الباب السّابع و الثّلاثون : فى المنافق


قال الصّادق - عليه السّلام -:
المنافق قد رضى ببعده عن رحمة اللّه تعالى ، لانّه ياءتى باعماله الظّاهرة شبيها بالشّريعة ،وهؤ لاه لاغ باغ بالقلب عن حقّها، مستهزى فيها.
وعلامة النّفاق قلّة المبالاة بالكذب والخيانة والوقاحة والدّعوى بلا معنى ، واستحانة العين ، و السّفه وقلّة الحياء، و استصغار المعاصى واستيضاع ارباب الدّين ، واستخفاف المصائب فى الدّين ، والكبر وحبّ المدح ، والحسد، وايثار الدّنيا على الاخرة ، والشّرّ على الخير، والحثّ على النّميمة . وحبّ اللّهو ومعونة اهل الفسق ، ومعونة اهل البغى ، والتّخلف عن الخيرات ، وتنقّص اهلها، واستحسان ما يفعله من سوء، واستقباح ما يفعله غيره من حسن ، وامثال ذلك كثيرة .
وقد وصف اللّه المنافقين فى غير موضع ، فقال تعالى : ((ومن النّاس من يعبد اللّه على حرف فان اصابه خير اطماءنّ به وان اصابته فتنة انقلب على وجهه خسر الدّنيا والاخرة ذلك هو الخسران المبين )).(23)
وقال تعالى فى وصفهم : ((ومن النّاس من يقول آمنّا باللّه واليوم الاخر وما هم بمؤمنين * يخادعون اللّه والّذين آمنوا وما يخدعون الاّ انفسهم وما يشعرون* فى قلوبهم مرض فزادهم اللّه مرضا...)).(24)
قال النّبىّ - صلّى اللّه عليه و آله - المنافق من اذا وعد اخلف ، واذا فعل اساء، واذا قال كذب ، واذا ائتمن خان ، واذا رزق طاش ، واذا منع غاش .
وقال اءيضا: من خالفت سريرته علانيته فهو منافق كائنا من كان ، وحيث كان وفى اىّ زمن كان وعلى اىّ رتبة كان .
باب سى و هفتم صفات منافق
امام صادق (ع) فرمود:
منافق كسى است كه به دورى از رحمت خداوند متعال رضايت داده ، زيرا اعمال ظاهرى اش را شبيه به آنچه در شريعت آمده است ، به انجام مى رساند، در حالى كه در باطن دل در جاى ديگر مشغول داشته و حقّ بندگى و عبادت را رعايت نكند و آن را به تمسخر گيرد.
واهمه نداشتن از دروغ گويى و خيانت و وقاحت و ادعاى بى مورد و چشم در پى هر چيز (حرام ) داشتن و بى خردى و نشناختن راه درست و كمى حيا وكوچك شمردن گناهان و ضايع كردن بزرگان دين و خوار شمردن سختى ها ومصايب وارد شده بر دين و تكبر ورزيدن و مدح آنچه دوست مى دارد وستايش شدن را دوست داشته و حسادت و ترجيح دادن دنيا بر آخرت وشرّ بر خير و سخن چينى و حبّ لهو و يارى اهل فسق و فجور و گناه كاران در گناهانشان و سركشى و به گرد اعمال و افعال نيك و خير نگشتن و كوچك شمردن اهل آن و نيك شمردن افعال زشت خويش و زشت شمردن افعال نيك ديگران ، نشانه منافق است كه امثال اين امور بسيار است .
خداوند منافقان را در مواضع متعددى وصف فرموده است ؛ چنان كه مى فرمايد:
((واز ميان مردم كسى است كه خدا را فقط بر يك حال [وبدون عمل ] مى پرستند. پس اگر خيرى به او رسد، بدان اطمينان يابد و چون بلايى بدو رسد روى برتابد، در دنيا و آخرت زيان ديده است . اين است همان زيان آشكار)).
ودر جاى ديگر مى فرمايد:
((بعضى از مردم مى گويند: به خدا و روز قيامت ايمان آورده ايم ، وليكن بدان مؤمن نيستند. (به گمان خويش ) خدا و رسولش و مؤمنان را فريب دهند، ولى جز خود كسى را فريب ندهند و خودشان نمى دانند. در دل هايشان مرض است ، و خداوند بر آن مرض بيفزايد...)).
پيامبر (ص) فرمود: منافق كسى است كه چون وعده دهد، تخلّف كند وچون عمل كند، زشتى كند و در سخن دروغ گويد و در امانت خيانت ورزد وچون بدو روزى داده شود، از باب بى خردى ، آن را در موارد بيهوده هزينه كند و چون از روزى منع شود، درصدد فريب خلق خدا باشد.
ونيز فرمود: كسى كه ظاهرش با باطنش مخالف باشد، منافق است . حال ، هر كسى و هر جايى و در هر زمانى و در هر مرتبه و مقامى كه باشد، تفاوتى نكند.

