دیوان اشعار پروین اعتصامی

[sorna]

ای خوش اندر گنج دل زر معانی داشتن

نیست گشتن، لیک عمر جاودانی داشتن


عقل را دیباچه‌ی اوراق هستی ساختن

علم را سرمایه‌ی بازارگانی داشتن


کشتن اندر باغ جان هر لحظه‌ای رنگین گلی

وندران فرخنده گلشن باغبانی داشتن


دل برای مهربانی پروراندن لاجرم

جان بتن تنها برای جانفشانی داشتن


ناتوانی را به لطفی خاطر آوردن بدست

یاد عجز روزگار ناتوانی داشتن


در مدائن میهمان جغد گشتن یکشبی

پرسشی از دولت نوشیروانی داشتن


صید بی پر بودن و از روزن بام قفس

گفتگو با طائران بوستانی داشتن

[sorna]

کبوتر بچه‌ای با شوق پرواز

بجرئت کرد روزی بال و پر باز


پرید از شاخکی بر شاخساری

گذشت از بامکی بر جو کناری


نمودش بسکه دور آن راه نزدیک

شدش گیتی به پیش چشم تاریک


ز وحشت سست شد بر جای ناگاه

ز رنج خستگی درماند در راه


گه از اندیشه بر هر سو نظر کرد

گه از تشویش سر در زیر پر کرد


نه فکرش با قضا دمساز گشتن

نه‌اش نیروی زان ره بازگشتن


نه گفتی کان حوادث را چه نامست

نه راه لانه دانستی کدامست


نه چون هر شب حدیث آب و دانی

نه از خواب خوشی نام و نشانی


فتاد از پای و کرد از عجز فریاد

ز شاخی مادرش آواز در داد


کزینسان است رسم خودپسندی

چنین افتند مستان از بلندی


بدن خردی نیاید از تو کاری

به پشت عقل باید بردباری


ترا پرواز بس زودست و دشوار

ز نو کاران که خواهد کار بسیار


بیاموزندت این جرئت مه و سال

همت نیرو فزایند، هم پر و بال


هنوزت دل ضعیف و جثه خرد است

هنوز از چرخ، بیم دستبرد است


هنوزت نیست پای برزن و بام

هنوزت نوبت خواب است و آرام


هنوزت انده بند و قفس نیست

بجز بازیچه، طفلان را هوس نیست


نگردد پخته کس با فکر خامی

نپوید راه هستی را به گامی


ترا توش هنر میباید اندوخت

حدیث زندگی میباید آموخت


بباید هر دو پا محکم نهادن

از آن پس، فکر بر پای ایستادن


پریدن بی پر تدبیر، مستی است

جهان را گه بلندی، گاه پستی است


به پستی در، دچار گیر و داریم

ببالا، چنگ شاهین را شکاریم


من اینجا چون نگهبانم و تو چون گنج

ترا آسودگی باید، مرا رنج


تو هم روزی روی زین خانه بیرون

ببینی سحربازیهای گردون


از این آرامگه وقتی کنی یاد

که آبش برده خاک و باد بنیاد


نه‌ای تا زاشیان امن دلتنگ

نه از چوبت گزند آید، نه از سنگ


مرا در دامها بسیار بستند

ز بالم کودکان پرها شکستند


گه از دیوار سنگ آمد گه از در

گهم سرپنجه خونین شد گهی سر


نگشت آسایشم یک لحظه دمساز

گهی از گربه ترسیدم، گه از باز


هجوم فتنه‌های آسمانی

مرا آموخت علم زندگانی


نگردد شاخک بی بن برومند

ز تو سعی و عمل باید، ز من پند

[sorna]

شنیده‌اید که آسایش بزرگان چیست:

برای خاطر بیچارگان نیاسودن


بکاخ دهر که آلایش است بنیادش

مقیم گشتن و دامان خود نیالودن


همی ز عادت و کردار زشت کم کردن

هماره بر صفت و خوی نیک افزودن


ز بهر بیهده، از راستی بری نشدن

برای خدمت تن، روح را نفرسودن


برون شدن ز خرابات زندگی هشیار

ز خود نرفتن و پیمانه‌ای نپیمودن


رهی که گمرهیش در پی است نسپردن

دریکه فتنه‌اش اندر پس است نگشودن

[sorna]

