دیوان اشعار پروین اعتصامی

[sorna]

گفت با خاک، صبحگاهی باد

چون تو، کس تیره‌روزگار مباد


تو، پریشان ما و ما ایمن

تو، گرفتار ما و ما آزاد


همگی کودکان مهد منند

تیر و اسفند و بهمن و مراد


گه روم، آسیا بگردانم

گه بخرمن و زم، زمان حصاد


پیک فرخنده‌ای چو من سوی خلق

کوتوال سپهر نفرستاد


برگها را ز چهره شویم گرد

غنچه‌ها را شکفته دارم و شاد


من فرستم بباغ، در نوروز

مژده شادی و نوید مراد


گاه باشد که بیخ و بن بکنم

از چنار و صنوبر و شمشاد


شد ز نیروی من غبار و برفت

خاک جمشید و استخوان قباد


گه بباغم، گهی بدامن راغ

گاه در بلخ و گاه در بغداد


تو بدینگونه بد سرشت و زبون

من چنین سرفراز و نیک نهاد


گفت، افتادگی است خصلت من

اوفتادم، زمانه‌ام تا زاد


اندر آنجا که تیرزن گیتی است

ای خوش آنکس که تا رسید افتاد


همه، سیاح وادی عدمیم

منعم و بینوا و سفله و راد


سیل سخت است و پرتگاه مخوف

پایه سست است و خانه بی بنیاد


هر چه شاگردی زمانه کنی

نشوی آخر، ای حکیم استاد


رهروی را که دیو راهنماست

اندر انبان، چه توشه ماند و زاد


چند دل خوش کنی به هفته و ماه

چند گوئی ز آذر و خورداد


که، درین بحر فتنه غرق نگشت

که، درین چاه ژرف پا ننهاد


این معما، بفکر گفته نشد

قفل این راز را، کسی نگشاد


من و تو بنده‌ایم و خواجه یکی است

تو و ما را هر آنچه داد، او داد


هر چه معمار معرفت کوشید

نشد آباد، این خراب آباد


چون سپید و سیه، تبه شدنی است

چه تفاوت میان اصل و نژاد


چه توان خواست از مکاید دهر

چه توان کرد، هر چه باداباد


پتک ایام، نرم سازدمان

من اگر آهنم، تو گر پولاد


نزد گرگ اجل، چه بره، چه گرگ

پیش حکم قضا، چه خاک و چه باد

[sorna]

ای دل، اول قدم نیکدلان

با بد و نیک جهان، ساختن است


صفت پیشروان ره عقل

آز را پشت سر انداختن است


ای که با چرخ همی بازی نرد

بردن اینجا، همه را باختن است


اهرمن را بهوس، دست مبوس

کاندر اندیشه‌ی تیغ آختن است


عجب از گمشدگان نیست، عجب

دیو را دیدن و نشناختن است


تو زبون تن خاکی و چو باد

توسن عمر تو، در تاختن است


دل ویرانه عمارت کردن

خوشتر از کاخ برافراختن است

[sorna]

ای نهال آرزو، خوش زی که بار آورده‌ای

غنچه بی باد صبا، گل بی بهار آورده‌ای


باغبانان تو را، امسال سال خرمی است

زین همایون میوه، کز هر شاخسار آورده‌ای


شاخ و برگت نیکنامی، بیخ و بارت سعی و علم

این هنرها، جمله از آموزگار آورده‌ای


خرم آنکو وقت حاصل ارمغانی از تو برد

برگ دولت، زاد هستی، توش کار آورده‌ای


غنچه‌ای زین شاخه، ما را زیب دست و دامن است

همتی، ای خواهران، تا فرصت کوشیدن است


پستی نسوان ایران، جمله از بی دانشی است

مرد یا زن، برتری و رتبت از دانستن است


زین چراغ معرفت کامروز اندر دست ماست

شاهراه سعی و اقلیم سعادت، روشن است


به که هر دختر بداند قدر علم آموختن

تا نگوید کس، پسر هشیار و دختر کودن است


زن ز تحصیل هنر شد شهره در هر کشوری

بر نکرد از ما کسی زین خواب بیدردی سری


از چه نسوان از حقوق خویشتن بی‌بهره‌اند

نام این قوم از چه، دور افتاده از هر دفتری


دامن مادر، نخست آموزگار کودک است

طفل دانشور، کجا پرورده نادان مادری


با چنین درماندگی، از ماه و پروین بگذریم

گر که ما را باشد از فضل و ادب، بال و پری

[sorna]