الباب الثّامن و الثّلاثون : فى العقل والهوى


قال الصّادق - عليه السّلام -:
العاقل من كان ذلولا عند اجابة الحقّ منصفا بقوله ، جموحا عند الباطل خصيما بقوله ، يترك دنياه ولا يترك دينه .
ودليل العاقل شيئان ، صدق القول وصواب الفعل . والعاقل لا يحدّث بما ينكره العقول ولا يتعرّض للتّهمة ولا يدع مداراة من ابتلى به ، ويكون العلم دليله فى اعماله ، والحلم رفيقه فى احواله ، والمعرفة يقينه فى مذاهبه .
والهوى عدوّ العقل ومخالف الحقّ وقرين الباطل . وقوّة الهوى من الشّهوات . واصل علامات الهوى من اكل الحرام . والغفلة عن الفرائض والاستهانة بالسّنن والخوض فى الملاهى .
باب سى و هشتم : عقل و هوى
امام صادق (ع) فرمود:
عاقل در برابر حق ، رام و تسليم است و در سخن گفتن منصف ، و در پذيرفتن باطل سخت گير، و با سخن باطل ، دشمن و از دنيا مى گذرد، ولى دين خود را حفظ مى كند.
نشانه عاقل ، دو چيز است : راستى در سخن ، و درستى در كار؛ و عاقل از گفتن آنچه كه خردمندان نپذيرند، بپرهيزد و خويش را در معرض اتهام قرار ندهد و از مدارا كردن با مردم دريغ نورزد.
دانش ، رهنماى اوست و اعمال او موافق دانش باشد و بردبارى رفيق او شود و او را در ناملايمات و برخوردها نگاهبان شود و از يقين دورى نجويد واز معيار يقين فاصله نگيرد.
هوى و هوس ، دشمن عقل ، مخالف حق و قرين باطل است . قوّت و توان هوى و هوس در پيروى از شهوات است و نشانه اصلى هوى و هوس ، حرام خوارى و غفلت از فرايض و كوچك شمردن مستحباب و سنت ها و غرق شدن در لهو و لعب است .