جهاندیده کشاورزی بدشتی

بعمری داشتی زرعی و کشتی


بوقت غله، خرمن توده کردی

دل از تیمار کار آسوده کردی


ستمها میکشید از باد و از خاک

که تا از کاه میشد گندمش پاک


جفا از آب و گل میدید بسیار

که تا یک روز می انباشت انبار


سخنها داشت با هر خاک و بادی

بهنگام شیاری و حصاری


سحرگاهی هوا شد سرد زانسان

که از سرما بخود لرزید دهقان


پدید آورد خاشاکی و خاری

شکست از تاک پیری شاخساری


نهاد آن هیمه را نزدیک خرمن

فروزینه زد، آتش کرد روشن


چو آتش دود کرد و شعله سر داد

بناگه طائری آواز در داد


که ای برداشته سود از یکی شصت

درین خرمن مرا هم حاصلی هست


نشاید کآتش اینجا برفروزی

مبادا خانمانی را بسوزی


بسوزد گر کسی این آشیانرا

چنان دانم که میسوزد جهان را


اگر برقی بما زین آذر افتد

حساب ما برون زین دفتر افتد


بسی جستم بشوق از حلقه و بند

که خواهم داشت روزی مرغکی چند


هنوز آن ساعت فرخنده دور است

هنوز این لانه بی بانگ سرور است


ترا زین شاخ آنکو داد باری

مرا آموخت شوق انتظاری


بهر گامی که پوئی کامجوئیست

نهفته، هر دلی را آرزوئیست


توانی بخش، جان ناتوان را

که بیم ناتوانیهاست جان را

[sorna]

از ساحت پاک آشیانی

مرغی بپرید سوی گلزار


در فکرت توشی و توانی

افتاد بسی و جست بسیار


رفت از چمنی به بوستانی

بر هر گل و میوه سود منقار


تا خفت ز خستگی زمانی

یغماگر دهر گشت بیدار


تیری بجهید از کمانی

چون برق جهان ز ابر آذار


گردید نژند خاطری شاد

چون بال و پرش تپید در خون

از یاد برون شدش پریدن


افتاد ز گیرودار گردون

نومید ز آشیان رسیدن


از پر سر خویش کرد بیرون

نالید ز درد سر کشیدن


دانست که نیست دشت و هامون

شایسته‌ی فارغ آرمیدن


شد چهره‌ی زندگی دگرگون

در دیدن نماند تاب دیدن


مانا که دل از تپیدن افتاد

مجروح ز رنج زندگی رست

از قلب بریده گشت شریان


آن بال و پر لطیف بشکست

وان سینه‌ی خرد خست پیکان


صیاد سیه دل از کمین جست

تا صید ضعیف گشت بیجان


در پهلوی آن فتاده بنشست

آلوده بخون مرغ دامان


بنهاد به پشتواره و بست

آمد سوی خانه شامگاهان


وان صید بدست کودکان داد

چون صبح دمید، مرغکی خرد

افتاد ز آشیانه در جر


چون دانه نیافت، خون دل خورد

تقدیر، پرش بکند یکسر


شاهین حوادثش فرو برد

نشنید حدیث مهر مادر


دور فلکش بهیچ نشمرد

نفکند کسیش سایه بر سر


نادیده سپهر زندگی، مرد

پرواز نکرده، سوختش پر


رفت آن هوس و امید بر باد

آمد شب و تیره گشت لانه

وان رفته نیامد از سفر باز


کوشید فسونگر زمانه

کاز پرده برون نیفتد این راز


طفلان بخیال آب و دانه

خفتند و نخاست دیگر آواز


از بامک آن بلند خانه

کس روز عمل نکرد پرواز


یکباره برفت از میانه

آن شادی و شوق و نعمت و ناز


زان گمشدگان نکرد کس یاد

آن مسکن خرد پاک ایمن

خالی و خراب ماند فرجام


افتاد گلش ز سقف و روزن

خار و خسکش بریخت از بام


آرامگهی نه بهر خفتن

بامی نه برای سیر و آرام


بر باد شد آن بنای روشن

نابود شد آن نشانه و نام


از گردش روزگار توسن

وز بدسری سپهر و اجرام


دیگر نشد آن خرابی آباد

شد ساقی چرخ پیر خرسند

پردید ز خون چو ساغری را


دستی سر راه دامی افکند

پیچانید به رشته‌ای سری را


جمعیت ایمنی پراکند

شیرازه درید دفتری را


با تیشه‌ی ظلم ریشه‌ای کند

بر بست ز فتنه‌ای دری را


خون ریخت بکام کودکی چند

برچید بساط مادری را


فرزند مگر نداشت صیاد؟

[sorna]

بارید ابر بر گل پژمرده‌ای و گفت

کاز قطره بهر گوش تو آویزه ساختم


از بهر شستن رخ پاکیزه‌ات ز گرد

بگرفتم آب پاک ز دریا و تاختم


خندید گل که دیر شد این بخشش و عطا

رخساره‌ای نماند، ز گرما گداختم


ناسازگاری از فلک آمد، وگرنه من

با خاک خوی کردم و با خار ساختم


ننواخت هیچگاه مرا، گرچه بیدریغ

هر زیر و بم که گفت قضا، من نواختم


تا خیمه‌ی وجود من افراشت بخت گفت

کاز بهر واژگون شدنش برفراختم


دیگر ز نرد هستیم امید برد نیست

کاز طاق و جفت، آنچه مرا بود باختم


منظور و مقصدی نشناسد بجز جفا

من با یکی نظاره، جهان را شناختم

[sorna]

