دیوان اشعار پروین اعتصامی

[sorna]

خون من، ایام را بر گردن است


خسته و کاهیده و فرسوده‌ام

هر زمانم، مرگ در پیراهن است


ارزش من، پاره‌دوزی بود و بس

این چنین ارزش، بهیچ ارزیدن است


من نه پیراهن، کفن پوشیده‌ام

این کفن، بر چشم تو پیراهن است


سوزنش صد نیش زد، این خیرگی

دستمزد دست لرزان من است


بر ستمکاران، ستم کمتر رسد

این سزای بردباری کردن است

[sorna]

صبح آمد و مرغ صبحگاهی

زد نغمه، بیاد عهد دیرین


خفاش برفت با سیاهی

شد پر همای روز، زرین


در چشمه، بشوق جست ماهی

شبنم بنشست بر ریاحین


شد وقت رحیل و مرد راهی

بنهاد بر اسب خویشتن، زین


هر مست که بود، هشیار است

کندند ز باغ، خار و خس را

گردید چمن، زمردین رنگ


دزدید چو دیو شب، نفس را

خوابید ز خستگی، شباهنگ


هنگام سحر، در قفس را

بشکست و پرید صید دلتنگ


بر سر نرسانده این هوس را

بر پاش رسید ناگهان سنگ


این عادت دور روزگار است

آراست بساط آسمانی

از جلوه‌گری، خور جهانتاب


بگریخت ستارهٔ یمانی

از باغ و چمن، پرید مهتاب


رخشنده چو آب زندگانی

جوشید ز سنگ، چشمهٔ آب


وان مست شراب ارغوانی

مخمور فتاد و ماند در خواب


مستی شد و نوبت خمار است

ای مرغک رام گشته در دام

برخیز که دام را گسستند


پر میزن و در سپهر بخرام

کز پر شکن تو، پر شکستند


بس چون تو، پرندگان گمنام

جستند ره خلاص و جستند


با کوشش و سعی خود، سرانجام

در گوشهٔ عافیت نشستند


کوشنده همیشه رستگار است

همسایهٔ باغ و بوستان باش

تا چند کناره میگزینی


چون چهرهٔ صبح، شادمان باش

تا چند ملول مینشینی


هم صحبت مرغ صبح خوان باش

تا چند نژندی و حزینی


چالاک و دلیر و کاردان باش

در وقت حصاد و خوشه‌چینی


آسایش کارگر ز کار است

آنگونه بپر، که پر نریزی

در دامن روزگار، سنگ است


بسیار مکن بلند خیزی

کافتادن نیک نام، ننگ است


گر صلح کنی و گر ستیزی

این نقش و نگار، ریو و رنگ است


گر سر بنهی و گر گریزی

شاهین سپهر، تیز چنگ است


صیاد زمانه، جانشکار است

بر شاخه سرخ گل، مکن جای

کان حاصل رنج باغبان است


منقار ز برگ گل، میارای

گل، زیور چهر بوستان است


در نارون، آشیانه منمای

برگش مشکن، که سایبان است


از بامک پست، دانه مربای

کان دانه برای ماکیان است


او طائر بسته در حصار است

از میوهٔ باغ، چشم بر بند

خوش نیست درخت میوه بی‌بار


با روزی خویش، باش خرسند

راهی که نه راه تست، مسپار


آنجا که پر است و حلقه و بند

دام ستم است، پای مگذار


فرض است نیازموده را پند

و آگاه نمودنش ز اسرار


یغماگر و دزد، بی‌شمار است

آذوقهٔ خویش، کن فراهم

زان میوه که خشک کرده دهقان


گه دانه بود زیاد و گه کم

همواره فلک نگشته یکسان


بی گل، نشد آشیانه محکم

بی پایه، بجا نماند بنیان


اندود نکرده‌ای و ترسیم

ویرانه شود ز برف و باران


جاوید نه موسم بهار است

در لانهٔ دیگران منه گام

خاشاک ببر، بساز لانه


بی رنج، کسی نیافت آرام

بی سعی، نخورد مرغ دانه


زشت است ز خلق خواستن وام

تا هست ذخیره‌ای به خانه


از دست مده، بفکرت خام

امنیت ملک آشیانه


این پایهٔ خرد، استوار است

خوش صبحدمی، اگر توانی

بر دامن مرغزار بنشین


چون در ره دور، دیر مانی

بال و پر تو، کنند خونین


گر رسم و ره فرار دانی

چون فتنه رسد، تو رخت بر چین


این نکته، چو درس زندگانی

آویزهٔ گوش کن، که پروین


در دوستی تو پایدار است

[sorna]

هر که با پاکدلان، صبح و مسائی دارد

دلش از پرتو اسرار، صفائی دارد


زهد با نیت پاک است، نه با جامهٔ پاک

ای بس آلوده، که پاکیزه ردائی دارد


شمع خندید به هر بزم، از آن معنی سوخت

خنده، بیچاره ندانست که جائی دارد


سوی بتخانه مرو، پند برهمن مشنو

بت پرستی مکن، این ملک خدائی دارد


هیزم سوخته، شمع ره و منزل نشود

باید افروخت چراغی، که ضیائی دارد


گرگ، نزدیک چراگاه و شبان رفته به خواب

بره، دور از رمه و عزم چرائی دارد


مور، هرگز بدر قصر سلیمان نرود

تا که در لانهٔ خود، برگ و نوائی دارد


گهر وقت، بدین خیرگی از دست مده

آخر این در گرانمایه بهائی دارد


فرخ آن شاخک نورسته که در باغ وجود

وقت رستن، هوس نشو و نمائی دارد


صرف باطل نکند عمر گرامی، پروین

آنکه چون پیر خرد، راهنمائی دارد

[sorna]

سیر، یک روز طعنه زد به پیاز

که تو مسکین چقدر بد بوئی


گفت، از عیب خویش بی‌خبری

زان ره از خلق، عیب میجوئی


گفتن از زشتروئی دگران

نشود باعث نکوروئی


تو گمان میکنی که شاخ گلی

بصف سرو و لاله میروئی


یا که همبوی مشک تاتاری

یا ز ازهار باغ مینوئی


خویشتن، بی سبب بزرگ مکن

تو هم از ساکنان این کوئی


ره ما، گر کج است و ناهموار

تو خود، این ره چگونه میپوئی


در خود، آن به که نیکتر نگری

اول، آن به که عیب خود گوئی


ما زبونیم و شوخ جامه و پست

تو چرا شوخ تن نمیشوئی

[sorna]

همای دید سوی ماکیان بقلعه و گفت

که این گروه، چه بی‌همت و تن آسانند


زبون مرغ شکاری و صید روباهند

رهین منت گندم فروش و دهقانند


چو طائران دگر، جمله را پر و بال است

چرا برای رهائی، پری نیفشانند


همی فتاده و مفتون دانه و آبند

همی نشسته و بر خوان ظلم مهمانند


جز این فضا، به فضای دگر نمیگردند

جز این بساط، بساط دگر نمیدانند


شدند جمع، تمامی بگرد مشتی دان

[sorna]

عجب گرسنه و درمانده و پریشانند


نه عاقلند، از آن دستگیر ایامند

نه زیر کند، از آن پای بند زندانند


زمانه، گردنشان را چنین نپیچاند

بجد و جهد، گر این حلقه را بپیچانند


هنوز بی‌خبرند از اساس نشو و نما

هنوز شیفتهٔ این بنا و بنیانند


بگفت، این همه دانستی و ندانستی

که این قبیله گرفتار دام انسانند


شکستگی و درافتادگی طبیعت ماست

ز بستن ره ما، خلق در نمی‌مانند


سوی بسیط زمین، گر تو را فتد گذری

درین شرار، ترا هم چو ما بسوزانند


ترازوی فلک، ای دوست، راستی نکند

گه موازنه، یاقوت و سنگ یکسانند


درین حصار، ز درماندگان چه کار آید

که زیرکان، همه در کار خویش حیرانند


چه حیله‌ها که درین دامهای تزویرند

چه رنگها که درین نقشهای الوانند


نهفته، سودگر دهر هر چه داشت فروخت

خبر نداد، گرانند یا که ارزانند


در آن زمان که نهادند پایهٔ هستی

قرار شد که زبردست را نرجانند


نداشتیم پر شوق، تا سبک بپریم

گمان مبر که در افتادگان، گرانجانند


درین صحیفه، چنان رمزها نوشت قضا

که هر چه بیش بدانند، باز نادانند


بکاخ دهر، که گه شیون است و گه شادی

بمیل گر ننشینی، بجبر بنشانند


ترا بر اوج بلندی، مرا سوی پستی

مباشران قضا، میزنند و میرانند

[sorna]

حدیث خویش چه گوئیم، چون نمیپرسند


حساب خود چه نویسیم، چون نمیخوانند


چه آشیان شما و چه بام کوته ما

همین بس است که یکروز، هر دو ویرانند


تفاوتی نبود در اصول نقص و کمال

کمالها همه انجام کار، نقصانند


به تیره روز مزن طعنه، کاندرین تقویم

نوشته شد که چنین روزها فراوانند


از آن کسیکه بگرداند چهره، شاهد بخت

عجب مدار، اگر خلق رو بگردانند


درین سفینه، کسانی که ناخدا شده‌اند

تمام عمر، گرفتار موج و طوفانند


ره وجود، بجز سنگلاخ عبرت نیست

فتادگان، خجل و رفتگان پشیمانند

[sorna]

جعل پیر گفت با انگشت

که سر و روی ما سیاه مکن


گفت، در خویش هم دمی بنگر

همه را سوی ما نگاه مکن


این سیاهی، سیاهی تن نیست

جاه مفروش و اشتباه مکن


با تو، رنگ تو هست تا هستی

زین مکان، خیره عزم راه مکن


سیه، ای بی‌خبر، سپید نشد

وقت شیرین خود تباه مکن

[sorna]

سپیده‌دم، نسیمی روح پرور

وزید و کرد گیتی را معنبر


تو پنداری، ز فروردین و خرداد

بباغ و راغ، بد پیغام آور


برخسار و بتن، مشاطه کردار

عروسان چمن را بست زیور


گرفت از پای، بند سرو و شمشاد

سترد از چهره، گرد بید و عرعر


ز گوهر ریزی ابر بهاری

بسیط خاک شد پر لؤلؤ تر


مبارکباد گویان، در فکندند

درختان را بتارگ، سبز چادر


نماند اندر چمن یک شاخ، کانرا

نپوشاندند رنگین حله در بر


ز بس بشکفت گوناگون شکوفه

هوا گردید مشکین و معطر


بسی شد، بر فراز شاخساران

زمرد، همسر یاقوت احمر


بتن پوشید گل، استبرق سرخ

بسر بنهاد نرگس، افسر زر


بهاری لعبتان، آراسته چهر

بکردار پریرویان کشمر


چمن، با سوسن و ریحان منقش

زمین، چون صحف انگلیون مصور


در اوج آسمان، خورشید رخشان

گهی پیدا و دیگر گه مضمر


فلک، از پست رائیها مبرا

جهان، ز الوده کاریها مطهر

[sorna]

ای نهال آرزو، خوش زی که بار آورده‌ای

غنچه بی باد صبا، گل بی بهار آورده‌ای


باغبانان تو را، امسال سال خرمی است

زین همایون میوه، کز هر شاخسار آورده‌ای


شاخ و برگت نیکنامی، بیخ و بارت سعی و علم

این هنرها، جمله از آموزگار آورده‌ای


خرم آنکو وقت حاصل ارمغانی از تو برد

برگ دولت، زاد هستی، توش کار آورده‌ای


غنچه‌ای زین شاخه، ما را زیب دست و دامن است

همتی، ای خواهران، تا فرصت کوشیدن است


پستی نسوان ایران، جمله از بی دانشی است

مرد یا زن، برتری و رتبت از دانستن است


زین چراغ معرفت کامروز اندر دست ماست

شاهراه سعی و اقلیم سعادت، روشن است


به که هر دختر بداند قدر علم آموختن

تا نگوید کس، پسر هشیار و دختر کودن است


زن ز تحصیل هنر شد شهره در هر کشوری

بر نکرد از ما کسی زین خواب بیدردی سری


از چه نسوان از حقوق خویشتن بی‌بهره‌اند

نام این قوم از چه، دور افتاده از هر دفتری


دامن مادر، نخست آموزگار کودک است

طفل دانشور، کجا پرورده نادان مادری


با چنین درماندگی، از ماه و پروین بگذریم

گر که ما را باشد از فضل و ادب، بال و پری

[sorna]

ای دل، اول قدم نیکدلان

با بد و نیک جهان، ساختن است


صفت پیشروان ره عقل

آز را پشت سر انداختن است


ای که با چرخ همی بازی نرد

بردن اینجا، همه را باختن است


اهرمن را بهوس، دست مبوس

کاندر اندیشهٔ تیغ آختن است


عجب از گمشدگان نیست، عجب

دیو را دیدن و نشناختن است


تو زبون تن خاکی و چو باد

توسن عمر تو، در تاختن است


دل ویرانه عمارت کردن

خوشتر از کاخ برافراختن است

[sorna]

گفت با خاک، صبحگاهی باد

چون تو، کس تیره‌روزگار مباد


تو، پریشان ما و ما ایمن

تو، گرفتار ما و ما آزاد


همگی کودکان مهد منند

تیر و اسفند و بهمن و مراد


گه روم، آسیا بگردانم

گه بخرمن و زم، زمان حصاد


پیک فرخنده‌ای چو من سوی خلق

کوتوال سپهر نفرستاد


برگها را ز چهره شویم گرد

غنچه‌ها را شکفته دارم و شاد


من فرستم بباغ، در نوروز

مژده شادی و نوید مراد


گاه باشد که بیخ و بن بکنم

از چنار و صنوبر و شمشاد


شد ز نیروی من غبار و برفت

خاک جمشید و استخوان قباد


گه بباغم، گهی بدامن راغ

گاه در بلخ و گاه در بغداد


تو بدینگونه بد سرشت و زبون

من چنین سرفراز و نیک نهاد


گفت، افتادگی است خصلت من

اوفتادم، زمانه‌ام تا زاد


اندر آنجا که تیرزن گیتی است

ای خوش آنکس که تا رسید افتاد


همه، سیاح وادی عدمیم

منعم و بینوا و سفله و راد


سیل سخت است و پرتگاه مخوف

پایه سست است و خانه بی بنیاد


هر چه شاگردی زمانه کنی

نشوی آخر، ای حکیم استاد


رهروی را که دیو راهنماست

اندر انبان، چه توشه ماند و زاد


چند دل خوش کنی به هفته و ماه

چند گوئی ز آذر و خورداد


که، درین بحر فتنه غرق نگشت

که، درین چاه ژرف پا ننهاد


این معما، بفکر گفته نشد

قفل این راز را، کسی نگشاد


من و تو بنده‌ایم و خواجه یکی است

تو و ما را هر آنچه داد، او داد


هر چه معمار معرفت کوشید

نشد آباد، این خراب آباد


چون سپید و سیه، تبه شدنی است

چه تفاوت میان اصل و نژاد


چه توان خواست از مکاید دهر

چه توان کرد، هر چه باداباد


پتک ایام، نرم سازدمان

من اگر آهنم، تو گر پولاد


نزد گرگ اجل، چه بره، چه گرگ

پیش حکم قضا، چه خاک و چه باد

[sorna]

آب نالید، وقت جوشیدن

کاوخ از رنج دیگ و جور شرار


نه کسی میکند مرا یاری

نه رهی دارم از برای فرار


نه توان بود بردبار و صبور

نه فکندن توان ز پشت، این بار


خواری کس نخواستم هرگز

از چه رو، کرد آسمانم خوار


من کجا و بلای محبس دیگ

من کجا و چنین مهیب حصار


نشوم لحظه‌ای ز ناله خموش

نتوانم دمی گرفت قرار


از چه شد بختم، این چنین وارون

از چه شد کارم، این چنین دشوار


از چه در راه من فتاد این سنگ

از چه در پای من شکست این خار


راز گفتم ولی کسی نشنید

سوختم زار و ناله کردم زار


هر چه بر قدر خلق افزودم

خود شدم در نتیجه بیمقدار


از من اندوخت طرف باغ، صفا

رونق از من گرفت فصل بهار


یاد باد آن دمی که میشستم

چهرهٔ گل بدامن گلزار


یاد باد آنکه مرغزار، ز من

لاله‌اش پود و سبزه بودش تار


رستنیها تمام طفل منند

از گل و خار سرو و بید و چنار


وقتی از کار من شماری بود

از چه بیرونم این زمان ز شمار


چرخ، سعی مرا شمرد بهیچ

دهر، کار مرا نمود انکار


من، بیک جا، دمی نمی ماندم

ماندم اکنون چو نقش بر دیوار


من که بودم پزشک بیماران

آخر کار، خود شدم بیمار


من که هر رنگ شستم، از چه گرفت

روشن آئینهٔ دلم زنگار


نه صفائیم ماند در خاطر

نه فروغیم ماند بر رخسار


آتشم همنشین و دود ندیم

شعله‌ام همدم و شرارم یار


زین چنین روز، داشت باید ننگ

زین چنین کار داشت باید عار


هیچ دیدی ز کار درماند

کاردانی چو من، در آخر کار


باختم پاک تاب و جلوهٔ خویش

بسکه بر خاطرم نشست غبار


سوز ما را، کسی نگفت که چیست

رنج ما را، نخورد کس تیمار


با چنین پاکی و فروزانی

این چنینم کساد شد بازار


آخر، این آتشم بخار کند

بهوای عدم، روم ناچار


گفت آتش، از آنکه دشمن تست

طمع دوستی و لطف مدار


همنشین کسی که مست هوی ست

نشد، ای دوست، مردم هشیار

[sorna]