الباب التّاسع و الثّلاثون : فى الوسوسة


قال الصّادق - عليه السّلام -:
لا يتمكّن الشّيطان بالوسوسة من العبد الاّ وقد اعرض عن ذكر اللّه تعالى واستهان بامره وسكن الى نهيه ونسى اطّلاعه على سرّه . والوسوسة ما يكون من خارج القلب باشارة معرفة العقل ، ومجاورة الطّبع . وامّا اذا تمكّن فى القلب فذلك غىّ وضلالة وكفر. واللّه - عزّ وجلّ - دعا عباده بلطف دعوته وعرّفهم عداوة ابليس ، فقال تعالى : ((انّ الشّيطان لكم عدوّ فاتّخذوه عدوّا)).(25)
فكن معه كالغريب مع كلب الرّاعى يفزع الى صاحبه فى صرفه عنه . كذلك اذا اتاك الشّيطان موسوسا ليضلّك عن سبيل الحقّ وينسيك ذكر اللّه تعالى ، فاستعذ منه بربّك وبربّه فانّه يؤ يّد الحقّ على الباطل وينصر المظلوم ، بقوله - عزّ وجلّ -: ((انّه ليس له سلطان على الّذين آمنوا وعلى ربّهم يتوكّلون )).(26)
ولن تقدر على هذا ومعرفة اتيانه ومذاهب وسوسته ، الاّ بدوام المراقبة والاستقامة على بساط الخدمة وهيبة المطّلع وكثرة الذّكر. وامّا المهمل لاوقاته فهو صيد الشّيطان لا محالة .
واعتبر بما فعل بنفسه من الاغواء والاستكبار حيث غرّه واعجبه عمله وعبادته وبصيرته وجراءته عليه ، قد اورثه علمه ومعرفته واستدلاله بمعقوله اللّعنة الى الابد. فما ظنّك بنصحه ودعوته غيره ؟!
فاعتصم بحبل اللّه الاوثق وهو الالتجاء الى اللّه تعالى ، و الاضطرار بصحّة الافتقار الى اللّه فى كلّ نفس ، ولا يغرنّك تزيينه الطّاعات عليك ، فانّه يفتح عليك تسعة وتسعين بابا من الخير ليظفر بك عند تمام المائة . فقابله بالخلاف والصّدّ عن سبيله والمضادّة باهوائه .
باب سى و نهم : وسوسه
امام صادق (ع) فرمود:
هيچ بنده اى به دام وسوسه شيطان گرفتار نشود، مگر آن كه از ذكر خداى تعالى دور گشته و فرمان و نهى اش را خوار و ناچيز شمرده و آگاهى خدا نسبت به سرّ و خفاى خود را فراموش كرده باشد.
وسوسه آن چيزى است كه از خارج قلب ، ولى با اشاره خيال مى آيد و اگر در قلب جاى گيرد، موجب سرپيچى و گمراهى و كفر شود.
خداوند - عزّ وجلّ - بندگانش را به لطف دعوت خويش خوانده و عداوت وكينه ابليس را بدانان شناسانده و فرموده است : ((در حقيقت شيطان دشمن شما است ، شما [نيز] او را دشمن بگيريد)). پس ، با شيطان چنان باش كه بيگانه اى با سگ گلّه روبه رو مى شود و راه رهايى او، پناه بردن به صاحب سگ است تا او را از آزار سگ برهاند.
چون شيطان وسوسه گر نزدت آمد تا از راه حق گمراهت كند و ذكر خداى تعالى را از يادت ببرد، به پروردگارت و پروردگار او پناه ببر كه او ياور حق در مصاف با باطل و پشتيبان مظلوم است و مى فرمايد: ((چرا او را بر كسانى كه ايمان آورده اند و بر پروردگار خويش توكّل مى كنند، تسلّطى نيست )).
بر شناخت چگونگى حركت و سير، و راه هاى وسوسه اش قادر و آگاه نتوانى شد، جز با مراقبت و استقامت هميشگى در بندگى و ترس از قيامت آگاه وبسيارى ذكر، ولى كسى كه اوقاتش به بطالت مى گذرد، ناگزير شكار شيطان است .
از فريب و نيرنگ و استكبار شيطان عبرت گير، چرا كه فريفته عبادت ، بصيرت و دانش خود شد و بر خداوند گستاخى كرد و لعنت ابدى را براى خود خريد. دل بستن به چنين موجودى ، خطا است و اميد خيرخواهى از او، تباهى . پس به ريسمان توفيق الهى چنگ انداز و به عجز و قصور در انجام وظايف اقرار كن و خود را محتاج لطف خدا بدان تا به لطف وى از دام شيطان وارهى .
دمى خود را از شرّ او ايمن مدان و چون عبادتت را نزد تو بزرگ جلوه دهد، فريب مخور و به گفته او گوش مسپار.
او هر كسى را به گونه اى و وسيله اى مى فريبد، تا او را چونان خود، مطرود درگاه احديّت سازد.
بدان كه او نود و نه دروازه خير و نيكى در برابرت مى گشايد تا در دروازه صدم تو را صيد كند، پس با مخالفت با وى به مقابله او برخيز.

