثمر نداشت


دیروز، در میانهٔ بازی، ز کودکان

آن شاه شد که جامهٔ خلقان ببر نداشت


من در خیال موزه، بسی اشک ریختم

این اشک و آرزو، ز چه هرگز اثر نداشت


جز من، میان این گل و باران کسی نبود

کو موزه‌ای بپا و کلاهی بسر نداشت


آخر، تفاوت من و طفلان شهر چیست

آئین کودکی، ره و رسم دگر نداشت


هرگز درون مطبخ ما هیزمی نسوخت

وین شمع، روشنائی ازین بیشتر نداشت


همسایگان ما بره و مرغ میخورند

کس جز من و تو، قوت ز خون جگر نداشت


بر وصله‌های پیرهنم خنده می‌کنند

دینار و درهمی، پدر من مگر نداشت


خندید و گفت، آنکه بفقر تو طعنه زد

از دانه‌های گوهر اشکت، خبر نداشت


از زندگانی پدر خود مپرس، از آنک

چیزی بغیر تیشه و گهی آستر نداشت


این بوریای کهنه، بصد خون دل خرید

رختش، گه آستین و گهی آستر نداشت


بس رنج برد و کس نشمردش به هیچ کس

گمنام زیست، آنکه ده و سیم و زر نداشت


طفل فقیر را، هوس و آرزو خطاست

شاخی که از تگرگ نگون گشت، بر نداشت


نساج روزگار، درین پهن بارگاه

از بهر ما، قماشی ازین خوبتر نداشت

[sorna]

گربهٔ پیری، ز شکار اوفتاد

زار بنالید و نزار اوفتاد


ناخنش از سنگ حوادث شکست

دزد قضا و قدرش راه بست


از طمع و حمله و پیکار ماند

کارگر از کار شد و کار ماند


کودک دهقان، بسرش کوفت مشت

مطبخیش هیمه زد و سوخت پشت


گربهٔ همسایه، دمش را گزید

از سگ بازار، جفاها کشید


بسکه دمی خاک و دمی آب ریخت

از تنش، آن موی چو سنجاب ریخت


تیره شد آن دیدهٔ آئینه‌وار

گرسنه ماند، آن شکم بیقرار


از غم کشک و کره، خوناب خورد

در عوض شیر، بسی آب خورد


دوده نمیسود به گوش و به دم

حمله نمیکرد به دیگ و به خم


حیله و تزویر، فراموش کرد

گربهٔ پیر فلکش، موش کرد


مایهٔ هستیش، ز تن رفته بود

نیروی دندان و دهن رفته بود


گربه چو رنجور و گرفتار شد

موش بد اندیش، در انبار شد


در همه جا خفت و به هر سو نشست

بند ز هر کیسه و انبان گسست


گربه چو دید آن ره و رسم تباه

پای کشان، کرد به انبار راه


گفت بخود، کاین چه در افتادنست

تا رمقی در دل و جان در تن است


زنده‌ام و موش نترسد ز من!

مرده‌ام از کاهلی خویشتن


گر چه نمی‌آیدم از دست، کار

آگهم از کارگه روزگار


گر چه مرا نیروی پیکار نیست

موش از این قصه، خبردار نیست


به که از امروز شوم کاردان

تا که به کاری بردم آسمان


گر که بینم سوی موشان بخشم

جمله بیندند ز اندیشه چشم


زخم زنم، گر چه بفرسوده چنگ

حمله کنم، گر چه بود عرصه تنگ


گربه چو آن همت و تدبیر کرد

آن شکم گرسنه را سیر کرد


بر زنخ از حیله بیفکند باد

موش بترسید و ز ترس ایستاد


جست و خراشید زمین را بدست

موش بلرزید و همانجا نشست


موشک چندی، چو بدینسان گرفت

رنج ز تن، درد ز دندان گرفت


تا نرود قوت بازوی تو

نشکند ایام، ترازوی تو


تا نربودند ز دستت عنان

جان ز تو خواهد هنر و جسم نان


روی متاب از ره تدبیر و رای

تا شودت پیر خرد، رهنمای


بر همه کاری، فلک افزار داد

پشت قوی کرد، سپس بار داد


هر که درین راه رود سر گران

پیشتر افتند ازو دیگران


تا گهری در صدف کار بود

گوهری وقت، خریدار بود

[sorna]