هر که در شوره‌زار، کشت کند

نبود از کار خویش، برخوردار


خام بودی تو خفته، زان آتش

کرد هنگام پختنت بیدار


در کنار من، از چه کردی جای

که ز دودت شود سیاه کنار


هر کجا آتش است، سوختن است

این نصیحت، بگوش جان بسپار


دهر ازین راهها زند بیحد

چرخ ازین کارها کند بسیار


نقش کار تو، چون نهان ماند

تا بود روزگار آینه‌دار


پردهٔ غیب را کسی نگشود

نکته‌ای کس نخواند زین اسرار


گرت اندیشه‌ای ز بدنامی است

منشین با رفیق ناهموار


عاقلان از دکان مهره‌فروش

نخریدند لؤلؤ شهوار


کس ز خنجر ندید، جز خستن

کس ز پیکان نخواست، جز پیکار


سالکان را چه کار با دیوان

طوطیان را چه کار با مردار


چند دعوی کنی، بکار گرای

هیچگه نیست گفته چون کردار

[sorna]

ای جسم سیاه مومیائی

کو آنهمه عجب و خودنمائی


با حال سکوت و بهت، چونی

در عالم انزوا چرائی


آژنگ ز رخ نمیکنی دور

ز ابروی، گره نمیگشائی


معلوم نشد به فکر و پرسش

این راز که شاه یا گدائی


گر گمره و آزمند بودی

امروز چه شد که پارسائی


با ما و نه در میان مائی

وقتی ز غرور و شوق و شادی

پا بر سر چرخ می‌نهادی


بودی چو پرندگان، سبکروح

در گلشن و کوهسار و وادی


آن روز، چه رسم و راه بودت

امروز، نه سفله‌ای، نه رادی


پیکان قضا بسر خلیدت

چون شد که ز پا نیوفتادی


صد قرن گذشته و تو تنها

در گوشهٔ دخمه ایستادی


گوئی که ز سنگ خاره زادی

کردی ز کدام جام می نوش

کاین گونه شدی نژند و مدهوش


بر رهگذر که، دوختی چشم

ایام، ترا چه گفت در گوش


بند تو، که بر گشود از پای

بار تو، که برگرفت از دوش


در عالم نیستی، چه دیدی

کاینسان متحیری و خاموش


دست چه کسی، بدست بودت

از بهر که، باز کردی آغوش


دیری است که گشته‌ای فراموش

شاید که سمند مهر راندی

نانی بگرسنه‌ای رساندی


آفت زدهٔ حوادثی را

از ورطهٔ عجز وارهاندی


از دامن غرقه‌ای گرفتی

تا دامن ساحلش کشاندی


هر قصه که گفتنی است، گفتی

هر نامه که خواندنیست خواندی


پهلوی شکستگان نشستی

از پای فتاده را نشاندی


فرجام، چرا ز کار ماندی

گوئی بتو داده‌اند سوگند

کاین راز، نهان کنی به لبخند


این دست که گشته است پر چین

بودست چو شاخه‌ای برومند


کدرست هزار مشکل آسان

بستست هزار عهد و پیوند


بنموده به گمرهی، ره راست

بگشوده ز پای بنده‌ای، بند


شاید که به بزمگاه فرعون

بگرفته و داده ساغری چند


کو دولت آن جهان خداوند

زان دم که تو خفته‌ای درین غار

گردنده سپهر، گشته بسیار


بس پاک دلان و نیک کاران

آلوده شدند و زشت کردار


بس جنگ، به آشتی بدل شد

بس صلح و صفا که گشت پیکار


بس زنگ که پاک شد به صیقل

بس آینه را گرفت زنگار


بس باز و تذرو را تبه کرد

شاهین عدم، بچنگ و منقار


ای یار، سخن بگوی با یار

ای مرده و کرده زندگانی

ای زندهٔ مرده، هیچ دانی


بس پادشهان و سرافرازان

بردند بخاک، حکمرانی


بس رمز ز دفتر سلیمان

خواندند به دیو، رایگانی


بگذشت چه قرنها، چه ایام

گه باغم و گه بشادمانی


بس کاخ بلند پایه، شد پست

اما تو بجای، همچنانی


بر قلعهٔ مرگ، مرزبانی

شداد نماند در شماری

با کار قضا نکرد کاری


نمرود و بلند برج بابل

شد خاک و برفت با غباری


مانا که ترا دلی پریشان

در سینه تپیده روزگاری


در راه تو، اوفتاده سنگی

در پای تو، در شکسته خاری


دزدیده، بچهرهٔ سیاهت

غلتیده سرشک انتظاری


در رهگذر عزیز یاری




شاید که ترا بروی زانو

جا داشته کودکی سخنگو


روزیش کشیده‌ای بدامن

گاهیش نشانده‌ای به پهلو


گه گریه و گاه خنده کرده

بوسیده گهت و سر گهی رو


یکبار، نهاده دل به بازی

یک لحظه، ترا گرفته بازو


گامی زده با تو کودکانه

پرسیده ز شهر و برج و بارو


در پای تو، هیچ مانده نیرو

گرد از رخ جان پاک رفتی

وین نکته ز غافلان نهفتی


اندرز گذشتگان شنیدی

حرفی ز گذشته‌ها نگفتی


از فتنه و گیر و دار، طاقی

با عبرت و بمی و بهت، جفتی


داد و ستد زمانه چون بود

ای دوست، چه دادی و گرفتی


اینجا اثری ز رفتگان نیست

چون شد که تو ماندی و نرفتی


چشم تو نگاه کرد و خفتی

[sorna]

ای گل، تو ز جمعیت گلزار، چه دیدی

جز سرزنش و بد سری خار، چه دیدی


ای لعل دل افروز، تو با اینهمه پرتو

جز مشتری سفله، ببازار چه دیدی


رفتی به چمن، لیک قفس گشت نصیبت

غیر از قفس، ای مرغ گرفتار، چه دیدی

[sorna]

پدر آن تیشه که بر خاک تو زد دست اجل

تیشه‌ای بود که شد باعث ویرانی من


یوسفت نام نهادند و به گرگت دادند

مرگ، گرگ تو شد، ای یوسف کنعانی من


مه گردون ادب بودی و در خاک شدی

خاک، زندان تو گشت، ای مه زندانی من


از ندانستن من، دزد قضا آگه بود

چو تو را برد، بخندید به نادانی من


آن که در زیر زمین، داد سر و سامانت

کاش میخورد غم بی‌سر و سامانی من


بسر خاک تو رفتم، خط پاکش خواندم

آه از این خط که نوشتند به پیشانی من


رفتی و روز مرا تیره تر از شب کردی

بی تو در ظلمتم، ای دیدهٔ نورانی من


بی تو اشک و غم و حسرت همه مهمان منند

قدمی رنجه کن از مهر، به مهمانی من


صفحهٔ روی ز انظار، نهان میدارم

تا نخوانند بر این صفحه، پریشانی من


دهر، بسیار چو من سربگریبان دیده است

چه تفاوت کندش، سر به گریبانی من


عضو جمعیت حق گشتی و دیگر نخوری

غم تنهائی و مهجوری و حیرانی من


گل و ریحان کدامین چمنت بنمودند

که شکستی قفس، ای مرغ گلستانی من


من که قدر گهر پاک تو میدانستم

ز چه مفقود شدی، ای گهر کانی من


من که آب تو ز سرچشمهٔ دل میدادم

آب و رنگت چه شد، ای لالهٔ نعمانی من


من یکی مرغ غزلخوان تو بودم، چه فتاد

که دگر گوش نداری به نوا خوانی من


گنج خود خواندیم و رفتی و بگذاشتیم

ای عجب، بعد تو با کیست نگهبانی من!

[sorna]

اینکه خاک سیهش بالین است

اختر چرخ ادب پروین است


گر چه جز تلخی از ایام ندید

هر چه خواهی سخنش شیرین است


صاحب آنهمه گفتار امروز

سائل فاتحه و یاسین است


دوستان به که ز وی یاد کنند

دل بی دوست دلی غمگین است


خاک در دیده بسی جان فرساست

سنگ بر سینه بسی سنگین است


بیند این بستر و عبرت گیرد

هر که را چشم حقیقت بین است


هر که باشی و زهر جا برسی

آخرین منزل هستی این است


آدمی هر چه توانگر باشد

چو بدین نقطه رسد مسکین است


اندر آنجا که قضا حمله کند

چاره تسلیم و ادب تمکین است


زادن و کشتن و پنهان کردن

دهر را رسم و ره دیرین است


خرم آن کس که در این محنت‌گاه

خاطری را سبب تسکین است

[sorna]

ما نیز در دیار حقیقت، توانگریم

کالای ما چو وقت رسد، کارهای ماست


ما روی خود ز راه سعادت نتافتیم

پیران ره، بما ننمودند راه راست

[sorna]

از غبار فکر باطل، پاک باید داشت دل

تا بداند دیو، کاین آئینه جای گرد نیست


مرد پندارند پروین را، چه برخی ز اهل فضل

این معما گفته نیکوتر، که پروین مرد نیست

[sorna]

گر شمع را ز شعله رهائی است آرزو

آتش چرا به خرمن پروانه میزند


سرمست، ای کبوترک ساده دل، مپر

در تیه آز، راه تو را دانه میزند

[sorna]

فلک، ای دوست، ز بس بیحد و بیمر گردد

بد و نیک و غم و شادی همه آخر گردد


ز قفای من و تو، گرد جهان را بسیار

دی و اسفند مه و بهمن و آذر گردد


ماه چون شب شود، از جای بجائی حیران

پی کیخسرو و دارا و سکندر گردد


این سبک خنگ بی آسایش بی پا تازد

وین گران کشتی بی رهبر و لنگر گردد


من و تو روزی از پای در افتیم، ولیک

تا بود روز و شب، این گنبد اخضر گردد


روز بگذشته خیالست که از نو آید

فرصت رفته محالست که از سر گردد


کشتزار دل تو کوش که تا سبز شود

پیش از آن کاین رخ گلنار معصفر گردد


زندگی جز نفسی نیست، غنیمت شمرش

نیست امید که همواره نفس بر گردد


چرخ بر گرد تو دانی که چسان می‌گردد

همچو شهباز که بر گرد کبوتر گردد


اندرین نیمه ره، این دیو تو را آخر کار

سر بپیچاند و خود بر ره دیگر گردد


خوش مکن دل که نکشتست نسیمت ای شمع

بس نسیم فرح‌انگیز که صرصر گردد


تیره آن چشم که بر ظلمت و پستی بیند

مرده آن روح که فرمانبر پیکر گردد


گر دو صد عمر شود پرده نشین در معدن

خصلت سنگ سیه نیست که گوهر گردد


نه هر آنرا که لقب بوذر و سلمان باشد

راست کردار چو سلمان و چو بوذر گردد


هر نفس کز تو برآید، چو نکو در نگری

آز تو بیشتر و عمر تو کمتر گردد


علم سرمایهٔ هستی است، نه گنج زر و مال

روح باید که از این راه توانگر گردد


نخورد هیچ توانگر غم درویش و فقیر

مگر آنروز که خود مفلس و مضطر گردد


قیمت بحر در آن لحظه بداند ماهی

که بدام ستم انداخته در بر گردد


گاه باشد که دو صد خانه کند خاکستر

خسک خشک چو همصحبت اخگر گردد


کرکسان لاشه خورانند ز بس تیره دلی

طوطیانرا خورش آن به که ز شکر گردد


نه هر آنکو قدمی رفت بمقصد برسید

نه هر آنکو خبری گفت پیمبر گردد


تشنهٔ سوخته در خواب ببیند که همی

به لب دجله و پیرامن کوثر گردد


آنچنان کن که بنیکیت مکافات دهند

چو گه داوری و نوبت کیفر گردد


مرو آزاد، چو در دام تو صیدی باشد

مشو ایمن چو دلی از تو مکدر گردد


توشهٔ بخل میندوز که دو دست و غبار

سوزن کینه مپرتاب که خنجر گردد


نه هر آن غنچه که بشکفت گل سرخ شود

نه هر آن شاخه که بررست صنوبر گردد


ز درازا و ز پهنا چه همی پرسی از آن

که چو پرگار بیک خط مدور گردد


عقل استاد و معلم برود پاک از سر

تا که بی عقل و هشی صاحب مشعر گردد


جور مرغان کشد آن مرز که پر چینه بود

سنگ طفلان خورد آن شاخ که برور گردد


روسبی از کم و بیش آنچه کند گرد، همه

صرف، گلگونه و عطر و زر و زیور گردد


گر که کار آگهی، از بهر دلی کاری کن

تا که کار دل تو نیز میسر گردد


رهنوردی که بامید رهی میپوید

تیره رائی است گر از نیمهٔ ره برگردد


هیچ درزی نپسندد که بدین بیهدگی

دلق را آستر از دیبهٔ ششتر گردد


چرخ گوش تو بپیچاند اگر سر پیچی

خون چو آلوده شود، پاک به نشتر گردد


دیو را بر در دل دیدم و زان میترسم

که ز ما بیخبر این ملک مسخر گردد


دعوت نفس پذیرفتی و رفتی یکبار

بیم آنست که این وعده مکرر گردد


پاکی آموز بچشم و دل خود، گر خواهی

که سراپای وجود تو مطهر گردد


هر که شاگردی سوداگر گیتی نکند

هرگز آگاه نه از نفع و نه از ضر گردد


دامن اوست پر از لؤلؤ و مرجان، پروین

که بی اندیشه درین بحر شناور گردد

[sorna]

سوخت اوراق دل از اخگر پنداری چند

ماند خاکستری از دفتر و طوماری چند


روح زان کاسته گردید و تن افزونی خواست

که نکردیم حساب کم و بسیاری چند


زاغکی شامگهی دعوی طاوسی کرد

صبحدم فاش شد این راز ز رفتاری چند


خفتگان با تو نگویند که دزد تو که بود

باید این مسئله پرسید ز بیداری چند


گر که ما دیده ببندیم و بمقصد نرسیم

چه کند راحله و مرکب رهواری چند


دل و جان هر دو بمردند ز رنجوری و ما

داروی درد نهفتیم ز بیماری چند


سودمان عجب و طمع، دکه و سرمایه فساد

آه از آن لحظه که آیند خریداری چند


چه نصیبت رسد از کشت دوروئی و ریا

چه بود بهره‌ات از کیسهٔ طراری چند


جامهٔ عقل ز بس در گرو حرص بماند

پود پوسید و بهم ریخته شد تاری چند


پایه بشکست و بدیدیم و نکردیم هراس

بام بنشست و نگفتیم بمعماری چند


آز تن گر که نمیبود، بزندان هوی

هر دم افزوده نمیگشت گرفتاری چند


حرص و خودبینی و غفلت ز تو ناهارترند

چه روی از پی نان بر در ناهاری چند


دید چون خامی ما، اهرمن خام فریب

ریخت در دامن ما درهم و دیناری چند


چو ره مخفی ارشاد نمیدانستیم

بنمودند بما خانهٔ خماری چند


دیو را گر نشناسیم ز دیدار نخست

وای بر ما سپس صحبت و دیداری چند


دفع موشان کن از آن پیش که آذوقه برند،

نه در آن لحظه که خالی شود انباری چند


تو گرانسنگی و پاکیزگی آموز، چه باک

گر نپویند براه تو سبکساری چند


به که از خندهٔ ابلیس ترش داری روی

تا نخندند بکار تو نکوکاری چند


چو گشودند بروی تو در طاعت و علم

چه کمند افکنی از جهل به دیواری چند


دل روشن ز سیه کاری نفس ایمن کن

تا نیفتاده بر این آینه زنگاری چند


دفتر روح چه خوانند زبونی و نفاق

کرم نخل چه دانند سپیداری چند


هیچکس تکیه به کار آگهی ما نکند

مستی ما چو بگویند به هشیاری چند


تیغ تدبیر فکندیم به هنگام نبرد

سپر عقل شکستیم ز پیکاری چند


روز روشن نسپردیم ره معنی را

چه توان یافت در این ره بشب تاری چند


بسکه در مزرع جان دانهٔ آز افکندیم

عاقبت رست بباغ دل ما خاری چند


شوره‌زار تن خاکی گل تحقیق نداشت

خرد این تخم پراکند به گلزاری چند


تو بدین کارگه اندر، چو یکی کارگری

هنر و علم بدست تو چو افزاری چند


تو توانا شدی ایدوست که باری بکشی

نه که بر دوش گرانبار نهی باری چند


افسرت گر دهد اهریمن بدخواه، مخواه

سر منه تا نزنندت بسر افساری چند


دیبهٔ معرفت و علم چنان باید بافت

که توانیم فرستاد ببازاری چند


گفتهٔ آز چه یک حرف، چه هفتاد کتاب

حاصل عجب، چه یک خوشه، چه خرواری چند


اگرت موعظهٔ عقل بماند در گوش

نبرندت ز ره راست بگفتاری چند


چه کنی پرسش تاریخ حوادث، پروین

ورقی چند سیه گشته ز کرداری چند

[sorna]