الباب الا ربعون :((فى العجب ))


قال الصّادق - عليه السّلام -:
العجب كلّ العجب ممن يعجب بعمله وهو لا يدرى بم يختم له . فمن اعجب بنفسه فى فعله فقد ضلّ عن منهج الرّشاد وادّعى ما ليس له ، والمدّعى من غير حقّ كاذب وان خفى دعواه وطال دهره .
فانّ اوّل ما يفعل بالمعجب نزع ما اعجب به ليعلم انّه عاجز حقير ويشهد على نفسه لتكون الحجة اوكد عليه كما فعل بابليس .
والعجب نبات حبّها الكبر، وارضها النّفاق ، وماؤ ها البغى ، واغصانها الجهل ، وورقها الضّلالة ، وثمرها اللّعنة ، والخلود فى النّار. فمن اختار العجب ، فقد بذر الكفر وزرع النّفاق . فلابدّ من ان يثمر.
باب چهلم : خودپسندى
امام صادق (ع) فرمود:
شگفتا! شگفتا! از كسى كه به عمل خويش مغرور گشته (در نتيجه به ورطه خودبينى درافتد) در حالى كه نمى داند انجام كارش چيست . پس ، كسى كه خويش و عمل خويش را بزرگ بيند، از راه راست منحرف گشته و مرتبه اى را كه سزاوار آن نيست ، مدّعى شده است .
وهر كس خود را چنين پندارد و اين ادّعا را داشته باشد دروغ گو است ، اگر چه ادّعايش را مخفى كند و روزگار درازى بر وى بگذرد؛ چرا كه اوّلين بلايى كه بر سر خود پسند مى آيد، اين است كه آنچه كه مايه خودپسندى او شده ، چون : مال ، دانش ، زيبايى ، مقام و... از او ستانده شود تا بداند كه عاجز و حقير است و بپذيرد كه آنچه را داشته از خداى توانا بوده است تا براى وى ، حجتى محكم تر باشد، چنان كه باابليس چنين شد.
خودپسندى گياهى است كه دانه اش تكبّر، زمينش نفاق ، آبش سرپيچى از فرمان خدا، شاخه هايش جهل ، برگش گمراهى و ميوه اش لعنت خداست كه نتيجه آن جاودانگى در دوزخ است . پس هر كس خودپسندى را اختيار كند، دانه كفر كاشته و به زراعت نفاق مشغول گشته و لاجرم اين كشته روزى بر دهد كه همانا زيان دو جهان است .