به کرم پیله شنیدم که طعنه زد حلزون

که کار کردن بیمزد، عمر باختن است


پی هلاک خود، ای بیخبر، چه میکوشی

هر آنچه ریشته‌ای، عاقبت ترا کفن است


بدست جهل، به بنیاد خویش تیشه زدن

دو چشم بستن و در چاه سرنگون شدن است


چو ما، برو در و دیوار خانه محکم کن

مگرد ایمن و فارغ، زمانه راهزن است


بگفت، قدر کسی را نکاست سعی و عمل

خیال پرورش تن، ز قدر کاستن است


بخدمت دگران دل چگونه خواهد داد

کسی که همچو تو، دائم بفکر خویشتن است


بدیگ حادثه، روزی گرم بجوشانند

شگفت نیست، که مرگ از قفای زیستن است


بروز مرگم، اگر پیله گور گشت و کفن

بوقت زندگیم، خوابگاه و پیرهن است


مرا بخیره نخوانند کرم ابریشم

بهر بساط که ابریشمی است، کار من است


ز جانفشانی و خون خوردن قبیلهٔ ماست

پرند و دیبهٔ گلرنگ، هر کرا بتن است

[sorna]

گفت با صید قفس، مرغ چمن

که گل و میوه، خوش و تازه رس است


بگشای این قفس و بیرون آی

که نه در باغ و نه در سبزه، کس است


گفت، با شبرو گیتی چکنم

که سحر دزد و شبانگه عسس است


ای بسا گوشه، که میدان بلاست

ای بسا دام، که در پیش و پس است


در گلستان جهان، یک گل نیست

هر کجا مینگرم، خار و خس است


همچو من، غافل و سرمست مپر

قفس، آخر نه همین یک قفس است


چرخ پست است، بلندش مشمار

اینکه دیدیش چو عنقا، مگس است


کاروان است گل و لاله بباغ

سبزه‌اش اسب و صبایش جرس است


ز گرفتاری من، عبرت گیر

که سرانجام هوی و هوس است


حاصل هستی بیهودهٔ ما

آه سردی است که نامش نفس است


چشم دید این همه و گوش شنید

آنچه دیدیم و شنیدیم بس است

[sorna]

نخوانده فرق سر از پای، عزم کو کردیم

نکرده پرسش چوگان، هوای گو کردیم


بکار خویش نپرداختیم، نوبت کار

تمام عمر، نشستیم و گفتگو کردیم


بوقت همت و سعی و عمل، هوس راندیم

بروز کوشش و تدبیر، آرزو کردیم


عبث به چه نفتادیم، دیو آز و هوی

هر آنچه کرد، بدیدیم و همچو او کردیم


بسی مجاهده کردیم در طریق نفاق

ببین چه بیهده تفسیر «جاهدوا» کردیم


چونان ز سفره ببردند، سفره گستردیم

چو آب خشک شد، اندیشهٔ سبو کردیم


اگر که نفس، بداندیش ما نبود چرا

ملول گشت، چو ما رسم و ره نکو کردیم


چو عهدنامه نوشتیم، اهرمن خندید

که اتحاد نبود، اینکه با عدو کردیم


هزار مرتبه دریای چرخ، طوفان کرد

از آن زمان که نشیمن درین کرو کردیم


نه همچو غنچه، بدامان گلبنی خفتیم

نه همچو سبزه، نشاطی بطرف جو کردیم


چراغ عقل، نهفتیم شامگاه رحیل

از آن بورطهٔ تاریک جهل، رو کردیم


بعمر گم شده، اصلا نسوختیم، ولیک

چو سوزنی ز نخ افتاد، جستجو کردیم


بغیر جامهٔ فرصت، که کس رفوش نکرد

هزار جامه دریدند و ما رفو کردیم


تباه شد دل از آلودگی و دم نزدیم

همی بتن گرویدیم و شستشو کردیم


سمند توسن افلاک، راهوار نگشت

به توسنیسش، چو یک چند تاخت، خو کردیم


ز فرط آز، چو مردار خوار تیره درون

هماره بر سر این لاشه، های و هو کردیم


چو زورمند شدیم، از دهان مسکینان

بجبر، لقمه ربودیم و در گلو کردیم


ز رشوه، اسب خریدیم و خانه و ده و باغ

باشک بیوه زنان، حفظ آبرو کردیم


از آن ز شاخ حقایق، بما بری نرسید

که ما همیشه حکایت ز رنگ و بو کردیم