سر و عقل گر خدمت جان کنند

بسی کار دشوار ک‌آسان کنند


بکاهند گر دیده و دل ز آز

بسا نرخها را که ارزان کنند


چو اوضاع گیتی خیال است و خواب

چرا خاطرت را پریشان کنند


دل و دیده دریای ملک تنند

رها کن که یک چند طوفان کنند


به داروغه و شحنهٔ جان بگوی

که دزد هوی را بزندان کنند


نکردی نگهبانی خویش، چند

به گنج وجودت نگهبان کنند


چنان کن که جان را بود جامه‌ای

چو از جامه، جسم تو عریان کنند


به تن پرور و کاهل ار بگروی

ترا نیز چون خود تن آسان کنند


فروغی گرت هست ظلمت شود

کمالی گرت هست نقصان کنند


هزار آزمایش بود پیش از آن

که بیرونت از این دبستان کنند


گرت فضل بوده است رتبت دهند

ورت جرم بوده است تاوان کنند


گرت گله گرگ است و گر گوسفند

ترا بر همان گله چوپان کنند


چو آتش برافروزی از بهر خلق

همان آتشت را بدامان کنند


اگر گوهری یا که سنگ سیاه

بدانند چون ره بدین کان کنند


به معمار عقل و خرد تیشه ده

که تا خانهٔ جهل ویران کنند


برآنند خودبینی و جهل و عجب

که عیب تو را از تو پنهان کنند


بزرگان نلغزند در هیچ راه

کاز آغاز تدبیر پایان کنند

[sorna]

ای دوست، دزد حاجب و دربان نمی‌شود

گرگ سیه درون، سگ چوپان نمی‌شود


ویرانهٔ تن از چه ره آباد میکنی

معمورهٔ دلست که ویران نمی‌شود


درزی شو و بدوز ز پرهیز پوششی

کاین جامه جامه‌ایست که خلقان نمی‌شود


دانش چو گوهریست که عمرش بود بها

باید گران خرید که ارزان نمی‌شود


روشندل آنکه بیم پراکندگیش نیست

وز گردش زمانه پریشان نمی‌شود


دریاست دهر، کشتی خویش استوار دار

دریا تهی ز فتنهٔ طوفان نمی‌شود


دشواری حوادث هستی چو بنگری

جز در نقاب نیستی آسان نمی‌شود


آن مکتبی که اهرمن بد منش گشود

از بهر طفل روح دبستان نمی‌شود


همت کن و به کاری ازین نیکتر گرای

دکان آز بهر تو دکان نمی‌شود


تا زاتش عناد تو گرمست دیگ جهل

هرگز خرد بخوان تو مهمان نمی‌شود


گر شمع صد هزار بود، شمع تن دلست

تن گر هزار جلوه کند جان نمی‌شود


تا دیده‌ات ز پرتو اخلاص روشن است

انوار حق ز چشم تو پنهان نمی‌شود


دزد طمع چو خاتم تدبیر ما ربود

خندید و گفت: دیو سلیمان نمی‌شود


افسانه‌ای که دست هوی مینویسدش

دیباچهٔ رسالهٔ ایمان نمی‌شود


سرسبز آن درخت که از تیشه ایمن است

فرخنده آن امید که حرمان نمی‌شود


هر رهنورد را نبود پای راه شوق

هر دست دست موسی عمران نمی‌شود


کشت دروغ، بار حقیقت نمیدهد

این خشک رود، چشمهٔ حیوان نمی‌شود


جز در نخیل خوشهٔ خرما کسی نیافت

جز بر خلیل، شعله گلستان نمی‌شود


کار آگهی که نور معانیش رهبرست

بازرگان رستهٔ عنوان نمی‌شود


آز و هوی که راه بهر خانه کرد سوخت

از بهر خانهٔ تو نگهبان نمی‌شود


اندرز کرد مورچه فرزند خویشرا

گفت این بدان که مور تن آسان نمی‌شود


آنکس که همنشین خرد شد، ز هر نسیم

چون پر کاه بی سر و سامان نمی‌شود


دین از تو کار خواهد و کار از تو راستی

این درد با مباحثه درمان نمی‌شود


آن کو شناخت کعبهٔ تحقیق را که چیست

در راه خلق خار مغیلان نمی‌شود


ظلمی که عجب کرد و زیانی که تن رساند

جز با صفای روح تو جبران نمی‌شود


ما آدمی نیم، از ایراک آدمی

دردی کش پیالهٔ شیطان نمی‌شود


پروین، خیال عشرت و آرام و خورد و خواب

از بهر عمر گمشده تاوان نمی‌شود

[sorna]

دانی که را سزد صفت پاکی:

آنکو وجود پاک نیالاید


در تنگنای پست تن مسکین

جان بلند خویش نفرساید


دزدند خود پرستی و خودکامی

با این دو فرقه راه نپیماید


تا خلق ازو رسند بسایش

هرگز بعمر خویش نیاساید


آنروز کآسمانش برافرازد

از توسن غرور بزیر آید


تا دیگران گرسنه و مسکینند

بر مال و جاه خویش نیفزاید


در محضری که مفتی و حاکم شد

زر بیند و خلاف نفرماید


تا بر برهنه جامه نپوشاند

از بهر خویش بام نیفراید


تا کودکی یتیم همی بیند

اندام طفل خویش نیاراید


مردم بدین صفات اگر یابی

گر نام او فرشته نهی، شاید

[sorna]

هفته‌ها کردیم ماه و سالها کردیم پار

نور بودیم و شدیم از کار ناهنجار نار


یافتیم ار یک گهر، همسنگ شد با صد خزف

داشتیم ار یک هنر، بودش قرین هفتاد عار


گاه سلخ و غره بشمردیم و گاهی روز و شب

کاش میکردیم عمر رفته را روزی شمار


شمع جان پاک را اندر مغاک افروختیم

خانه روشن گشت، اما خانهٔ دل ماند تار


صد حقیقت را بکشتیم از برای یک هوس

از پی یک سیب بشکستیم صدها شاخسار


دام تزویری که گستردیم بهر صید خلق

کرد ما را پایبند و خود شدیم آخر شکار


تا بپرد، سوزدش ایام و خاکستر کند

هر که را پروانه آسانیست پروای شرار


دام در ره نه هوی را تا نیفتادی بدام

سنگ بر سر زن هوس را تا نگشتی سنگسار


نوگلی پژمرده از گلبن بخاک افتاد و گفت

خوار شد چون من هر آنکو همنشینش بود خار


کار هستی گاه بردن شد زمانی باختن

گه بپیچانند گوشت، گه دهندت گوشوار


تا کنی محکم حصار جسم، فرسود است جان

تا بتابی نخ برای پود، پوسیداست تار


سالها شاگردی عجب و هوی کردی بشوق

هیچ دانستی در این مکتب که بود آموزگار


ره نمودند و نرفتی هیچگه جز راه کج

پند گفتند و نپذرفتی یکی را از هزار


جهل و حرص و خودپسندی دشمن آسایشند

زینهار از دشمنان دوست صورت، زینهار


از شبانی تن مزن تا گرگ ماند ناشتا

زندگانی نیک کن تا دیو گردد شرمسار


باغبان خسته چون هنگام حاصل شد غنود

میوه‌ها بردند دزدان زین درخت میوه‌دار


ما درین گلزار کشتیم این مبارک سرو را

تا که گردد باغبان و تا که باشد آبیار


رهنمای راه معنی جز چراغ عقل نیست

کوش، پروین، تا به تاریکی نباشی رهسپار

[sorna]

کارها بود در این کارگه اخضر

لیک دوک تو نگردید ازین بهتر


سر این رشته گرفتی و ندانستی

که هریمنش گرفتست سر دیگر


موجها کرده مکان در لب این دریا

شعله‌ها گشته نهان در دل این مجمر


تو ندانم به چه امید نهادستی

کالهٔ خویش در این کشتی بی لنگر


پای غفلت چه نهی بر دم این کژدم

دست شفقت چه کشی بر سر این اژدر


به نگردد دگر آزردهٔ این پیکان

برنخیزد دگر افتادهٔ این خنجر


در شیطان در ننگست، بر آن منشین

ره عصیان ره مرگست، بر آن مگذر


آشیانها به نمی‌ریخته این باران

خانمانها به دمی سوخته این اخگر


آسیای تو شد افلاک و همی ترسم

که ز گشتنش تو چون سرمه شوی آخر


میروی مست ز بیغوله و می‌آید

با تو این دزد فریبندهٔ غارتگر


سبک آنمرغ که ننشست بدین پستی

خنک آن دیده که نغنود درین بستر


شو و بر طوطی جان شکر عرفان ده

ورنه بر پرد و گردد تبه این شکر


بی خبر میرود این شبرو بی پروا

ناگهان میکشد این گیتی دون پرور


هوشیاری نبود در پی این مستی

جهد کن تا نخوری باده از این ساغر


تو چنین بیخود و فکر تو چنین باطل

کور را کور نشد هیچگهی رهبر


چند چون پشه ز هر دست قفا خوردن

چند چون مور بهر پای فشاندن سر


همچو طاوس بگلزار حقیقت شو

همچو سیمرغ سوی قاف ارادت پر


کشتهٔ حرص نیاورد بر تقوی

لشکر جهل نشد بهر کسی لشکر


چند با اهرمن تیره‌دلی همره

نفسی نیز ره صدق و صفا بسپر


مردم پاک شو، آنگاه بپاکان بین

دیده حق بین کن و آنگاه بحق بنگر


چشم را به ز حقیقت نبود پرتو

روح را به ز فضیلت نبود زیور


سخن از علم سماوات چه میرانی

ایکه نشناخته‌ای باختر از خاور


هر که آزار روا داشت، شد آزرده

هر که چه کند در افتاد بچاه اندر


گر نخواهی که رسد بر دلت آزاری

بر دل خلق مزن بی سببی نشتر


مطلب روزی ننهاده که با کوشش

نخوری قسمت کس، گر شوی اسکندر


بهر گلزار در آتش مفکن خود را

که گلستان نشود بر همه کس آذر


از نکو خصلتی و بد گهری زینسان

نخل پر میوه وناچیز بود عرعر


تو هم ای شاخ، بری آر که خوشتر شد

ز دو صد سرو، یکی شاخک بار آور


چه شدی بستهٔ این محبس بی روزن

چه شدی ساکن این کنگرهٔ بی در


سر خود گیر و از این دام گریزان شو

دل خود جوی و ازین مرحله بیرون بر


نسزد تشنه همی عمر بسر بردن

بامیدی که نمک زار شود کوثر


طلب ملک سلیمان مکن از دیوان

که چو طفلت بفریبند به انگشتر


زنگ خودبینی از آئینهٔ دل بزدا

گر آلودگی از چهرهٔ جان بستر


ایکه پوئی ره امید شب تیره

باش چون رهروی، آگاه ز جوی و جر


چو رود غیبت و هنگام حضور آید

تو چه داری که توان برد بدان محضر


سود و سرمایه بیک بار تبه کردی

نشدی باز هم آگاه ز نفع و ضر


چو تو خود صاعقهٔ خرمن خود گشتی

چه همی نالی ازین تودهٔ خاکستر


نبرد هیچ بغیر از سیهی با خود

هر که زانکشت فروشان طلبد عنبر


بید خرما و تبر خون ندهد میوه

دیو طه و تبارک نکند از بر


خواجه آنست که آزاده بود، پروین

بانو آنست که باشد هنرش زیور

[sorna]