الباب الحادى و الا ربعون : فى الا كل


قال الصّادق - عليه السّلام -:
قلّة الاكل محمود فى كلّ حال و عند كلّ قوم ، لانّ فيه مصلحة الباطن والظّاهر. والمحمود من الماءكولات اربع : ضرورة ، وعدّة ، وفتوح ، وقوت .
فالاكل الضّرورىّ للاصفياء، والعدّة للقوّام الاتقياء، والفتوح للمتوكّلين ، والقوت للمؤمنين . وليس شى ء اضرّ على قلب المؤمن من كثرة الاكل ، فيورث شيئين : قسوة القلب ، وهيجان الشّهوة . والجوع ادام المؤمنين وغذاء للرّوح ، وطعام للقلب ، وصحّة للبدن .
قال النّبىّ - صلّى اللّه عليه وآله -: ما ملاء ابن آدم وعاء اشرّ من بطنه .
وقال داود - عليه السّلام -: ترك لقمة مع الضّرورة اليها، احبّ الىّ من قيام عشرين ليلة .
قال رسول اللّه - صلّى اللّه عليه وآله -: المؤمن ياءكل فى معا واحد، والمنافق فى سبعة امعاء.
وقال النّبىّ - صلّى اللّه عليه وآله -: ويل للنّاس من القبقبين . قيل : وما هما يا رسول اللّه ؟ قال : البطن والفرج .
قال عيسى بن مريم - عليهما السّلام -: ما مرض قلب اشدّ من القسوة ، وما اعتلّت نفس باصعب من بغض الجوع ، وهما زماما الطّرد والخذلان .
باب چهل و يكم : آداب خوردن
امام صادق (ع) فرمود:
كم خورى در تمامى حالات و در نزد همه اقوام ، پسنديده است ؛ زيرا در كم خورى مصلحتى است ظاهر و باطن را. خوردنى هاى پسنديده چهار چيز مى باشد: 1) به قدر ضرورت و (حفظ جان ) باشد؛ 2) براى توان گرفتن باشد؛ 3) براى فتوح باشد؛ 4) براى قوت باشد.
خوردن به قدر ضرورت ، از آن برگزيدگان است و خوردن براى توان گرفتن ، ويژه پرهيزكاران است . و فتوح (آنچه از حلال رسد و صاحبش را راضى كند) از آن متوكلان باشد. و نان خورشى كه حرام بودن آن محرز نباشد؛ يعنى قوت ، از آن مؤمنان است .
هيچ چيزى چون پرخورى به قلب مؤمن ضرر نرساند، چه اين عمل ، موجب دو چيز است : قساوت قلب و برانگيخته شدن شهوت . و گرسنگى نان خورش مؤمنان ، غذاى روح ، طعام قلب و مايه سلامتى بدن است .
پيامبر (ص) فرمود: فرزند آدم ، ظرفى شوم تر از شكمش را پر نكرد.
وداوود (ع) فرمود: ترك لقمه اى كه بدان نياز دارم ، براى من از عبادت و قيام بيست شب بهتر است (اشاره به لقمه هاى آخرين هر وعده غذا دارد).
رسول خدا (ص) فرمود: مؤمن براى پر كردن يك روده (شكم ) غذا مى خورد، ولى منافق براى هفت روده (شايد به اين امر اشاره داشته باشد كه پرخورى قلب را مى ميراند و شعله بندگى را در دل انسان خاموش ‍ مى كند).
ونيز فرمود: واى بر مردم از دست ((فبقبين ))! اى رسول خدا! آن دو كدام است ؟ فرمود: شكم و فرج (مراد، شكم بارگى و زن بارگى است ).
عيسى بن مريم (ع) فرمود: هيچ مرضى همچون قساوت ، قلب را به خطر نيندازد و دردى بدتر از گريز از گرسنگى (شكم بارگى ) وجود ندارد، چرا كه دو صفت ياد شده پيش قراولان خوارى و دورى از رحمت حق است .