سپیده‌دم، نسیمی روح پرور

وزید و کرد گیتی را معنبر


تو پنداری، ز فروردین و خرداد

بباغ و راغ، بد پیغام آور


برخسار و بتن، مشاطه کردار

عروسان چمن را بست زیور


گرفت از پای، بند سرو و شمشاد

سترد از چهره، گرد بید و عرعر


ز گوهر ریزی ابر بهاری

بسیط خاک شد پر لؤلؤ تر


مبارکباد گویان، در فکندند

درختان را بتارگ، سبز چادر


نماند اندر چمن یک شاخ، کانرا

نپوشاندند رنگین حله در بر


ز بس بشکفت گوناگون شکوفه

هوا گردید مشکین و معطر


بسی شد، بر فراز شاخساران

زمرد، همسر یاقوت احمر


بتن پوشید گل، استبرق سرخ

بسر بنهاد نرگس، افسر زر


بهاری لعبتان، آراسته چهر

بکردار پریرویان کشمر


چمن، با سوسن و ریحان منقش

زمین، چون صحف انگلیون مصور


در اوج آسمان، خورشید رخشان

گهی پیدا و دیگر گه مضمر


فلک، از پست رائیها مبرا

جهان، ز الوده کاریها مطهر

[sorna]

جعل پیر گفت با انگشت

که سر و روی ما سیاه مکن


گفت، در خویش هم دمی بنگر

همه را سوی ما نگاه مکن


این سیاهی، سیاهی تن نیست

جاه مفروش و اشتباه مکن


با تو، رنگ تو هست تا هستی

زین مکان، خیره عزم راه مکن


سیه، ای بی‌خبر، سپید نشد

وقت شیرین خود تباه مکن

[sorna]

به لاله نرگس مخمور گفت وقت سحر

که هر که در صف باغ است صاحب هنریست


بنفشه مژده‌ی نوروز میدهد ما را

شکوفه را ز خزان وز مهرگان خبریست


بجز رخ تو که زیب و فرش ز خون دل است

بهر رخی که درین منظر است زیب و فریست


جواب داد که من نیز صاحب هنرم

درین صحیفه ز من نیز نقشی و اثریست


میان آتشم و هیچگه نمیسوزم

هماره بر سرم از جور آسمان شرریست


علامت خطر است این قبای خون آلود

هر آنکه در ره هستی است در ره خطریست


بریخت خون من و نوبت تو نیز رسد

بدست رهزن گیتی هماره نیشتریست


خوش است اگر گل امروز خوش بود فردا

ولی میان ز شب تا سحر گهان اگریست


از آن، زمانه بما ایستادگی آموخت

که تا ز پای نیفتیم، تا که پا و سریست


یکی نظر به گل افکند و دیگری بگیاه

ز خوب و ز شب چه منظور، هر که را نظریست


نه هر نسیم که اینجاست بر تو میگذرد

صبا صباست، به هر سبزه و گلش گذریست


میان لاله و نرگس چه فرق، هر دو خوشند

که گل بطرف چمن هر چه هست عشوه‌گریست


تو غرق سیم و زر و من ز خون دل رنگین

بفقر خلق چه خندی، تو را که سیم و زریست


ز آب چشمه و باران نمی‌شود خاموش

که آتشی که در اینجاست آتش جگریست


هنر نمای نبودم بدین هنرمندی

سخن حدیث دگر، کار قصه دگریست


گل از بساط چمن تنگدل نخواهد رفت

بدان دلیل که مهمان شامی و سحریست


تو روی سخت قضا و قدر ندیدستی

هنوز آنچه تو را مینماید آستریست


از آن، دراز نکردم سخن درین معنی

که کار زندگی لاله کار مختصریست


خوش آنکه نام نکوئی بیادگار گذاشت

که عمر بی ثمر نیک، عمر بی ثمریست


کسیکه در طلب نام نیک رنج کشید

اگر چه نام و نشانیش نیست، ناموریست

[sorna]