ای سیه مار جهان را شده افسونگر

نرهد مار فسای از بد مار آخر


نیش این مار هر آنکس که خورد میرد

و آنکه او مرد کجا زنده شود دیگر


بنه این کیسه و این مهره افسون را

به فسون سازی گیتی نفسی بنگر


بکن این پایه و بنیاد دگر بر نه

بگذار این ره و از راه دگر بگذر


تو خداوند پرستی، نسزد هرگز

کار بتخانه گزینی و شوی بتگر


از تن خویش بسائی، چو شوی سوهان

دامن خویش بسوزی، چو شوی اخگر


تو بدین بی پری و خردی اگر روزی

بپری، بگذری از مهر و مه انور


ز تو حیف ای گل شاداب که روئیدی

با چنین پرتو رخسار به خار اندر


تو چنان بیخودی از خود که نمیدانی

که ترا میبرد این کشتی بی لنگر


جهد کن تا خرد و فکرت ورائی هست

آنچه دادند بگیرند ز ما یکسر


نفس بدخواه ز کس روی نمیتابد

گر تو زان روی بتابی چه ازین بهتر


زندگی پر خطر و کار تو سرمستی

اهرمن گرسنه و باغ تو بار آور


عاقبت زار بسوزاندت این آتش

آخر کار کند گمرهت این رهبر


سیب را غیر خورد، بهر تو ماند سنگ

نفع را غیر برد، بهر تو ماند ضر


تو اگر شعبده از معجزه بشناسی

نکند شعبده این ساحر جادوگر


زخم خنجر نزند هیچگهی سوزن

کار سوزن نکند هیچگهی خنجر


دامن روح ز کردار بد آلودی

جامه را گاه زدی مشک و گهی عنبر


اندر آندل که خدا حاکم و سلطان شد

دیگر آندل نشود جای کس دیگر


روح زد خیمهٔ دانش، نه تن خاکی

خضر شد زندهٔ جاوید، نه اسکندر


ز ادب پرس، مپرس از نسب و ثروت

ز هنر گوی، مگوی از پدر و مادر


مکن اینگونه تبه، جان گرامی را

که بتن هیچ نداری تو ز جان خوشتر


پنجهٔ باز قضا باز و تو در بازی

وقت چون برق گریزان و تو در بستر


تیره رائی چه ز جهل و چه ز خود بینی

غرق گشتن چه برود و چه ببحر اندر


تو زیان کرده‌ای و باز همیخواهی

مشکت از چین رسد و دیبه‌ات از ششتر


رو که در دست تو سرمایه و سودی نیست

سود باید که کند مردم سوداگر


تو نه‌ای مور که مرغان بزنندت ره

تو نه‌ای مرغ که طفلان بکنندت پر


سالکان پا ننهادند بهر برزن

عاقلان باده نخوردند ز هر ساغر


چه بری نام ره خویش بر شیطان

چه نهی شمع شب خود بره صرصر


عقل را خوار کند دیدهٔ ظاهر بین

روح را زار کشد مردم تن‌پرور


چون تو، بس طائر بی تجربه خوشخوان

صید گشته است درین گلشن خوش منظر


دامها بنگری ای مرغک آسوده

اگر از روزنهٔ لانه بر آری سر


این کبوتر که تو بینیش چنین بیخود

شاهبازیش گرفتست بچنگ اندر


آخر ای شیر ژیان، بند ز پا بگسل،

آخر ای مرغ سعادت، ز قفس برپر


به چراغ دل اگر روشنی افزائی

جلوهٔ فکر تو از خور شود افزونتر


دامنت را نتواند که بیالاید

هیچ آلوده، گرت پاک بود گوهر


کله از رتبت سر مرتبه‌ای دارد

چو سر افتاد، چه سود از کله و افسر


سوخت پروانه و دانست در آن ساعت

که شد اندام ضعیفش همه خاکستر


هر چه کشتی، ملخ و مور بیغما برد

وین چنین خشک شد این مزرعهٔ اخضر


به تن سوختگان چند شوی پیکان

به دل خسته‌دلان چند زنی نشتر


تو دگر هیچ نداری ز سلیمانی

اگر این دیو ز دستت برد انگشتر


دلت از روشنی جانت شود روشن

زانکه این هر دو قرینند بیکدیگر


در گلستان دلی، گلبنی از حکمت

به ز صد باغ گل و یاسمن و عبهر


چه کشی منت دونان بسر هر ره

چه روی در طلب نان بسوی هر در


آنکه زر هنر اندوخت، نشد مفلس

آنکه کار دل و جان کرد، نشد مضطر


پر طاوس چه بندی بدم کرکس

چو دم آراسته گردد، چه کنی با پر


آنچه آموخت بما چرخ، سیه کاریست

گر چه کردیم سیه بس ورق و دفتر


اوستادی نکند کودک بی استاد

درس دانش ندهد مردم بی مشعر


جسم چون کودک و جانست ورا دایه

عقل چون مادر و علم است ورا دختر


علم نیکوست، چه در خانه چه در غربت

عود خوشبوست، چه در کاسه چه در مجمر


کاخ دل جوئی از کوی تن مسکین

شمش زر خواهی از کورهٔ آهنگر


کاردانان نگزینند تبه‌کاری

نامجویان ننشینند بهر محضر


آغل از خانه بسی دور و شبان در خواب

گرگ بددل بکمین و رمه اندر چر


جای آسایش دزدان بود این وادی

مسکن غول بیابان بود این معبر


خون دلهاست درین جام شقایق گون

تیرگیهاست درین نیلپری چادر


بهر وارون شدن افراشت سر این رایت

بهر ویران شدن آباد شد این کشور


خانه‌ای را که نه سقفی و نه بنیادیست

این چنین خانه چه از خشت و چه از مرمر


سور موش است اگر گربه شود بیمار

عید گرگ است اگر شیر شود لاغر


پاک شو تا نخوری انده ناپاکی

نیک شو تا ندهندت ببدی کیفر


همه کردار تو از تست چنین تیره

چه کنی شکوه ز ماه و گله از اختر


وقت مانند گلوبند بود، پروین

چو شود پاره، پراکنده شود گوهر

[sorna]

ای شده شیفتهٔ گیتی و دورانش

دهر دریاست، بیندیش ز طوفانش


نفس دیویست فریبنده از او بگریز

سر بتدبیر بپیچ از خط فرمانش


حلهٔ دل نشود اطلس و دیبایش

یارهٔ جان نشود لل و مرجانش


نامهٔ دیو تباهیست همان بهتر

که نه این نامه بخوانیم و نه عنوانش


گفتگوهاست بهر کوی ز تاراجش

داستانهاست بهر گوشه ز دستانش


مخور ای یار نه لوزینه ونه شهدش

مخر ای دوست نه کرباس ونه کتانش


نه یکی حرف متینی است در اسنادش

نه یکی سنگ درستی است بمیزانش


رنگها کرده در این خم کف رنگینش

خنده‌ها کرده بمردم لب خندانش


خواندنی نیست نه تقویم و نه طومارش

ماندنی نیست نه بنیاد و نه بنیانش


شد سیه روزی نیکان شرف و جاهش

شد پریشانی پاکان سرو سامانش


گلهٔ نفس چو درنده پلنگانند

بر حذر باش ازین گله و چوپانش


علم، پیوند روان تو همی جوید

تو همی پاره کنی رشتهٔ پیمانش


از کمال و هنر جان، تو شوی کامل

عیب و نقص تو شود پستی و نقصانش


جهل چو شب‌پره و علم چو خورشید است

نکند هیچ جز این نور، گریزانش


نشود ناخن و دندان طمع کوته

گر که هر لحظه نسائیم بسوهانش


میزبانی نکند چرخ سیه کاسه

منشین بیهده بر سفرهٔ الوانش


حلقهٔ صدق و صفا بر در دین میزن

تا که در باز کند بهر تو دربانش


دل اگر پردهٔ شک را ندرد، هرگز

نبود راه سوی درگه ایقانش


کعبه‌مان عجب شد و لاشه در آن قربان

وای و صد وای برین کعبه و قربانش


گرگ ایام نفرسود بدین پیری

هیچگه کند نشد پنجه و دندانش


نیست جز خار و خسک هیچ درین گلشن

شوره‌زاریست که نامند گلستانش


چشم نیکی نتوان داشت از آن مردم

که بود راه سوی مسکن شیطانش


همه یغما گر و دزدند درین معبر

کیست آنکو نگرفتند گریبانش


راه دور است بسی ملک حقیقت را

کوش کاز پای نیفتی به بیابانش


آنکه اندر ظلمات فرو ماند

چه نصیبی بود از چشمهٔ حیوانش


دامن عمر تو ایام همی سوزد

مزن از آتش دل، دست بدامانش


ره مخوفست، بپرهیز ازین خفتن

ابر تیره است، بیندیش ز بارانش


شیر خواری که سپردند بدین دایه

شیر یک قطره نخوردست ز پستانش


شخصی از بحر سعادت گهری آورد

خفت از خستگی و داد بزاغانش


چه همی هیمه برافروزی و نان بندی

به تنوری که ندیدست کسی نانش


خرلنگ تو ز بس بار کشیدن مرد

چه بری رنج پی وصلهٔ پالانش


گر که آبادی این دهکده میخواهی

باید آباد کنی خانهٔ دهقانش


پر این مرغ سعادت تو چنان بستی

که گرفتند و فکندند بزندانش


تن بدخواه ز تو لقمه همی خواهد

چه همی یاد دهی حکمت لقمانش


پست اندیشه بزرگی نکند هرگز

گر چه یک عمر دهی جای بزرگانش


اگرت آرزوی کعبه بود در دل

چه شکایت کنی از خار مغیلانش


گر چه دشوار بود کار و برومندی

همت و کارشناسی کند آسانش


سزد ار پر کند از در و گهر دامن

آنکه اندیشه نبودست ز عمانش


گهری گر نرود خود بسوی دریا

ببرد روشنی لؤلؤ رخشانش


آنکه عمری پی آسایش تن کوشید

کاش یک لحظه بدل بود غم جانش


گوی علم و هنر اینجاست، ولی بیرنج

دست هرگز نتوان برد بچوگانش


وقت فرخنده درختی است، هنر میوه

شب و روز و مه و سالند چو اغصانش


روح را زیب تن سفله نیاراید

رو بیارای به پیرایهٔ عرفانش


نشود کان حقیقت ز گهر خالی

برو ای دوست گهر میطلب از کانش


بگشا قفل در باغ فضیلت را

بخور از میوهٔ شیرین فراوانش


ریم وسواس بصابون حقایق شوی

نبری فایده زین گازر و اشنانش


جهل پای تو ببندد چو بیابد دست

فرصتت هست، مده فرصت جولانش


تنگ میدان شدن عقل ز سستی نیست

ما ندادیم گه تجربه میدانش


بره‌ها گرگ کند مکتب خودبینی

گر بتدبیر نبندیم دبستانش


نفس با هیچ جهاندیده نخواهد گفت

راز سر بسته و رسم و ره پنهانش


ره اهریمن از آن شد همه پیچ و خم

تا نپرسند ز سر گشتهٔ حیرانش


دهر هر تله نهد، بگذر و بگذارش

چرخ هر تحفه دهد، منگر و مستانش


تیره‌روزیست همه روز دل افروزش

سنگریزه است همه لعل بدخشانش


آهن عمر تو شمشیر نخواهد شد

نبری تا بسوی کوره و سندانش


معبد آنجا بگشودی که زر آنجا بود

سجده کردی گه و بیگاه چو یزدانش


پاسبانی نکند بنده چو ایمان را

دیو زان بنده چه دزدد بجز ایمانش


جز تو کس نیست درین داد و ستد مغبون

دین گران بود، تو بفروختی ارزانش


گرگ آسود، نجستیم چو آثارش

درد افزود، نکردیم چو درمانش


سالها عقل دکان داشت بکوی ما

بهچ توشی نخریدیم ز دکانش


خیره سر گر نپذیرفت ادب، بگذار

تا که تادیب کند گردش دورانش


طبع دون زان نشد آگه ز پشیمانی

که چو بد کرد، نکردیم پشیمانش


دل پریشان نبد آنروز که تنها بود

کرد جمعیت نا اهل پریشانش


شیر و روباه شکاری چو بدست آرند

روبهش پوست برد، شیر خورد رانش


کشور ایمن جان خانهٔ دیوان شد

کس ندانست چه آمد به سلیمانش


نفس گه بیت نمیگفت و گهی چامه

گر نمیخواند کسی دفتر و دیوانش


روح عریان و تو هم درزی و هم نساج

جامه کن زین دو هنر بر تن عریانش

[sorna]

لشکر عقل پی فتح تو میکوشد

چه همی کند کنی خنجر و پیکانش


خرد از دام تو بگریخته، باز آرش

هنر از نزد تو برخاسته، بنشانش


کار را کارگر نیک دهد رونق

چه کند کاهل نادان تن آسانش


همه دود است کباب حسد و نخوت

نخورد کس نه ز خام و نه ز بریانش


سود دلال وجود تو خسارت شد

تاجر وقت بگیرد ز تو تاوانش


گنج هستی بستانند ز ما، پروین

ما نبودیم، قضا بود نگهبانش

[sorna]

ای بی خبر ز منزل و پیش آهنگ

دور از تو همرهان تو صد فرسنگ


در راه راست، کج چه روی چندین

رفتار راست کن، تو نه ای خرچنگ


رخسار خویش را نکنی روشن

ز آئینهٔ دل ار نزدائی زنگ


چون گلشنی است دل که در آن روید

از گلبنی هزار گل خوش رنگ


در هر رهی فتاده و گمراهی

تا نیست رهبرت هنر و فرهنگ


چشم تو خفته است، از آن هر کس

زین باغ سیب میبرد و نارنگ


این روبهک به نیت طاوسی

افکنده دم خویش به خم رنگ


بازیچه‌هاست گنبد گردان را

نامی شنیده‌ای تو ازین شترنگ


در دام بسته شبرو چرخت سخت

در بر گرفته اژدر دهرت تنگ


انجام کار در فکند ما را

سنگیم ما و چرخ چو غلماسنگ


خار جهان چه میشکنی در چشم

بر چهره چند میفکنی آژنک


سالک بهر قدم نفتد از پا

عاقل ز هر سخن نشود دلتنگ


تو آدمی نگر که بدین رتبت

بیخود ز باده است و خراب از بنگ


گوهر فروش کان قضا، پروین

یک ره گهر فروخته، صد ره سنگ

[sorna]

در خانه شحنه خفته و دزدان بکوی و بام

ره دیو لاخ و قافله بی مقصد و مرام


گر عاقلی، چرا بردت توسن هوی

ور مردمی، چگونه شدستی به دیو رام


کس را نماند از تک این خنگ بادپای

پا در رکاب و سر به تن و دست در لگام


در خانه گر که هیچ نداری شگفت نیست

کالات میبرند و تو خوابیده‌ای مدام


دزد آنچه برده باز نیاورده هیچگاه

هرگز به اهرمن مده ایمان خویش وام


میکاهدت سپهر، چنین بی خبر مخسب

میسوزدت زمانه، بدینسان مباش خام


از کار جان چرا زنی ای تیره روز تن

در راه نان چرا نهی ای بی تمیز نام


از بهر صید خاطر ناآزمودگان

صیاد روزگار بهر سو نهاده دام


بس سقف شد خراب و نگشت آسمان خراب

بس عمر شد تمام و نشد روز و شب تمام


منشین گرسنه کاین هوس خام پختن است

جوشیده سالها و نپختست این طعام


بگشای گر که زنده‌دلی وقت پویه چشم

بردار گر که کارگری بهر کار گام


در تیرگی چو شب پره تا چند میپری

بشناس فرق روشنی ای دوست از ظلام


ای زورمند، روز ضعیفان سیه مکن

خونابه میچکد همی از دست انتقام


فتوی دهی بغصب حق پیرزن ولیک

بی روزه هیچ روز نباشی مه صیام


وقت سخن مترس و بگو آنچه گفتنی است

شمشیر روز معرکه زشت است در نیام


درد از طبیب خویش نهفتی، از آن سبب

این زخم کهنه دیر پذیرفت التیام


از بهر حفظ گله، شبان چون بخواب رفت

سگ باید ای فقیه، نه آهوی خوشخرام


چاهت چراست جای، گرت میل برتریست

حرصت چراست خواجه، اگر نیستی غلام


چندی ز بار گاه سلیمان برون مرو

تا دیو هیچگه نفرستد تو را پیام


عمریست رهنوردی و چون کودکان هنوز

آگه نه‌ای که چاه کدام است و ره کدام


پروین، شراب معرفت از جام علم نوش

ترسم که دیر گردد و خالی کنند جام

[sorna]

نخواست هیچ خردمند وام از ایام

که با دسیسه و آشوب باز خواهد وام


بچشم عقل درین رهگذر تیره ببین

که گستراند قضا و قدر براه تو دام


هزار بار بلغزاندت بهر قدمی

که سخت خام فریبست روزگار و تو خام


اگر حکایت بهرام گور می‌پرسی

شکار گور شد ای دوست عاقبت بهرام


ز غم مباش غمین و مشو ز شادی شاد

که شادی و غم گیتی نمیکنند دوام


ز تخم تلخ نخورد است کس بر شیرین

ز شاخ بید نچید است هیچکس بادام


از آن سبب نشدی همعنان هشیاران

که بیهشانه سپردی بدست نفس زمام


تو آرمیدی و این زاغ میوه برد همی

تو اوفتادی و این کاروان گذشت مدام


چو پای هست، چرا باز مانده‌ای از راه

چو نور هست، چرا گشته‌ای قرین ظلام


تو برج و باروی ملک وجود محکم کن

بهل که دیو بد آئین ترا دهد دشنام


ترا که خانهٔ دل خلوت خدا بود است

چرا بمعبد شیطان کنی سجود و قیام


جفای گیتی و کجگردی سپهر بلند

اگر چه توسنی، آخر ترا نماید رام


بحرص و آز مبر فرصت عزیز بسر

بجهل و عجب مکن عمر بی بدیل تمام


زمان رنج شد، ای کرده سالها راحت

دم رحیل شد، ای جسته عمرها آرام


بمقصدی نرسی تا رهی نپیمائی

مدار بیم ازین اسب بی فسار و لگام


هر آن فروغ که از جسم تیره میطلبی

ز جان طلب که بارواح زنده‌اند اجسام


مگوی هر که کهن جامه شد ز علم تهیست

که خاص نیز بسی هست در میان عوام


به نیک جامه چو بیدانشی مناز که خلق

ترا، نه جامهٔ نیک ترا، کنند اکرام


چو گرگ حیله‌گر اندر لباس چوپان شد

شبان بگوی که تا چشم پوشد از اغنام


چو وقت کار شود، باش چابک اندر کار

چو نوبت سخن آید، ستوده گوی کلام


ز جام علم می صاف زیرکان خوردند

هر آنکه خامش بنشست گشت درد آشام


بشوق گنج یکی تیشه بر زمین نزدیم

همی بخیره به ویرانه ساختیم مقام


اگر بلند تباری، چه جوئی از پستی

اگر خدای پرستی، چه خواهی از اصنام


کدام تشنه بنوشید از سبوی تو آب

کدام گرسنه در سفرهٔ تو خورد طعام


چگونه راهنمائی، که خود گمی از راه

چگونه حاکم شرعی، که فارغی ز احکام


بسی است پرتگه اندر ره هوی، پروین

مپوی جز ره پرهیز و باش نیک انجام

[sorna]