الباب الثّانى و الا ربعون : فى غضّ البصر


قال الصّادق - عليه السّلام -:
ما اغتنم احد بمثل ما اغتنم بغضّ البصر، لانّ البصر لا يغضّ عن محارم اللّه تعالى الاّ وقد سبق الى قلبه مشاهدة العظمة والجلال .
سئل اميرالمؤمنين - عليه السّلام - بماذا يستعان على غضّ البصر؟ قال - عليه السّلام -: بالخمود تحت سلطان المطّلع على سرّك ، والعين جاسوس ‍ القلب وبريد العقل ، فغضّ بصرك عمّا لا يليق بدينك ويكرهه قلبك وينكره عقلك .
قال النّبىّ - صلّى اللّه عليه وآله وسلم -: غضّوا ابصاركم تروا العجائب .
قال اللّه تعالى : ((قل للمؤمنين يغضّوا من ابصارهم ويحفظوا فروجهم ))(27).
وقال عيسى بن مريم - عليهما السلام - للحواريّين : ايّاكم والنّظر الى المحذورات فانّها بذر الشّهوات وبنات الفسق .
قال يحيى - عليه السّلام -: الموت احبّ الىّ من نظرة بغير واجب . وقال عبداللّه بن مسعود لرجل نظر الى امراءة قد عادها فى مرضها: لو ذهبت عيناك لكان خيرا لك من عيادة مريضك .
ولا تتوفّر عين نصيبها من نظر الى محذور الاّ وقد انعقد عقدة على قلبه من المنية ، ولا تنحلّ الاّ باحدى الحالتين : امّا ببكاء الحسرة والنّدامة بتوبة صادقة ، وامّا باخذ نصيبه ممّا تمّنى ونظر اليه . فاخذ الحظّ من غير توبة مصيره الى النّار، وامّا التّائب الباكى بالحسرة والنّدامة عن ذلك فماءواه الجنّة ومنقلبه الى الرّضوان .
باب چهل و دوم : فرو پوشيدن چشم
امام صادق (ع) فرمود:
هيچ كس غنيمتى چون چشم پوشى نصيبش نشد، زيرا چشم از نظاره كردن به محارم خداوند متعالى بسته نمى شود، مگر آن كه پيش از آن ، قلبش ، عظمت و شكوه (خداوند تعالى ) را مشاهده كرده باشد.
امير مؤمنان (ع) را پرسيدند: چگونه انسان مى تواند صفت چشم پوشى را در خويش تقويت كند؟
فرمود: به واسطه شناخت عظمت سلطان خدا كه بر راز تو آگاه است .
چشم جاسوس قلب هاست و پيامبر عقل . پس چشمت را از آنچه با دينت سازگارى ندارد و قلبت از آن اكراه دارد و عقلت آن را نمى پسندد، فرو بند.
رسول خدا (ص) فرمود: چشمانتان را فرو بنديد تا شگفتى ها (وانوار معرفت ) را نظاره كنيد.
خداوند متعال فرمايد: ((مؤمنان را بگو كه چشم فرو بندند و فروج خود را [از حرام ] باز دارند.))
حضرت عيسى (ع) فرمود: از نگريستن به آنچه شما را از آن منع كرده اند بپرهيزيد، زيرا اين نگاه بذر شهوت و ميوه فسق است .
حضرت يحيى (ع) فرمود: مرگ برايم محبوب تر از نگاه غير ضرورى است .
زنى در بستر بيمارى افتاده بود و مردى به عيادتش رفته و به او نگريست . عبداللّه بن مسعود خطاب به آن مرد گفت : اگر دو چشمت از دست مى رفت ، از چنين عيادتى بهتر بود.
چشمى كه به حرام بنگرد، بهره اى نمى برد و آرزو بر دل او (پنجه اندازد و) گره افكند و گشايشى در آن حاصل نمى شود، مگر به دو چيز: گريه حسرت و پشيمانى ، همراه با توبه اى حقيقى و توبه اى صادق ، و يا رسيدن به چيزى كه بدان نگريسته و آرزويش را دارد. و اگر بدون آن كه توبد كند [از دنيا برود] به آتش گسيل مى شود، ولى چنانچه با حسرت و پشيمانى از اين عمل توبه نمايد، ماءوايش بهشت و بازگشتش به رضوان و خشنودى الهى خواهد بود.