ای خوشا مستانه سر در پای دلبر داشتن

دل تهی از خوب و زشت چرخ اخضر داشتن


نزد شاهین محبت بی پر و بال آمدن

پیش باز عشق آئین کبوتر داشتن


سوختن بگداختن چون شمع و بزم افروختن

تن بیاد روی جانان اندر آذر داشتن


اشک را چون لعل پروردن بخوناب جگر

دیده را سوداگر یاقوت احمر داشتن


هر کجا نور است چون پروانه خود را باختن

هر کجا نار است خود را چون سمندر داشتن


آب حیوان یافتن بیرنج در ظلمات دل

زان همی نوشیدن و یاد سکندر داشتن


از برای سود، در دریای بی پایان علم

عقل را مانند غواصان، شناور داشتن


گوشوار حکمت اندر گوش جان آویختن

چشم دل را با چراغ جان منور داشتن


در گلستان هنر چون نخل بودن بارور

عار از ناچیزی سرو و صنوبر داشتن


از مس دل ساختن با دست دانش زر ناب

علم و جان را کیمیا و کیمیاگر داشتن


همچو مور اندر ره همت همی پا کوفتن

چون مگس همواره دست شوق بر سر داشتن

[sorna]

ای خوشا سودای دل از دیده پنهان داشتن

مبحث تحقیق را در دفتر جان داشتن


دیبه‌ها بی کارگاه و دوک و جولا بافتن

گنجها بی پاسبان و بی نگهبان داشتن


بنده فرمان خود کردن همه آفاق را

دیو بستن، قدرت دست سلیمان داشتن


در ره ویران دل، اقلیم دانش ساختن

در ره سیل قضا، بنیاد و بنیان داشتن


دیده را دریا نمودن، مردمک را غوصگر

اشک را مانند مروارید غلطان داشتن


از تکلف دور گشتن، ساده و خوش زیستن

ملک دهقانی خریدن، کار دهقان داشتن


رنجبر بودن، ولی در کشتزار خویشتن

وقت حاصل خرمن خود را بدامان داشتن


روز را با کشت و زرع و شخم آوردن بشب

شامگاهان در تنور خویشتن نان داشتن


سربلندی خواستن در عین پستی، ذره‌وار

آرزوی صحبت خورشید رخشان داشتن

[sorna]

ای خوش از تن کوچ کردن، خانه در جان داشتن

روی مانند پری از خلق پنهان داشتن


همچو عیسی بی پر و بی بال بر گردون شدن

همچو ابراهیم در آتش گلستان داشتن


کشتی صبر اندرین دریا افکندن چو نوح

دیده و دل فارغ از آشوب طوفان داشتن


در هجوم ترکتازان و کمانداران عشق

سینه‌ای آماده بهر تیرباران داشتن


روشنی دادن دل تاریک را با نور علم

در دل شب، پرتو خورشید رخشان داشتن


همچو پاکان، گنج در کنج قناعت یافتن

مور قانع بودن و ملک سلیمان داشتن

[sorna]

ای خوشا خاطر ز نور علم مشحون داشتن

تیرگیها را ازین اقلیم بیرون داشتن


همچو موسی بودن از نور تجلی تابناک

گفتگوها با خدا در کوه و هامون داشتن


پاک کردن خویش را ز آلودگیهای زمین

خانه چون خورشید در اقطار گردون داشتن


عقل را بازارگان کردن ببازار وجود

نفس را بردن برین بازار و مغبون داشتن


بی حضور کیمیا، از هر مسی زر ساختن

بی وجود گوهر و زر، گنج قارون داشتن


گشتن اندر کان معنی گوهری عالمفروز

هر زمانی پرتو و تابی دگرگون داشتن


عقل و علم و هوش را بایکدیگر آمیختن

جان و دل را زنده زین جانبخش معجون داشتن


چون نهالی تازه، در پاداش رنج باغبان

شاخه‌های خرد خویش از بار، وارون داشتن


هر کجا دیوست، آنجا نور یزدانی شدن

هر کجا مار است، آنجا حکم افسون داشتن