نفس گفتست بسی ژاژ و بسی مبهم

به کز این پس کندش نطق خرد ابکم


ره پر پیچ و خم آز چو بگرفتی

روی درهم مکش ار کار تو شد درهم


خشک شد زمزم پاکیزهٔ جان ناگه

شستشو کرد هریمن چو درین زمزم


به که از مطبخ وسواس برون آئیم

تا که خود را برهانیم ز دود و دم


کاخ مکر است درین کنگره مینا

چاه مرگ است درین سیرگه خرم


ز بداندیش فلک چند شوی ایمن

ز ستم پیشه جهان چند کشی استم


تو ندیدی مگر این دانهٔ دانا کش

تو ندیدی مگر این دامگه محکم


وارث ملک سلیمان نتوان خواندن

هر کسیرا که در انگشت بود خاتم


آنکه هر لحظه بزخم تو زند زخمی

تو ازو خیره چه داری طمع مرهم


فلک آنگونه به ناورد دلیر آید

که نه از زال اثر ماند و نز رستم


نه ببخشود بموسی خلف عمران

نه وفا کرد به عیسی پسر مریم


تخت جمشید حکایت کند ار پرسی

که چه آمد به فریدون و چه شد بر جم


ز خوشیها چه شوی خوش که درین معبر

به یکی سور قرین است دو صد ماتم


تو به نی بین که ز هر بند چسان نالد

ز زبردستی ایام بزیر و بم


داستان گویدت از بابلیان بابل

عبرت آموزدت از دیلمیان دیلم


فرصتی را که بدستست، غنیمت دان

بهر روزی که گذشتست چه داری غم


زان گل تازه که بشکفت سحرگاهان

نه سر و ساق بجا ماند، نه رنگ و شم


گر صباحیست، مسائی رسدش از پی

ور بهاریست، خزانی بودش توام


صبحدم اشک بچهر گل از آن بینی

که شبانگه بچمن گریه کند شبنم


اندرین دشت مخوف، ای برهٔ مسکین

بیم جانست، چه شد کز رمه کردی رم


مخور ای کودک بی تجربه زین حلوا

که شد آمیخته با روغن و شهدش سم


دست و پائی بزن ای غرقه، توانی گر

تا مگر باز رهانند تو را زین یم


مشک حیفست که با دوده شود همسر

کبک زشتست که با زاغ شود همدم


برو ای فاخته، با مرغ سحر بنشین

برو ای گل، بصف سرو و سمن بردم


ز چنار آموز، ای دوست گرانسنگی

چه شوی بر صفت بید ز بادی خم


خویش و پیوند هنر باش که تا روزی

نروی از پی نان بر در خال و عم


روح را سیر کن از مائدهٔ حکمت

بیکی نان جوین سیر شود اشکم


جز که آموخت ترا که خواب و خور غفلت

به چه کار آمدت این سفله تن ملحم


خزفست اینکه تو داریش چنو گوهر

رسن است اینکه تو بینیش چو ابریشم


مار خود، هم تو خودی، مار چه افسائی

بخود، ای بیخبر از خویش، فسون میدم


ز تو در هر نفسی کاسته میگردد

غم خود خور، چه خوری انده بیش و کم

[sorna]

بیم آنست که صراف قضا ناگه

زر سرخ تو بگیرد به یکی درهم


کشت یک دانه کسی را ندهد خرمن

بذل یک جوز کسی را نکند حاتم



به پری پر، که عقابان نکنندت سر

به رهی رو، که بزرگان نکنندت ذم


جان چو کان آمد و دانش گهرش، پروین

دل چو خورشید شد و ملک تنش عالم

[sorna]

تا ببازار جهان سوداگریم

گاه سود و گه زیان میوریم


گر نکو بازارگانیم از چه روی

هرگز این سود و زیانرا نشمریم


جان زبون گشته است و در بند تنیم

عقل فرسوده است و در فکر سریم


روح را از ناشتائی میکشیم

سفره‌ها از بهر تن میگستریم


گر چه عقل آئینه کردار ماست

ما در آن آئینه هرگز ننگریم


گر گرانباریم، جرم چرخ چیست

بار کردار بد خود میبریم


چون سیاهی شده بضاعت دهر را

ما سیه کاریم کانرا میخریم


پند نیکان را نمیداریم گوش

اندرین فکرت کازیشان بهتریم


پهلوان اما بکنج خانه‌ایم

آتش اما در دل خاکستریم


کاردانان راه دیگر میروند

ما تبه‌کاران براه دیگریم


گرگ را نشناختستیم از شبان

در چراگاهی که عمری میچریم


بر سپهر معرفت کی بر شویم

تا بپر و بال چوبین میپریم


واعظیم اما نه بهر خویشتن

از برای دیگران بر منبریم


آگه از عیب عیان خود نه‌ایم

پرده‌های عیب مردم میدریم


سفلگیها میکند نفس زبون

ما همی این سفله را میپروریم


بشکنیم از جهل و خود را نشکنیم

بگذریم از جان و از تن نگذریم


بادهٔ تحقیق چون خواهیم خورد؟

ما که مست هر خم و هر ساغریم


چونکه هر برزیگری را حاصلی است

حاصل ما چیست گر برزیگریم


چونکه باری گم شدیم اندر رهی

به که بار دیگر آن ره نسپریم


زان پراکندند اوراق کمال

تا بکوشش جمله را گرد آوریم


تا بیفشانند بر چینندمان

طوطی وقت و زمان را شکریم

[sorna]

بد منشانند زیر گنبد گردان

از بدشان چهر جان پاک بگردان


پای بسی را شکسته‌اند به نیرنگ

دست بسی را ببسته‌اند به دستان


تا خر لنگی فتاده‌است ز سستی

توسن خود را دوانده‌اند بمیدان


جز بدو نیک تو، چرخ می‌ننویسد

نیک و بد خویش را تو باش نگهبان


گر ستم از بهر خویش می‌نپسندی

عادت کژدم مگیر و پیشهٔ ثعبان


چندکنی همچو گرگ، حمله بمردم

چند دریشان همی بناخن و دندان


دامن خلق خدای را چو بسوزی

آتشت افتد به آستین و به دامان


هر چه دهی دهر را، همان دهدت باز

خواستهٔ بد نمیخرند جز ارزان


خواهی اگر راه راست: راه نکوئی

خواهی اگر شمع راه: دانش و عرفان


کارگران طعنه میزنند به کاهل

اهل هنر خنده میکنند به نادان


از خم صباغ روزگار برآید

هر نفسی صد هزار جامهٔ الوان


غارت عمر تو میکنند به گشتن

دی مه و اردیبهشت و آذر و آبان


جز بفنا چهر جان نبینی، ازیراک

جان تو زندانیست و جسم تو زندان


عالمی و بهره‌ایت نیست ز دانش

رهروی و توشه‌ایت نیست در انبان


تیه خیالت به مقصدی نرساند

راهروان راه برده‌اند به پایان


کشتی اخلاص ما نداشت شراعی

ور نه بدریا نه موج بود و نه طوفان


کعبهٔ نیکی است دل، ببین که براهش

جز طمع و حرص چیست خار مغیلان


بندگی خود مکن که خویش پرستی

کرده بسی پاکدل فریشته، شیطان


تا تو شدی خرد، آز یافت بزرگی

تا تو شدی دیو، دیو گشت سلیمان


راهنمائی چه سود در ره باطل

دیبهٔ چینی چه سود در تن بیجان


نفس تو زنگی شد و سپید نگردد

صد ره اگر شوئیش بچشمهٔ حیوان


راستی از وی مجوی زانکه نروید

هیچگه از شوره‌زار لاله و ریحان


بار لئیمان مکش ز بهر جوی زر

خدمت دونان مکن برای یکی نان


گنج حقیقت بجوی و پیله‌وری کن

اهل هنر باش و پوش جامهٔ خلقان



روز سعادت ز شب چگونه شناسد

آنکه ز خورشید شد چو شبپره پنهان


دور شو از رنگ و بوی بیهده، پروین

از در معنی درای، نز در عنوان

[sorna]

حاصل عمر تو افسوس شد و حرمان

عیب خود را مکن ایدوست ز خود پنهان


وقت ضایع نکند هیچ هنرپیشه

جفت باطل نشود هیچ حقیقت دان


هیچگه نیست ره و رسم خردمندی

گرسنه خفتن و در سفره نهفتن نان


دهر گرگیست گرسنه، رخ از او برگیر

چرخ دیویست سیه دل، دل ازو بستان


پا بر این رهگذر سخت گرانتر نه

اسب زین دشت خطرناک سبکتر ران


موج و طوفان و نهنگست درین دریا

باید اندیشه کند زین همه کشتیبان


هیچ آگاه نیاسود درین ظلمت

هیچ دیوانه نشد بستهٔ این زندان


ای بسا خرمن امید که در یکدم

کرد خاکسترش این صاعقهٔ سوزان


تکیه بر اختر فیروز مکن چندین

ایمن از فتنهٔ ایام مشو چندان


بی تو بس خواهد بودن دی و فروردین

بی تو بس خواهد گشتن فلک گردان


چو شود جان، به چه دردیت رسد پیکر

چو رود سر به چه کاریت خورد سامان


تو خود ار با نگهی پاک بخود بینی

یابی آن گنج که جوئیش درین ویران


چو کتابیست ریا، بی ورق و بی خط

چو درختیست هوی، بی بن و بی اغصان


هیچ عاقل ننهد بر کف دست آتش

هیچ هشیار نساید بزبان سوهان


تا تو چون گوی درین کوی بسر گردی

بایدت خیره جفا دیدن از این چوگان


گشت هنگام درو، کشت چه کردی هین

آمد آوای جرس، توشه چه داری هان


رهرو گمشده و راهزنان در پیش

شب تار و خر لنگ و ره بی پایان


بکش این نفس حقیقت کش خود بین را

این نه جرمی است که خواهند ز تو تاوان


به یکی دل نتوان کار تن و جان کرد

به یکی دست دو طنبور زدن، نتوان


خرد استاد و تو شاگرد و جهان مکتب

چه رسیدت که چنین کودنی و نادان


تو شدی کاهل و از کاربری گشتی

نه زمستان گنهی داشت نه تابستان


بوستان بود وجود تو گه خلقت

تخم کردار بدش کرد چو شورستان


تو مپندار که عناب دهد علقم

تو مپندار که عزت رسد از خذلان


منشین با همه کس، کاز پی بد کاری

آدمی روی توانند شدن دیوان


گشت ابلیس چو غواص به بحر دل

ماند بر جا شبه و رفت در غلطان


پویه آسوده نکردست کسی زین ره

لقمه بی سنگ نخوردست کسی زین خوان


گر شوی باد بگردش نرسی هرگز

طائر عمر چو از دام تو شد پران


دی شد امروز، بخیره مخور اندوهش

کز پس مرده خردمند نکرد افغان


خر تو میبرد این غول بیابانی

آخر کار تو میمانی و این پالان


شبرو دهر نگردد همه در یک راه

گشتن چرخ نباشد همه بر یکسان


کامها تلخ شد از تلخی این حلوا

عهدها سست شد از سستی این پیمان


آنکه نشناخته از هم الف و با را

زو چه داری طمع معرفت قرآن

[sorna]

پرتوی ده، تو نه‌ای دیو درون تیره

کوششی کن، تو نه‌ای کالبد بی جان


به تو هرچ آن رسد از تنگی و مسکینی

همه از تست، نه از کجروی دوران


نام جوئی؟ چو ملک باش نکو کردار

قدر خواهی؟ چو فلک باش بلند ارکان


برو ای قطره در آغوش صدف بنشین

روی بنمای چو گشتی گهر رخشان


یاری از علم و هنر خواه، چو درمانی

نه فلان با تو کند یاری و نه بهمان


دانش اندوز، چه حاصل بود از دعوی

معنی آموز، چه سودی رسد از عنوان


بستهٔ شوق بود از دو جهان آزاد

کشتهٔ عشق بود زندهٔ جاویدان


همه زارع نبرد وقت درو خرمن

همه غواص نیارد گهر از عمان


زیب یابد سر و تن از ادب و دانش

زنده گردد دل و جان از هنر و عرفان


عقل گنجست، نباید که برد دزدش

علم نورست، نباید که شود پنهان


هستی از بهر تن آسانی اگر بودی

چه بدی برتری آدمی از حیوان


گر نبودی سخن طیبت و رنگ و بو

خسک و خشک بدی همچو گل و ریحان


جامهٔ جان تو زیور علم آراست

چه غم ار پیرهن تنت بود خلقان


سحر باز است فلک، لیک چه خواهد کرد

سحر با آنکه بود چون پسر عمران


چو شدی نیک، چه پروات ز بد روزی

چو شدی نوح، چه اندیشه‌ات از طوفان


برو از تیه بلا گمشده‌ای دریاب

بزن آبی و ز جانی شرری بنشان


به یکی لقمه، دل گرسنه‌ای بنواز

به یکی جامه، تن برهنه‌ای پوشان


بینوا مرد بحسرت ز غم نانی

خواجه دلکوفته گشت از برهٔ بریان


سوخت گر در دل شب خرمن پروانه

شمع هم تا بسحرگاه بود مهمان


بی هنر گر چه بتن دیبهٔ چین پوشد

به پشیزی نخرندش چو شود عریان


همه یاران تو از چستی و چالاکی

پرنیان باف و تو در کارگه کتان


آنکه صراف گهر شد ننهد هرگز

سنگ را با در شهوار بیک میزان


ز چه، ای شاخک نورس، ندهی باری

بامید ثمری کشت ترا دهقان


هیچ، آزاده نشد بندهٔ تن، پروین

هیچ پاکیزه نیالود دل و دامان

[sorna]

دزد تو شد این زمانهٔ ریمن

آن به که نگردیش به پیرامن


گر برتریت دهد فروتن شو

ور ایمنیت دهد مشو ایمن


کشته است هماره خنجر گیتی

نه دوست شناختست نه دشمن


امروز گذشت و بگذرد فردا

دی رفته و رفتنی بود بهمن


بی نیش، عسل که خورد ازین کندو

بی خار، که چید گل ازین گلشن


این بیهنر آسیای گردنده

سائیده هزارها سر و گردن


ایام بود چو شبروی چابک

یا همچو یکی سیاه‌دل رهزن


ما را ببرند بی گمان روزی

زین کهنه سرای بی در و روزن


روغن بچراغ جان ز علم افزای

کم نور بود چراغ کم روغن


از گندم و کاه خویش آگه باش

تو خرمنی و سپهر پرویزن


خواهی که نه تلخ باشدت حاصل

در مزرعه تخم تلخ مپراکن


هنگام زراعت آنچه کشتستی

آنت برسد بموسم خرمن


گر سوی تو دیو نفس ره یابد

تاریک نمایدت دل روشن


بی شبهه فرشته اهرمن گردد

چندی چو شود رفیق اهریمن


ابلیس فروخت زرق وبا خود گفت

زین بیش چه میتوان خرید از من


زین باغ که باغبانیش کردی

جز خار ترا چه ماند در دامن


مرغان ترا همی کشد رو به

همیان ترا همی برد رهزن


تا پای بود، راه ادب میرو

تا دست بود، در هنر میزن


یک جامه بخر که روح را شاید

بس دیبه خریدی و خز ادکن



مرجان خرد ز بحر جان آورد

مینای دل از شراب عقل آکن


بی دست چه زور بود بازو را

بی گاو چه کار کرد گاو آهن

[sorna]

از چاه دروغ و ذل بدنامی

باید به طناب راستی رستن


باید ز سر این غرور را راندن

باید ز دل این غبار را رفتن


کس شمع نسوخت زین فروزینه

کس جامه ندوخت زین نخ و سوزن


خواهی که نیفکنند در دامت

دیوان وجود را به دام افکن


در دفتر نفس درسها خواندی

در مکتب مردمی شدی کودن


گر مست هنوز کورهٔ هستی

سرد از چه زنیم مشت بر آهن


جز باد نبیختیم در غربال

جز آب نکوفتیم در هاون


جان گوهر و جسم معدنست آنرا

روزی ببرند گوهر از معدن


گر کج روشی، براستی بگرای

آئینهٔ راستگوی را مشکن


از پردهٔ عنکبوت عبرت گیر

بر بام و در وجود، تاری تن

[sorna]