الباب الثّالث و الا ربعون : فى المشى


قال الصّادق - عليه السّلام -:
ان كنت عاقلا فقدّم العزيمة الصّحيحة والنّيّة الصّادقة فى حين قصدك الى اىّ مكان اردت ، وانه النّفس عن التّخطّى الى محذور، و كن متفكّرا فى مشيك ومعتبرا بعجائب صنع اللّه تعالى اينما بلغت ، ولا تكن مستهزئا ولا متبخترا فى مشيك . [قال تعالى : ((ولا تمش فى الارض مرحا...))(28)] وغصّ بصرك عمّا لايليق بالدّين ، واذكر اللّه كثيرا. فانّه قد جاء فى الخبر: انّ المواضع الّتى يذكر اللّه فيها وعليها، تشهد بذلك عند اللّه يوم القيامة وتستغفر لهم الى ان يدخلهم اللّه الجنّة .
ولا تكثر الكلام مع النّاس فى الطّريق فانّ فيه سوء الادب ، واكثر الطّرق مراصد الشّيطان ومتجره فلا تاءمن كيده . واجعل ذهابك ومجيئك فى طاعة اللّه والسّعى فى رضاه ، فانّ حركاتك كلّها مكتوبة فى صحيفتك .
قال اللّه تعالى : ((يوم تشهد عليهم السنتهم وايديهم وارجلهم بما كانوا يكسبون )).(29)
وقال تعالى : ((وكلّ انسان الزمناه طائره فى عنقه )).(30)
باب چهل و سوم : آداب راه رفتن
امام صادق (ع) فرمود:
اگر عاقل و خردمند هستى ، هنگام رفتن به جايى ، با عزمى استوار و نيّتى صادق گام بردار، زيرا نفس همواره در خطر غلطيدن به حرام است و در حال راه رفتن ، تفكّر كن و از عجايب آفرينش عبرت گير و آنها را سخريّه مپندار و با تكبّر راه مرو.
خداى تعالى مى فرمايد: ((ودر روى زمين با نخوت گام برمدار)).
وچشمت را از آنچه كه با دين سازگارى ندارد، فرو بند، و خداى را بسيار ياد كن ، زيرا در خبر آمده است مواضعى كه خداى تعالى در آن ياد شود، روز قيامت بر اين عمل بنده شهادت مى دهند و پيوسته براى ذاكر طلب مغفرت مى كنند تا خداوند او را به بهشت داخل كند.
در گذرگاه ها، با مردم بسيار سخن مگو، كه اين از بى ادبى است . و بيش تر راه ها، كمين گاه شيطان است و تجارت گاه او پس خود را از نيرنگ او ايمن مدان و رفت وآمد خود را در طاعت خداوند و سعى خويش را در كسب رضاى او صرف كن ، چرا كه همه حركات تو در ديوان اعمالت نوشته مى شود.
خداى تعالى فرمايد: ((روزى كه زبان ها و دست ها و پاهايشان - به واسطه آنچه كه كسب كرده اند - عليه آن ها شهادت دهند)).
ونيز فرمايد: ((اعمال هر انسان را چونان طوقى بر گردن او مى نهيم )).