وقت سحر، به آینه‌ای گفت شانه‌ای

کاوخ! فلک چه کجرو و گیتی چه تند خوست


ما را زمانه رنجکش و تیره روز کرد

خرم کسیکه همچو تواش طالعی نکوست


هرگز تو بار زحمت مردم نمیکشی

ما شانه می‌کشیم بهر جا که تار موست


از تیرگی و پیچ و خم راههای ما

در تاب و حلقه و سر هر زلف گفتگوست


با آنکه ما جفای بتان بیشتر بریم

مشتاق روی تست هر آنکسی که خوبروست


گفتا هر آنکه عیب کسی در قفا شمرد

هر چند دل فریبد و رو خوش کند عدوست


در پیش روی خلق بما جا دهند از انک

ما را هر آنچه از بد و نیکست روبروست


خاری بطعنه گفت چه حاصل ز بو و رنگ

خندید گل که هرچه مرا هست رنگ و بوست


چون شانه، عیب خلق مکن موبمو عیان

در پشت سر نهند کسی را که عیبجوست


زانکس که نام خلق بگفتار زشت کشت

دوری گزین که از همه بدنامتر هموست


ز انگشت آز، دامن تقوی سیه مکن

این جامه چون درید، نه شایسته‌ی رفوست


از مهر دوستان ریاکار خوشتر است

دشنام دشمنی که چو آئینه راستگوست


آن کیمیا که میطلبی، یار یکدل است

دردا که هیچگه نتوان یافت، آرزوست


پروین، نشان دوست درستی و راستی است

هرگز نیازموده، کسی را مدار دوست

[sorna]

مرغی نهاد روی بباغی ز خرمنی

ناگاه دید دانه‌ی لعلی به روزنی


پنداشت چینه‌ایست، بچالاکیش ربود

آری، نداشت جز هوس چینه چیدنی


چون دید هیچ نیست فکندش بخاک و رفت

زینسانش آزمود! چه نیک آزمودنی


خواندش گهر به پیش که من لعل روشنم

روزی باین شکاف فتادم ز گردنی


چون من نکرده جلوه‌گری هیچ شاهدی

چون من نپرورانده گهر هیچ معدنی


ما را فکند حادثه‌ای، ورنه هیچگاه

گوهر چو سنگریزه نیفتد به برزنی


با چشم عقل گر نگهی سوی من کنی

بینی هزار جلوه بنظاره کردنی


در چهره‌ام ببین چه خوشیهاست و تابهاست

افتاده و زبون شدم از اوفتادنی


خندید مرغ و گفت که با این فروغ و رنگ

بفروشمت اگر بخرد کس، به ارزنی


چون فرق در و دانه تواند شناختن

آن کو نداشت وقت نگه، چشم روشنی


در دهر بس کتاب و دبستان بود، ولیک

درس ادیب را چکند طفل کودنی


اهل مجاز را ز حقیقت چه آگهیست

دیو آدمی نگشت به اندرز گفتنی


آن به که مرغ صبح زند خیمه در چمن

خفاش را بدیده چه دشتی، چه گلشنی


دانا نجست پرتو گوهر ز مهره‌ای

عاقل نخواست پاکی جان خوش از تنی


پروین، چگونه جامه تواند برید و دوخت

آنکس که نخ نکرده بیک عمر سوزنی

[sorna]

بی روی دوست، دوش شب ما سحر نداشت

سوز و گداز شمع و من و دل اثر نداشت


مهر بلند، چهره ز خاور نمینمود

ماه از حصار چرخ، سر باختر نداشت


آمد طبیب بر سر بیمار خویش، لیک

فرصت گذشته بود و مداوا ثمر نداشت


دانی که نوشداروی سهراب کی رسید

آنگه که او ز کالبدی بیشتر نداشت


دی، بلبلی گلی ز قفس دید و جانفشاند

بار دگر امید رهائی مگر نداشت


بال و پری نزد چو بدام اندر اوفتاد

این صید تیره روز مگر بال و پر نداشت


پروانه جز بشوق در آتش نمیگداخت

میدید شعله در سر و پروای سر نداشت


بشنو ز من، که ناخلف افتاد آن پسر

کز جهل و عجب، گوش به پند پدر نداشت


خرمن نکرده توده کسی موسم درو

در مزرعی که وقت عمل برزگر نداشت


من اشک خویش را چو گهر پرورانده‌ام

دریای دیده تا که نگوئی گهر نداشت

[sorna]

روزی گذشت پادشهی از گذرگهی

فریاد شوق بر سر هر کوی و بام خاست


پرسید زان میانه یکی کودک یتیم

کاین تابناک چیست که بر تاج پادشاست


آن یک جواب داد چه دانیم ما که چیست

پیداست آنقدر که متاعی گرانبهاست


نزدیک رفت پیرزنی کوژپشت و گفت

این اشک دیده‌ی من و خون دل شماست


ما را به رخت و چوب شبانی فریفته است

این گرگ سالهاست که با گله آشناست


آن پارسا که ده خرد و ملک، رهزن است

آن پادشا که مال رعیت خورد گداست


بر قطره‌ی سرشک یتیمان نظاره کن

تا بنگری که روشنی گوهر از کجاست


پروین، به کجروان سخن از راستی چه سود

کو آنچنان کسی که نرنجد ز حرف راست