دگر باره شد از تاراج بهمن

تهی از سبزه و گل راغ و گلشن


پریرویان ز طرف مرغزاران

همه یکباره بر چیدند دامن


خزان کرد آنچنان آشوب بر پای

که هنگام جدل شمشیر قارن


ز بس گردید هر دم تیره ابری

حجاب چهرهٔ خورشیدی روشن


هوا مسموم شد چون نیش کژدم

جهان تاریک شد چون چاه بیژن


بنفشه بر سمن بگرفت ماتم

شقایق در غم گل کرد شیون


سترده شد فروغ روی نسرین

پریشان گشت چین زلف سوسن


بباغ افتاد عالم سوز برقی

بیکدم باغبان را سوخت خرمن


خسک در خانهٔ گل جست راحت

زغن در جای بلبل کرد مسکن


بسختی گشت همچون سنگ خارا

بباغ آن فرش همچون خزاد کن


سیه بادی چو پر آفت سمومی

گرفت اندر چمن ناگه وزیدن


به بیباکی بسان مردم مست

به بدکاری بکردار هریمن


شهان را تاج زر بربود از سر

بتان را پیرهن بدرید بر تن


تو گوئی فتنه‌ای بد روح فرسا

تو گوئی تیشه‌ای بد بیخ بر کن


ز پای افکند بس سرو سهی را

بیک نیرو چو دیو مردم افکن


بهر سوئی، فسرده شاخ و برگی

بپرتابید چون سنگ فلاخن


کسی بر خیره جز گردون گردان

نشد با دوستدار خویش دشمن


به پستی کشت بس همت بلندان

چنان اسفندیار و چون تهمتن


نمود آنقدر خون اندر دل کوه

که تا یاقوت شد سنگی به معدن


در آغوش ز می بنهفت بسیار

سر و بازو و چشم و دست و گردن


در این ناوردگاه آن به که پوشی

ز دانش مغفر و از صبر جوشن


چگونه بر من و تو رام گردد

چو رام کس نگشت این چرخ توسن


مرو فارغ که نبود رفتگان را

دگر باره امید بازگشتن


مشو دلبستهٔ هستی که دوران

هر آنرا زاد، زاد از بهر کشتن


بغیر از گلشن تحقیق، پروین

چه باغی از خزان بودست ایمن

[sorna]

پردهٔ کس نشد این پردهٔ میناگون

زشتروئی چه کند آینهٔ گردون


نام را ننگ بکشت و تو شدی بدنام

وام را نفس گرفت و تو شدی مدیون


تو درین نیلپری طشت، چو بندیشی

چو یکی جامهٔ شوخی و قضا صابون


گهری کاز صدف آز و هوی بردی

شبهی بود که کردی چو گهر مخزون


چند ای نور، قرینی تو بدین ظلمت

چند ای گنج بخاک سیهی مدفون


کرد ای طائر وحشی که چنین رامت

چون بکنج قفس افکند قضایت، چون


بدر آی از تن خاکی و ببین آنگه

که چه تابنده گهر بود در آن مکنون


مچر آزاده که گرگست درین مکمن

مخور آسوده که زهرست درین معجون


چه شدی دوست برین دشمن بیرحمت

چه شدی خیره برین منظر بوقلمون


بهر سود آمدی اینجا و زیان کردی

کرد سوداگر ایام ترا مغبون


پشتهٔ آز چو خم کرد روان را پشت

به چه کار آیدت این قد خوش موزون


شبروان فلک از پای در آرندت

از گلیم خود اگر پای نهی بیرون


بر حذر باش ازین اژدر بی پروا

که نیندیشد از افسونگر و از افسون


دهر بر جاست، تو ناگاه شوی زان کم

چرخ برپاست، تو یکروز شوی وارون


رفت میباید و زین آمدن و رفتن

نشد آگه نه ارسطو و نه افلاطون


توشه‌ای گیر که بس دور بود منزل

شمعی افروز که بس تیره بود هامون


تو چنین گمره و یاران همه در مقصد

تو چنین غرقه و دریا ز درر مشحون


عامل سودگر نفس مکن خود را

تا که هر دم نشود کار تو دیگرگون


آنچه مقسوم شد از کار گه قسمت

دگر آنرا نتوان کرد کم و افزون


دی و فردات خیالست و هوس، پروین

اگرت فکرت و رائیست، بکوش اکنون

[sorna]

گرت ایدوست بود دیدهٔ روشن بین

بجهان گذران تکیه مکن چندین


نه بقائیست به اسفند مه و بهمن

نه ثباتی است به شهریور و فروردین


پی اعدام تو زین آینه گون ایوان

صبح کافور فشان آید و شب مشکین


فلک ایدوست به شطرنج همی ماند

که زمانیت کند مات و گهی فرزین


دل به سوگند دروغش نتوان بستن

که به هر لحظه دگرگونه کند آئین


به گذرگاه تو ایام بود رهزن

چه همی بار خود از جهل کنی سنگین


بربود است ز دارا و ز اسکندر

مهر سیمین کمر و مه کله زرین


ندهد هیچ کسی نسبت طاوسی

به شغالی که دم زشت کند رنگین


چو کبوتر بچه پرواز مکن فارغ

که به پروازگه تست قضا شاهین


ز کمان قدر آن تیر که بگریزد

کشدت گر چه سراپای شوی روئین


همه خون دل خلق است درین ساغر

که دهد ساقی دهرت چو می نوشین


خاک خوردست بسی گلرخ و نسرین تن

که می روید از آن سرو و گل و نسرین


مرو ای پیشرو قافله زین صحرا

که نیامد خبر از قافلهٔ پیشین


دل خود بینت بیازرد چنان کژدم

تن خاکیت ببلعد چنان تنین


روز بگذشت، ز خواب سحری بگذر

کاروان رفت، رهی گیر و برو، منشین


به چمنزار دو، ای خوش خط و خال آهو

به سموات شو، ای طایر علیین


بچه امید درین کوه کنی خارا

چو تو کشتست بسی کوهکن این شیرین

[sorna]

تو بلند آوازه بودی، ای روان

با تن دون یار گشتی دون شدی


صحبت تن تا توانست از تو کاست

تو چنان پنداشتی کافزون شدی


بسکه دیگرگونه گشت آئین تن

دیدی آن تغییر و دیگرگون شدی


جای افسون کردن مار هوی

زین فسونسازی تو خود افسون شدی


اندرون دل چو روشن شد ز تو

شمع خود بگرفتی و بیرون شدی


آخر کارت بدزدید آسمان

این کلاغ دزد را صابون شدی


با همه کار آگهی و زیر کی

اندرین سوداگری مغبون شدی


درس آز آموختی و ره زدی

وام تن پذرفتی و مدیون شدی


نور نور بودی، نار پندارت بکشت

پیش از این چون بودی، اکنون چون شدی


گنج امکانی و دل گنجور تست

در تن ویرانه زان مدفون شدی


ملک آزادی چه نقصانت رساند

کامدی در حصن تن مسجون شدی


هر چه بود آئینه روی تو بود

نقش خود را دیدی و مفتون شدی


زورقی بودی بدریای وجود

که ز طوفان قضا وارون شدی


ای دل خرد، از درشتیهای دهر

بسکه خون خوردی، در آخر خون شدی


زندگی خواب و خیالی بیش نیست

بی سبب از اندهش محزون شدی


کنده شد بنیادها ز امواج تو

جویباری بودی و جیحون شدی


بی خریدار است اشک، ای کان چشم

خیره زین گوهر چرا مشحون شدی

[sorna]

گردون نرهد ز تند رفتاری

گیتی ننهد ز سر سیه‌کاری


از گرگ چه آمدست جز گرگی

وز مار چه خاستست جز ماری


بس بی بصری، اگر چه بینائی

بس بیخبری، اگر چه هشیاری


تو غافلی و سپهر گردان را

فارغ ز فسون و فتنه پنداری


تو گندم آسیای گردونی

گر یکمن و گر هزار خرواری


معماری عقل چون نپذرفتی

در ملک تو جهل کرد معماری


سوداگر در شاهوارستی

خر مهره چرا کنی خریداری


زنهار، مخواه از جهان زنهار

کاین سفله بکس نداد زنهاری


پرگار زمانه بر تو میگردد

چون نقطه تو در حصار پرگاری


یکچند شوی بخواب چون مستان

ناگه برسد زمان بیداری


آید گه در گذشتنت ناچار

خود بگذری، آنچه هست بگذاری


رفتند بچابکی سبکباران

زین مرحله، ای خوشا سبکباری


کردار بد تو گشت ز نگارش

آیینه دل نبود زنگاری


از لقمهٔ تن بکاه تا روزی

بر آتش آز دیگ مگذاری


بشناس زیان ز سود، تا وقتی

سرمایه بدست دزد نسپاری

[sorna]

سود خود را چه شماری که زیانکاری

ره نیکان چه سپاری که گرانباری


تو به خوابی، که چنین بیخبری از خود

خفته را آگهی از خود نبود، آری


بال و پر چند زنی خیره، نمی‌بینی

که تو گنجشک صفت در دهن ماری


بر بلندی چو سپیدار چه افزائی

بارور باش، تو نخلی نه سپیداری


چیست این جسم که هر لحظه کشی بارش

چیست این جیفه که چون جانش خریداری


طینت گرگ بر آن شد که بیازارد

ز گزندش نرهی گرش نیازاری


اهرمن را سخنان تو نترساند

که تو کردار نداری، همه گفتاری


بزبونی گرویدی و زبون گشتی

تو سیه طالع این عادت و هنجاری


دل و دین تو ربودند و ندانستی

دین چه فرمان دهدت؟ بندهٔ دیناری


غم گمراهی و پستی نخوری هرگز

ز ره نفس اگر پای نگهداری


ماند آنکس که بجا نام نکو دارد

تو پس از خویش ز نیکی چه بجا داری


تا که سرگشتهٔ این پست گذرگاهی

هر چه افلاک کند با تو، سزاواری


دامن آلوده مکن، چونکه ز پاکانی

بندهٔ نفس مشو، چونکه ز احراری


جان تو پاک سپردست بتو ایزد

همچنان پاک ببایدش که بسپاری


وقت بس تنگ بود، ای سره بازرگان

کالهٔ خود بخر اکنون که ببازاری


سپرو جوشن عقل از چه تبه کردی

تو بمیدان جهان از پی پیکاری


بود بازوت توانا و نکوشیدی

کاهلی بیخ تو بر کند، نه ناچاری


چرخ دندان تو بشمرد نخستین روز

چه بهیچش نشماری و چه بشماری


کمتری جوی گر افزون طلبی، پروین

که همیشه ز کمی خاسته بسیاری

[sorna]

ای شده سوختهٔ آتش نفسانی

سالها کرده تباهی و هوسرانی


دزد ایام گرفتست گریبانت

بس کن ای بیخودی و سربگریبانی


صبح رحمت نگشاید همه تاریکی

یوسف مصر نگردد همه زندانی


راه پر خار مغیلان وتو بی موزه

سفره بی توشه و شب تیره و بارانی


ای بخود دیده چو شداد، خدابین شو

جز خدا را نسزد رتبت یزدانی


تو سلیمان شدن آموزی اگر، دیوان

نتوانند زدن لاف سلیمانی


تا بکی کودنی و مستی و خودرائی

تا بکی کودکی و بازی و نادانی


تو درین خاک سیه زر دل افروزی

تو درین دشت و چمن لالهٔ نعمانی


پیش دیوان مبر اندوه دل و مگری

که بخندند چو بینند که گریانی


عقل آموخت بهر کارگری کاری

او چو استاد شد و ما چو دبستانی


خود نمیدانی و از خلق نمیپرسی

فارغ از مشکل و بیگانه ز آسانی


که برد بار تو امروز که مسکینی

که ترا نان دهد امروز که بی نانی


دست تقوی بگشا، پای هوی بربند

تا ببینند که از کرده پشیمانی


گهریهای حقیقت گهر خود را

نفروشند بدین هیچی و ارزانی


دیدهٔ خویش نهان بین کن و بین آنگه

دامهائی که نهادند به پنهانی


حیوان گشتن و تن پروری آسانست

روح پرورده کن از لقمهٔ روحانی


با خرد جان خود آن به که بیارائی

با هنر عیب خود آن به که بپوشانی


با خبر باش که بی مصلحت و قصدی

آدمی را نبرد دیو به مهمانی


نفس جو داد که گندم ز تو بستاند

به که هرگز ندهی رشوت و نستانی


دشمنانند ترا زرق و فساد، اما

به گمان تو که در حلقهٔ یارانی


تا زبون طمعی هیچ نمیارزی

تا اسیر هوسی هیچ نمیدانی


خوشتر از دولت جم، دولت درویشی

بهتر از قصر شهی، کلبهٔ دهقانی


خانگی باشد اگر دزد، بصد تدبیر

نتوان کرد از آن خانه نگهبانی


برو از ماه فراگیر دل افروزی

برو از مهره بیاموز درخشانی


پیش زاغان مفکن گوهر یکدانه

پیش خربنده مبر لعل بدخشانی


گر که همصحبت تو دیو نبودستی

ز که آموختی این شیوهٔ شیطانی


صفتی جوی که گویند نکوکاری

سخنی گوی که گویند سخندانی


بگذر از بحر و ز فرعون هوی مندیش

دهر دریا و تو چون موسی عمرانی


اژدهای طمع و گرگ طبیعت را

گر بترسی، نتوانی که بترسانی


بفکن این لاشهٔ خونین، تو نه ناهاری

برکن این جامهٔ چرکین، تو نه عریانی


گر توانی، به دلی توش و توانی ده

که مبادا رسد آنروز که نتوانی


خون دل چند خوری در دل سنگ، ای لعل

مشتریهاست برای گهر کانی


گر چه یونان وطن بس حکما بودست

نیست آگاه ز حکمت همه یونانی


کلبه‌ای را که نه فرشی و نه کالائیست

بر درش می‌نبود حاجت دربانی


زنده با گفتن پندم نتوانی کرد

که تو خود نیز چو من کشتهٔ عصیانی


کینه می‌ورزی و در دائرهٔ صدقی

رهزنی میکنی و در ره ایمانی


تا کی این خام فریبی، تو نه یاجوجی

چند بلعیدن مردم، تو نه ثعبانی


مقصد عافیت از گمشدگان پرسی

رو که بر گمشدگان خویش تو برهانی


گوسفندان تو ایمن ز تو چون باشند

که شبانگاه تو در مکمن گرگانی


گاه از رنگرزان خم تزویری

گاه بر پشت خر وسوسه پالانی


تشنه خون خورد و تو خودبین به لب جوئی

گرسنه مرد و تو گمره بسر خوانی

[sorna]

دود آهست بنائی که تو میسازی

چاه راهست کتابی که تو میخوانی


دیده بگشای، نه اینست جهان بینی

کفر بس کن، نه چنین است مسلمانی


چو نهالیست روان و تو کشاورزی

چو جهانیست وجود و تو جهانبانی


تو چراغی، ز چه رو همنفس بادی

تو امیدی، ز چه همخانهٔ حرمانی


تو درین بزم، چو افروخته قندیلی

تو درین قصر، چو آراسته ایوانی


تو ز خود رفته و وادی شده پر آفت

تو بخواب اندر و کشتی شده طوفانی


تو رسیدن نتوانی بسبکباران

که برفتار نه مانندهٔ ایشانی


فکر فردا نتوانی که کنی دیگر

مگر امروز که در کشور امکانی


عاقبت کشتهٔ شمشیر مه و سالی

آخر کار شکار دی و آبانی


هوشیاری و شب و روز بمیخانه

همدم درد کشان همسر مستانی


همچو برزیگر آفت زده محصولی

همچو رزم آور و غارت شده خفتانی


مار در لانه، ولی مور بافسونی

گرد در خانه، ولی گرد بمیدانی


دل بیچاره و مسکین مخراش امروز

رسد آنروز که بی ناخن و دندانی


داستانت کند این چرخ کهن، هر چند

نامجوینده‌تر از رستم دستانی


روز بر مسند پاکیزهٔ انصافی

شام در خلوت آلودهٔ دیوانی


دست مسکین نگرفتی و توانائی

میوه‌ای گرد نکردی و به بستانی


ظاهرست این که بد افتی چو شوی بدخواه

روشنست این که برنجی چو برنجانی


دیو بسیار بود در ره دل، پروین

کوش تا سر ز ره راست نپیچانی

[sorna]