الباب الرّابع و الا ربعون : فى النّوم


قال الصّادق - عليه السّلام -:
نم نوم المعتبرين ولا تنم نوم الغافلين ، فان المعتبرين الاكياس ينامون استرواحا ولا ينامون استبطارا.
قال النّبىّ - صلّى اللّه عليه وآله -: تنام عيناى ولا ينام قلبى .
وانو بنومك تخفيف مؤ نتك على الملائكة واعتزال النّفس عن شهواتها.
واختبر بها نفسك ، وكن ذا معرفة بانّك عاجز ضعيف لا تقدر على شى ء من حركاتك وسكونك الاّ بحكم اللّه وتقديره .
فانّ النّوم اخو الموت فاستدلّ بها على الموت الّذى لا تجد السّبيل الى الانتباه فيه والرّجوع الى صلاح مافات عنك .
ومن نام عن فريضة او سنّة او نافلة فاته بسببها شى ء فذلك نوم الغافلين وسيرة الخاسرين وصاحبه مغبون .
ومن نام بعد فراغه من اداء الفرائض والسّنن والواجبات من الحقوق فذلك نوم محمود. وانّى لا اعلم لاهل زماننا هذا شيئا اذا اتوا بهذه الخصال اسلم من النّوم ، لانّ الخلق تركوا مراعاة دينهم ومراقبة احوالهم واخذوا شمال الطّريق .
والعبد ان اجتهد ان لايتكلّم كيف يمكنه ان لا يستمع الاّ ماله مانع من ذلك ، وانّ النّوم من احدى تلك الالات .
قال اللّه تعالى : ((انّ السّمع والبصر والفؤ اد كلّ اولئك كان عنه مسؤ ولا)).(31)
وانّ فى كثرته آفات ، وان كان على سبيل ما ذكرناه . وكثرة النّوم يتولّد من كثرة الشّرب ، وكثرة الشّرب يتولّد من كثرة الشّبع وهما يثقلان النّفس عن الطّاعة ، ويقسيان القلب عن التّفكّر والخشوع .
واجعل كلّ نومك آخر عهدك من الدّنيا، واذكر اللّه تعالى بقلبك ولسانك وخف اطّلاعه على سرّك واعتقد بقلبك مستعينا به فى القيام الى الصّلاة اذا انتبهت ، فانّ الشّيطان يقول لك : نم فانّ لك بعد ليلا طويلا، يريد تفويت وقت مناجاتك وعرض حالك على ربّك . ولا تغفل عن الاستغفار بالاسحار فانّ للقانتين فيه اشواقا.
باب چهل و چهارم : آداب خوابيدن
امام صادق (ع) فرمود:
چون عبرت آموزان بخواب ، نه مانند غافلان ؛ زيرا عبرت آموزان ، از زيركانند وبراى كسب استراحت مى خوابند، نه از روى غفلت و نادانى ؛ چرا كه عبرت آموزان پس از اداى تكليف مى خوابند و غافلان نه چنين اند.
پيامبر (ص) فرمود: چشمانم به خواب مى رود، ولى قلبم را خواب فرا نمى گيرد.
و در خوابيدنت چنين نيّت كن كه كار فرشتگان (موكل ) را سبك كنى و نفست را از شهواتش باز دارى .
به واسطه خواب ، نفس خويش را بيازماى كه اگر از آن لذّت برى ، از غافلانى وآگاه باش كه تو موجودى عاجز و ناتوان هستى و بر هيچ حركت و سكونى قادر نيستى ، جز به حكم و تقدير خدا.
بدان كه خواب ، برادر مرگ است . خواب را دليلى بر مرگ بدان ؛ مرگى كه بيدارى ندارد و راه بازگشتى از آن نيست تا خير و صلاحى كه از تو فوت شده به انجام رسانى .
كسى كه بخوابد و در نتيجه ، فريضه اى ، سنّتى يا نافله اى از او فوت شود، در خواب غفلت است و سيره اش سيره زيان كاران باشد و صاحب چنين خوابى زيان كار است .
وكسى كه پس از فراغت از اداى فرايض و سنن و حقوق واجب ، بخوابد، خفتن او پسنديده باشد و من نمى بينم كه مردمان زمان ما، چيزى از اين خصال را دارا باشند، كه آنان را از [زيان و ضرر] خواب درامان بدارد، زيرا اين مردم ، رعايت دين را ترك گفته و مراقبت احوال خويش را رها كرده بى راهه رفته اند.
چنانچه بنده بكوشد تا از سخن گفتن خوددارى كند، چگونه مى تواند از شنيدن نيز خوددارى كند؛ مگر به آنچه كه او را از شنيدن مانع شود، وخواب ، وسيله اى است كه در اين راه مى توان از آن بهره جست .
خداى تعالى فرمايد: ((به درستى كه از گوش ، چشم و قلب بازخواست مى كنيم )).
در خواب بسيار، آفات و ضررهايى است . بسيارى خواب ، از بسيار نوشيدن است و بسيارى نوشيدن از پرخورى است ، و اين دو، نفس را سنگين مى كنند و قلب را از تفكّر و خشوع و فرمان بردارى از حق تعالى باز مى دارند.
هر بار كه مى خوابى ، آن را خواب آخر خويش بدان و خداى تعالى را به قلب و زبان ياد كن و از آگاهى او بر نهانت بترس و از روزه و نماز استعانت جوى .
بدان كه چون بيدار شوى ، شيطان تو را مى گويد: بخواب ، كه تو را شبى بلند در پيش است .
شيطان بر آن است تا وقت مناجات با خداوند و عرض حال بر آن بنده نواز را از تو بستاند.
هيچ گاه از طلب غفران در سحرها غافل مباش ، چرا كه بندگان قانت را در سحرها شوقى ديگر است .