اگر روی طلب زائینهٔ معنی نگردانی

فساد از دل فروشوئی، غبار از جان برافشانی


هنر شد خواسته، تمییز بازار و تو بازرگان

طمع زندان شد و پندار زندانبان، تو زندانی


یکی دیوار ناستوار بی پایه‌ست خود کامی

اگر بادی وزد، ناگه گذارد رو به ویرانی


درین دریا بسی کشتی برفت و گشت ناپیدا

ترا اندیشه باید کرد زین دریای طوفانی


به چشم از معرفت نوری بیفزای، ار نه بیچشمی

به جان از فضل و دانش جامه‌ای پوش، ار نه بیجانی


بکس مپسند رنجی کز برای خویش نپسندی

بدوش کس منه باری که خود بردنش نتوانی


قناعت کن اگر در آرزوی گنج قارونی

گدای خویش باش ار طالب ملک سلیمانی


مترس از جانفشانی گر طریق عشق میپوئی

چو اسمعیل باید سر نهادن روز قربانی


به نرد زندگانی مهره‌های وقت و فرصت را

همه یکباره میبازی، نه میپرسی، نه میدانی


ترا پاک آفرید ایزد، ز خود شرمت نمی‌آید

که روزی پاک بودستی، کنون آلوده دامانی


از آنرو میپذیری ژاژخائیهای شیطان را

که هرگز دفتر پاک حقیقت را نمیخوانی


مخوان جز درس عرفان تا که از رفتار و گفتارت

بداند دیو کز شاگردهای این دبستانی


چه زنگی میتوان از دل ستردن با سیه رائی

چه کاری میتوان از پیش بردن با تن آسانی


درین ره پیشوایان تو دیوانند و گمراهان

سمند خویش را هر جا که میخواهند میرانی


مزن جز خیمهٔ علم و هنر، تا سربرافرازی

مگو جز راستی، تا گوش اهریمن بپیچانی


زبد کاری قبا کردی و از تلبیس پیراهن

بسی زیبنده‌تر بود از قبای ننگ، عریانی


همی کندی در و دیوار بام قلعهٔ جان را

یکی روزش نکردی چون نگهبانان نگهبانی


ز خود بینی سیه کردی دل بیغش، ز خودبینی

ز نادانی در افتادی درین آتش، ز نادانی


چرا در کارگاه مردمی بی مایه و سودی

چرا از آفتاب علم چون خفاش پنهانی


چه میبافی پرند و پرنیان در دوک نخ ریسی

چه میخواهی درین تاریک شب زین تیه ظلمانی


عصا را اژدها بایست کردن، شعله را گلزار

تو با دعوی گه ابراهیم و گاهی پور عمرانی


چرا تا زر و داروئیت هست از درد بخروشی

چرا تا دست و بازوئیت هست از کار و امانی


چو زرع و خوشه داری، از چه معنی خوشه چینستی

چو اسب و توشه‌داری، از چه اندر راه حیرانی

[sorna]

چه کوشی بهر یک گوهر بکان تیرهٔ هستی

تو خود هم گوهری گر تربیت یابی و هم کانی


تو خواهی دردها درمان کنی، اما به بیدردی

تو خواهی صعبها آسان کنی، اما به آسانی


بیابانیست تن، پر سنگلاخ و ریگ سوزنده

سرابت میفریبد تا مقیم این بیابانی


چو نورت تیرگیها را منور کرد، خورشیدی

چو در دل پرورانیدی گل معنی، گلستانی


خرابیهای جانرا با یکی تغییر معماری

خسارتهای تن را با یکی تدبیر تاوانی


بنور افزای، ناید هیچگاه از نور تاریکی

به نیکی کوش، هرگز ناید از نیکی پشیمانی


تو اندر دکهٔ دانش خریداری و دلالی

تو اندر مزرع هستی کشاورزی و دهقانی


مکن خود را غبار از صرصر جهل و هوی و کین

درین جمعیت گمره نیابی جز پریشانی


همی مردم بیازاری و جای مردمی خواهی

همی در هم کشی ابروی، چون گویند ثعبانی


چو پتک ار زیر دستانرا بکوبی و نیندیشی

رسد روزی که بینی چرخ پتکست و تو سندانی


چو شمع حق برافروزند و هر پنهان شود پیدا

تو دیگر کی توانی عیب کار خود بپوشانی


عوامت دست میبوسند و تو پابند سالوسی

خواصت شیر میخوانند و تو از گربه ترسانی


ترا فرقان دبیرستان اخلاق و معالی شد

چرا چون طفل کودن زین دبیرستان گریزانی


نگردد با تو تقوی دوست، تا همکاسهٔ آزی

نباشد با تو دین انباز، تا انباز شیطانی


بدانش نیستی نام‌آور و منعم بدیناری

بعمنی نیستی آزاده و عارف بعنوانی


تو تصویر و هوی نقاش و خودکامی نگارستان

از آنرو گه سپیدی، گه سیاهی، گاه الوانی


جز آلایش چه زاید زین زبونی و سیه رائی

جز اهریمن کرا افتد پسند این خوی حیوانی


پلنگ اندر چرا خور، یوز در ره، گرگ در آغل

تو چوپان نیستی، بهر تو عنوانست چوپانی


قماش خود ندانم با چه تار و پود میبافی

نه زربفتی، نه دیبائی، نه کرباسی، نه کتانی


برای شستشوی جان ز شوخ و ریم آلایش

ز علم و تربیت بهتر چه صابونی، چه اشنانی


ز جوی علم، دل را آب ده تا بر لب جوئی

ز خوان عقل، جان را سیر کن تا بر سر خوانی


روان ناشتا را کشت ناهاری و مسکینی

تو گه در پرسش آبی و گه در فکرت نانی


بیا کندند بارت تا نینگاری که بی توشی

گران کردند سنگت تا نپنداری که ارزانی


ز آلایش نداری باک تا عقلست معیارت

سبکساری نبینی تا درین فرخنده میزانی


چرا با هزل و مستی بگذرانی زندگانی را

چرا مستی کنی و هوشیارانرا بخندانی


بغیر از درگه اخلاص، بر هر درگهی خاکی

بغیر از کوچهٔ توفیق، در هر کو بجولانی


بصحرای وجود اندر، بود صد چشمهٔ حیوان

گناه کیست چون هرگز نمینوشی و عطشانی


برای غرق گشتن اندرین دریا نیفتادی

مکن فرصت تبه، غواص مروارید و مرجانی


همی اهریمنان را بدسرشت و پست مینامی

تو با این بد سگالیها کجا بهتر ازیشانی


ندیدی لاشه‌های مطبخ خونین شهرت را

اگر دیدی، چرا بر سفره‌اش هر روز مهمانی


نکو کارت چرا دانند، بدرای و بداندیشی

سبکبارت چرا خوانند، زیر بار عصیانی


بتیغ مردم آزاری چرا دل را بفرسائی

برای پیکر خاکی چرا جان را برنجانی


دبیری و دبیر بی کتاب و خط و املائی

هژبری و هژبر بیدل و چنگال و دندانی


کجا با تند باد زندگی دانی در افتادن

تو مسکین کاز نسیم اندکی چون بید لرزانی


درین گلزار نتوانی نشستن جاودان، پروین

همان به تا که بنشستی، نهالی چند بنشانی

[sorna]

بسوز اندرین تیه، ای دل نهانی

مخواه از درخت جهان سایبانی


سبکدانه در مزرع خود بیفشان

گر این برزگر میکند سرگرانی


چو کار آگهان کار بایست کردن

چه رسم و رهی بهتر از کاردانی


زمانه به گنج تو تا چشم دارد

نیاموزدت شیوهٔ پاسبانی


سیاه و سفیدند اوراق هستی

یکی انده و آن یکی شادمانی


همه صید صیاد چرخیم روزی

برای که این دام میگسترانی


ندوزد قبای تو این سفله درزی

بگرداندت سر به چیره زبانی


چو شاگردی مکتب دیو کردی

ببایست لوح و کتابش بخوانی


همه دیدنیها و دانستنیها

ببین و بدان تا که روزی بدانی


چرا توبهٔ گرگ را میپذیری

چرا تحفهٔ دیو را میستانی


چو نیروی بازوت هست، ای توانا

بدرماندگان رحم کن تا توانی


درین نیلگون نامه، ثبت است با هم

حساب توانائی و ناتوانی


جوانا، بروز جوانی ز پیری

بیندیش، کز پیر ناید جوانی


روانی که ایزد ترا رایگان داد

بگیرد یکی روز هم رایگانی


چو کار تو ز امروز ماند بفردا

چه کاری کنی چون بفردا نمانی


غرض کشتن ماست، ورنه شب و روز

بخیره نکردند با هم تبانی


بدزدد ز تو باز دهر این کبوتر

گرش پر ببندی و گر برپرانی


بود خوابهای تو بیگاه و سنگین

بود حمله‌های قضا ناگهانی


زیان را تو برداشتی، سود را چرخ

شگفتی است این گونه بازارگانی


تو خود میروی از پی نفس گمراه

بدین ورطه خود را تو خود میکشانی


ندارد ز کس رهزن آز پروا

ز بام افتد، گرش از در برانی


چه میدزدی از فرصت کار و کوشش

تو خود نیز کالای دزد جهانی


ترازوی کار تو شد چرخ اخضر

ز کردارها گه سبک، گه گرانی


بتدبیر، مار هوی را فسونی

به تمییز، تیغ خرد را فسانی


بسی عیبهای تو پوشیده ماند

اگر پردهٔ جهل را بردرانی


ز گرداب نفس ارتوانی رهیدن

ز گردابها خویش را وارهانی


همی گرگ ایام بر تو بخندد

که چون بره، این گرگ میپرورانی


میان تو و نیستی جز دمی نیست

بسیجی کن اکنون که خود در میانی


ز روز نخستین همین بود گیتی

تو نیز از نخست آنچه بودی همانی


به سرچشمهٔ جان، شکسته سبوئی

به میخانهٔ تن، ز دردی کشانی


بدوک وجود آنچنان کار میکن

که سر رشتهٔ عقل را نگسلانی


دفینه است عقل و تو گنجور عاقل

سفینه است عمر و تواش بادبانی


بصد چشم می‌بیندت چرخ گردان

مپندار کاز چشم گیتی نهانی


درین دائره هر چه هستی پدیدی

درین آینه هر که هستی عیانی


تو چون ذره این باد را در کمندی

تو چو صعوه این مار را در دهانی


شنیدی چو اندرز من، از تو خواهم

که بشنیدهٔ خویش را بشنوانی


ترا سفره آماده و دیو ناهار

بر این سفره بنگر کرا مینشانی


از آن روز برنان گرمی رسیدی

که گر ناشتائیست نانش رسانی


زمانه بسی بیشتر از تو داند

چه خوش میکنی دل که بسیار دانی


کشد کام و ناکام، چرخت بمیدان

کشد گر جبانی و گر پهلوانی


کمان سپهرت بیندازد آخر

تو مانند تیری که اندر کمانی


مه و سال چون کاروانیست خامش

تو یکچند همراه این کاروانی


حکایت کند رشتهٔ کارگاهت

اگر دیبه، گر بوریا، گر کتانی


هنرها گهرهای پاک وجودند

تو یکروز بحری و یکروز کانی


نکو خانه‌ای ساختی ای کبوتر

ندیدی که با باز هم آشیانی


بما جهل زان کرد دستان که هرگز

نکردیم با عقل همداستانی


برآنست دیو هوی تا بسوزی

تو نیز از سیه روزگاری برآنی


در این باغ دلکش که گیتیش نامست

قضا و قدر میکند باغبانی


بگلزار، گل یک نفس بود مهمان

فلک زود رنجید از میزبانی


بیا تا خرامیم سوی گلستان

بنظارهٔ دولت بوستانی


سحر ابر آذاری آمد ز دریا

بطرف چمن کرد گوهر فشانی


زمین از صفای ریاحین الوان

زند طعنه بر نقش ارژنگ مانی


نهاده بسر نرگس از زر کلاهی

ببر کرده پیراهن پرنیانی


ازین کوچکه کوچ بایست کردن

که کردست بر روی پل زندگانی


قفس بشکن ای روح، پرواز میکن

چرا پایبند اندرین خاکدانی


همائی تو و سدره‌ات آشیانست

مکن خیره بر کرکسان میهمانی


دلیران گرفتند اقطار عالم

بشمشیر هندی و تیغ یمانی


از آن نامداران و گردنفرازان

نشانی نماندست جز بی نشانی


ببین تا چه کردست گردون گردان

به جمشید و طهمورث باستانی


گشوده دهان طاق کسری و گوید

چه شد تاج و تخت انوشیروانی


چنین است رسم و ره دهر، پروین

بدینگونه شد گردش آسمانی

[sorna]

همی با عقل در چون و چرائی

همی پوینده در راه خطائی


همی کار تو کار ناستوده است

همی کردار بد را میستائی


گرفتار عقاب آرزوئی

اسیر پنجهٔ باز هوائی


کمین گاه پلنگ است این چراگاه

تو همچون بره غافل در چرائی


سرانجام، اژدهای تست گیتی

تو آخر طعمهٔ این اژدهائی


ازو بیگانه شو، کاین آشنا کش

ندارد هیچ پاس آشنائی


جهان همچون درختست و تو بارش

بیفتی چون در آن دیری بپائی


ازین دریای بی کنه و کرانه

نخواهی یافتن هرگز رهائی


ز تیر آموز اکنون راستکاری

که مانند کمان فردا دوتائی


بترک حرص گوی و پارسا شو

که خوش نبود طمع با پارسائی


چه حاصل از سر بی فکرت و رای

چه سود از دیدهٔ بی روشنائی


نهنگ ناشتا شد نفس، پروین

بباید کشتنش از ناشتائی

[sorna]

به لاله نرگس مخمور گفت وقت سحر

که هر که در صف باغ است صاحب هنریست


بنفشه مژدهٔ نوروز میدهد ما را

شکوفه را ز خزان وز مهرگان خبریست


بجز رخ تو که زیب و فرش ز خون دل است

بهر رخی که درین منظر است زیب و فریست


جواب داد که من نیز صاحب هنرم

درین صحیفه ز من نیز نقشی و اثریست


میان آتشم و هیچگه نمیسوزم

هماره بر سرم از جور آسمان شرریست


علامت خطر است این قبای خون آلود

هر آنکه در ره هستی است در ره خطریست


بریخت خون من و نوبت تو نیز رسد

بدست رهزن گیتی هماره نیشتریست


خوش است اگر گل امروز خوش بود فردا

ولی میان ز شب تا سحر گهان اگریست


از آن، زمانه بما ایستادگی آموخت

که تا ز پای نیفتیم، تا که پا و سریست


یکی نظر به گل افکند و دیگری بگیاه

ز خوب و ز شب چه منظور، هر که را نظریست


نه هر نسیم که اینجاست بر تو میگذرد

صبا صباست، به هر سبزه و گلش گذریست


میان لاله و نرگس چه فرق، هر دو خوشند

که گل بطرف چمن هر چه هست عشوه‌گریست


تو غرق سیم و زر و من ز خون دل رنگین

بفقر خلق چه خندی، تو را که سیم و زریست


ز آب چشمه و باران نمی‌شود خاموش

که آتشی که در اینجاست آتش جگریست


هنر نمای نبودم بدین هنرمندی

سخن حدیث دگر، کار قصه دگریست


گل از بساط چمن تنگدل نخواهد رفت

بدان دلیل که مهمان شامی و سحریست


تو روی سخت قضا و قدر ندیدستی

هنوز آنچه تو را مینماید آستریست


از آن، دراز نکردم سخن درین معنی

که کار زندگی لاله کار مختصریست


خوش آنکه نام نکوئی بیادگار گذاشت

که عمر بی ثمر نیک، عمر بی ثمریست


کسیکه در طلب نام نیک رنج کشید

اگر چه نام و نشانیش نیست، ناموریست

[sorna]

ای خوشا مستانه سر در پای دلبر داشتن

دل تهی از خوب و زشت چرخ اخضر داشتن


نزد شاهین محبت بی پر و بال آمدن

پیش باز عشق آئین کبوتر داشتن


سوختن بگداختن چون شمع و بزم افروختن

تن بیاد روی جانان اندر آذر داشتن


اشک را چون لعل پروردن بخوناب جگر

دیده را سوداگر یاقوت احمر داشتن


هر کجا نور است چون پروانه خود را باختن

هر کجا نار است خود را چون سمندر داشتن


آب حیوان یافتن بیرنج در ظلمات دل

زان همی نوشیدن و یاد سکندر داشتن


از برای سود، در دریای بی پایان علم

عقل را مانند غواصان، شناور داشتن


گوشوار حکمت اندر گوش جان آویختن

چشم دل را با چراغ جان منور داشتن


در گلستان هنر چون نخل بودن بارور

عار از ناچیزی سرو و صنوبر داشتن


از مس دل ساختن با دست دانش زر ناب

علم و جان را کیمیا و کیمیاگر داشتن


همچو مور اندر ره همت همی پا کوفتن

چون مگس همواره دست شوق بر سر داشتن

[sorna]

ای خوشا سودای دل از دیده پنهان داشتن

مبحث تحقیق را در دفتر جان داشتن


دیبه‌ها بی کارگاه و دوک و جولا بافتن

گنجها بی پاسبان و بی نگهبان داشتن


بنده فرمان خود کردن همه آفاق را

دیو بستن، قدرت دست سلیمان داشتن


در ره ویران دل، اقلیم دانش ساختن

در ره سیل قضا، بنیاد و بنیان داشتن


دیده را دریا نمودن، مردمک را غوصگر

اشک را مانند مروارید غلطان داشتن


از تکلف دور گشتن، ساده و خوش زیستن

ملک دهقانی خریدن، کار دهقان داشتن


رنجبر بودن، ولی در کشتزار خویشتن

وقت حاصل خرمن خود را بدامان داشتن


روز را با کشت و زرع و شخم آوردن بشب

شامگاهان در تنور خویشتن نان داشتن


سربلندی خواستن در عین پستی، ذره‌وار

آرزوی صحبت خورشید رخشان داشتن

[sorna]

ای خوش از تن کوچ کردن، خانه در جان داشتن

روی مانند پری از خلق پنهان داشتن


همچو عیسی بی پر و بی بال بر گردون شدن

همچو ابراهیم در آتش گلستان داشتن


کشتی صبر اندرین دریا افکندن چو نوح

دیده و دل فارغ از آشوب طوفان داشتن


در هجوم ترکتازان و کمانداران عشق

سینه‌ای آماده بهر تیرباران داشتن


روشنی دادن دل تاریک را با نور علم

در دل شب، پرتو خورشید رخشان داشتن


همچو پاکان، گنج در کنج قناعت یافتن

مور قانع بودن و ملک سلیمان داشتن

[sorna]

ای خوشا خاطر ز نور علم مشحون داشتن

تیرگیها را ازین اقلیم بیرون داشتن


همچو موسی بودن از نور تجلی تابناک

گفتگوها با خدا در کوه و هامون داشتن


پاک کردن خویش را ز آلودگیهای زمین

خانه چون خورشید در اقطار گردون داشتن


عقل را بازارگان کردن ببازار وجود

نفس را بردن برین بازار و مغبون داشتن


بی حضور کیمیا، از هر مسی زر ساختن

بی وجود گوهر و زر، گنج قارون داشتن


گشتن اندر کان معنی گوهری عالمفروز

هر زمانی پرتو و تابی دگرگون داشتن


عقل و علم و هوش را بایکدیگر آمیختن

جان و دل را زنده زین جانبخش معجون داشتن


چون نهالی تازه، در پاداش رنج باغبان

شاخه‌های خرد خویش از بار، وارون داشتن


هر کجا دیوست، آنجا نور یزدانی شدن

هر کجا مار است، آنجا حکم افسون داشتن

[sorna]

ای خوش اندر گنج دل زر معانی داشتن

نیست گشتن، لیک عمر جاودانی داشتن


عقل را دیباچهٔ اوراق هستی ساختن

علم را سرمایهٔ بازارگانی داشتن


کشتن اندر باغ جان هر لحظه‌ای رنگین گلی

وندران فرخنده گلشن باغبانی داشتن


دل برای مهربانی پروراندن لاجرم

جان بتن تنها برای جانفشانی داشتن


ناتوانی را به لطفی خاطر آوردن بدست

یاد عجز روزگار ناتوانی داشتن


در مدائن میهمان جغد گشتن یکشبی

پرسشی از دولت نوشیروانی داشتن


صید بی پر بودن و از روزن بام قفس

گفتگو با طائران بوستانی داشتن

[sorna]

کبوتر بچه‌ای با شوق پرواز

بجرئت کرد روزی بال و پر باز


پرید از شاخکی بر شاخساری

گذشت از بامکی بر جو کناری


نمودش بسکه دور آن راه نزدیک

شدش گیتی به پیش چشم تاریک


ز وحشت سست شد بر جای ناگاه

ز رنج خستگی درماند در راه


گه از اندیشه بر هر سو نظر کرد

گه از تشویش سر در زیر پر کرد


نه فکرش با قضا دمساز گشتن

نه‌اش نیروی زان ره بازگشتن


نه گفتی کان حوادث را چه نامست

نه راه لانه دانستی کدامست


نه چون هر شب حدیث آب و دانی

نه از خواب خوشی نام و نشانی


فتاد از پای و کرد از عجز فریاد

ز شاخی مادرش آواز در داد


کزینسان است رسم خودپسندی

چنین افتند مستان از بلندی


بدن خردی نیاید از تو کاری

به پشت عقل باید بردباری


ترا پرواز بس زودست و دشوار

ز نو کاران که خواهد کار بسیار


بیاموزندت این جرئت مه و سال

همت نیرو فزایند، هم پر و بال


هنوزت دل ضعیف و جثه خرد است

هنوز از چرخ، بیم دستبرد است


هنوزت نیست پای برزن و بام

هنوزت نوبت خواب است و آرام


هنوزت انده بند و قفس نیست

بجز بازیچه، طفلان را هوس نیست


نگردد پخته کس با فکر خامی

نپوید راه هستی را به گامی


ترا توش هنر میباید اندوخت

حدیث زندگی میباید آموخت


بباید هر دو پا محکم نهادن

از آن پس، فکر بر پای ایستادن


پریدن بی پر تدبیر، مستی است

جهان را گه بلندی، گاه پستی است


به پستی در، دچار گیر و داریم

ببالا، چنگ شاهین را شکاریم


من اینجا چون نگهبانم و تو چون گنج

ترا آسودگی باید، مرا رنج


تو هم روزی روی زین خانه بیرون

ببینی سحربازیهای گردون


از این آرامگه وقتی کنی یاد

که آبش برده خاک و باد بنیاد


نه‌ای تا زاشیان امن دلتنگ

نه از چوبت گزند آید، نه از سنگ


مرا در دامها بسیار بستند

ز بالم کودکان پرها شکستند


گه از دیوار سنگ آمد گه از در

گهم سرپنجه خونین شد گهی سر


نگشت آسایشم یک لحظه دمساز

گهی از گربه ترسیدم، گه از باز


هجوم فتنه‌های آسمانی

مرا آموخت علم زندگانی


نگردد شاخک بی بن برومند

ز تو سعی و عمل باید، ز من پند

[sorna]

جهاندیده کشاورزی بدشتی

بعمری داشتی زرعی و کشتی


بوقت غله، خرمن توده کردی

دل از تیمار کار آسوده کردی


ستمها میکشید از باد و از خاک

که تا از کاه میشد گندمش پاک


جفا از آب و گل میدید بسیار

که تا یک روز می انباشت انبار


سخنها داشت با هر خاک و بادی

بهنگام شیاری و حصاری


سحرگاهی هوا شد سرد زانسان

که از سرما بخود لرزید دهقان


پدید آورد خاشاکی و خاری

شکست از تاک پیری شاخساری


نهاد آن هیمه را نزدیک خرمن

فروزینه زد، آتش کرد روشن


چو آتش دود کرد و شعله سر داد

بناگه طائری آواز در داد


که ای برداشته سود از یکی شصت

درین خرمن مرا هم حاصلی هست


نشاید کآتش اینجا برفروزی

مبادا خانمانی را بسوزی


بسوزد گر کسی این آشیانرا

چنان دانم که میسوزد جهان را


اگر برقی بما زین آذر افتد

حساب ما برون زین دفتر افتد


بسی جستم بشوق از حلقه و بند

که خواهم داشت روزی مرغکی چند


هنوز آن ساعت فرخنده دور است

هنوز این لانه بی بانگ سرور است


ترا زین شاخ آنکو داد باری

مرا آموخت شوق انتظاری


بهر گامی که پوئی کامجوئیست

نهفته، هر دلی را آرزوئیست


توانی بخش، جان ناتوان را

که بیم ناتوانیهاست جان را

[sorna]

از ساحت پاک آشیانی

مرغی بپرید سوی گلزار


در فکرت توشی و توانی

افتاد بسی و جست بسیار


رفت از چمنی به بوستانی

بر هر گل و میوه سود منقار


تا خفت ز خستگی زمانی

یغماگر دهر گشت بیدار


تیری بجهید از کمانی

چون برق جهان ز ابر آذار


گردید نژند خاطری شاد

چون بال و پرش تپید در خون

از یاد برون شدش پریدن


افتاد ز گیرودار گردون

نومید ز آشیان رسیدن


از پر سر خویش کرد بیرون

نالید ز درد سر کشیدن


دانست که نیست دشت و هامون

شایستهٔ فارغ آرمیدن


شد چهرهٔ زندگی دگرگون

در دیده نماند تاب دیدن


مانا که دل از تپیدن افتاد

مجروح ز رنج زندگی رست

از قلب بریده گشت شریان


آن بال و پر لطیف بشکست

وان سینهٔ خرد خست پیکان


صیاد سیه دل از کمین جست

تا صید ضعیف گشت بیجان


در پهلوی آن فتاده بنشست

آلوده بخون مرغ دامان


بنهاد به پشتواره و بست

آمد سوی خانه شامگاهان


وان صید بدست کودکان داد

چون صبح دمید، مرغکی خرد

افتاد ز آشیانه در جر


چون دانه نیافت، خون دل خورد

تقدیر، پرش بکند یکسر


شاهین حوادثش فرو برد

نشنید حدیث مهر مادر


دور فلکش بهیچ نشمرد

نفکند کسیش سایه بر سر


نادیده سپهر زندگی، مرد

پرواز نکرده، سوختش پر


رفت آن هوس و امید بر باد

آمد شب و تیره گشت لانه

وان رفته نیامد از سفر باز


کوشید فسونگر زمانه

کاز پرده برون نیفتد این راز


طفلان بخیال آب و دانه

خفتند و نخاست دیگر آواز


از بامک آن بلند خانه

کس روز عمل نکرد پرواز


یکباره برفت از میانه

آن شادی و شوق و نعمت و ناز


زان گمشدگان نکرد کس یاد

آن مسکن خرد پاک ایمن

خالی و خراب ماند فرجام

[sorna]

افتاد گلش ز سقف و روزن

خار و خسکش بریخت از بام


آرامگهی نه بهر خفتن

بامی نه برای سیر و آرام


بر باد شد آن بنای روشن

نابود شد آن نشانه و نام


از گردش روزگار توسن

وز بدسری سپهر و اجرام


دیگر نشد آن خرابی آباد

شد ساقی چرخ پیر خرسند

پردید ز خون چو ساغری را


دستی سر راه دامی افکند

پیچانید به رشته‌ای سری را


جمعیت ایمنی پراکند

شیرازه درید دفتری را


با تیشهٔ ظلم ریشه‌ای کند

بر بست ز فتنه‌ای دری را


خون ریخت بکام کودکی چند

برچید بساط مادری را


فرزند مگر نداشت صیاد؟

[sorna]

وقت سحر، به آینه‌ای گفت شانه‌ای

کاوخ! فلک چه کجرو و گیتی چه تند خوست


ما را زمانه رنجکش و تیره روز کرد

خرم کسیکه همچو تواش طالعی نکوست


هرگز تو بار زحمت مردم نمیکشی

ما شانه می‌کشیم بهر جا که تار موست


از تیرگی و پیچ و خم راههای ما

در تاب و حلقه و سر هر زلف گفتگوست


با آنکه ما جفای بتان بیشتر بریم

مشتاق روی تست هر آنکسی که خوبروست


گفتا هر آنکه عیب کسی در قفا شمرد

هر چند دل فریبد و رو خوش کند عدوست


در پیش روی خلق بما جا دهند از انک

ما را هر آنچه از بد و نیکست روبروست


خاری بطعنه گفت چه حاصل ز بو و رنگ

خندید گل که هرچه مرا هست رنگ و بوست


چون شانه، عیب خلق مکن موبمو عیان

در پشت سر نهند کسی را که عیبجوست


زانکس که نام خلق بگفتار زشت کشت

دوری گزین که از همه بدنامتر هموست


ز انگشت آز، دامن تقوی سیه مکن

این جامه چون درید، نه شایستهٔ رفوست


از مهر دوستان ریاکار خوشتر است

دشنام دشمنی که چو آئینه راستگوست


آن کیمیا که میطلبی، یار یکدل است

دردا که هیچگه نتوان یافت، آرزوست


پروین، نشان دوست درستی و راستی است

هرگز نیازموده، کسی را مدار دوست

[sorna]

بارید ابر بر گل پژمرده‌ای و گفت

کاز قطره بهر گوش تو آویزه ساختم


از بهر شستن رخ پاکیزه‌ات ز گرد

بگرفتم آب پاک ز دریا و تاختم


خندید گل که دیر شد این بخشش و عطا

رخساره‌ای نماند، ز گرما گداختم


ناسازگاری از فلک آمد، وگرنه من

با خاک خوی کردم و با خار ساختم


ننواخت هیچگاه مرا، گرچه بیدریغ

هر زیر و بم که گفت قضا، من نواختم


تا خیمهٔ وجود من افراشت بخت گفت

کاز بهر واژگون شدنش برفراختم


دیگر ز نرد هستیم امید برد نیست

کاز طاق و جفت، آنچه مرا بود باختم


منظور و مقصدی نشناسد بجز جفا

من با یکی نظاره، جهان را شناختم

[sorna]

مرغی نهاد روی بباغی ز خرمنی

ناگاه دید دانهٔ لعلی به روزنی


پنداشت چینه‌ایست، بچالاکیش ربود

آری، نداشت جز هوس چینه چیدنی


چون دید هیچ نیست فکندش بخاک و رفت

زینسانش آزمود! چه نیک آزمودنی


خواندش گهر به پیش که من لعل روشنم

روزی باین شکاف فتادم ز گردنی


چون من نکرده جلوه‌گری هیچ شاهدی

چون من نپرورانده گهر هیچ معدنی


ما را فکند حادثه‌ای، ورنه هیچگاه

گوهر چو سنگریزه نیفتد به برزنی


با چشم عقل گر نگهی سوی من کنی

بینی هزار جلوه بنظاره کردنی


در چهره‌ام ببین چه خوشیهاست و تابهاست

افتاده و زبون شدم از اوفتادنی


خندید مرغ و گفت که با این فروغ و رنگ

بفروشمت اگر بخرد کس، به ارزنی


چون فرق در و دانه تواند شناختن

آن کو نداشت وقت نگه، چشم روشنی


در دهر بس کتاب و دبستان بود، ولیک

درس ادیب را چکند طفل کودنی


اهل مجاز را ز حقیقت چه آگهیست

دیو آدمی نگشت به اندرز گفتنی


آن به که مرغ صبح زند خیمه در چمن

خفاش را بدیده چه دشتی، چه گلشنی


دانا نجست پرتو گوهر ز مهره‌ای

عاقل نخواست پاکی جان خوش از تنی


پروین، چگونه جامه تواند برید و دوخت

آنکس که نخ نکرده بیک عمر سوزنی

[sorna]

بی روی دوست، دوش شب ما سحر نداشت

سوز و گداز شمع و من و دل اثر نداشت


مهر بلند، چهره ز خاور نمینمود

ماه از حصار چرخ، سر باختر نداشت


آمد طبیب بر سر بیمار خویش، لیک

فرصت گذشته بود و مداوا ثمر نداشت


دانی که نوشداروی سهراب کی رسید

آنگه که او ز کالبدی بیشتر نداشت


دی، بلبلی گلی ز قفس دید و جانفشاند

بار دگر امید رهائی مگر نداشت


بال و پری نزد چو بدام اندر اوفتاد

این صید تیره روز مگر بال و پر نداشت


پروانه جز بشوق در آتش نمیگداخت

میدید شعله در سر و پروای سر نداشت


بشنو ز من، که ناخلف افتاد آن پسر

کز جهل و عجب، گوش به پند پدر نداشت


خرمن نکرده توده کسی موسم درو

در مزرعی که وقت عمل برزگر نداشت


من اشک خویش را چو گهر پرورانده‌ام

دریای دیده تا که نگوئی گهر نداشت

[sorna]

روزی گذشت پادشهی از گذرگهی

فریاد شوق بر سر هر کوی و بام خاست


پرسید زان میانه یکی کودک یتیم

کاین تابناک چیست که بر تاج پادشاست


آن یک جواب داد چه دانیم ما که چیست

پیداست آنقدر که متاعی گرانبهاست


نزدیک رفت پیرزنی کوژپشت و گفت

این اشک دیدهٔ من و خون دل شماست


ما را به رخت و چوب شبانی فریفته است

این گرگ سالهاست که با گله آشناست


آن پارسا که ده خرد و ملک، رهزن است

آن پادشا که مال رعیت خورد گداست


بر قطرهٔ سرشک یتیمان نظاره کن

تا بنگری که روشنی گوهر از کجاست


پروین، به کجروان سخن از راستی چه سود

کو آنچنان کسی که نرنجد ز حرف راست

[sorna]

بلبل آهسته به گل گفت شبی

که مرا از تو تمنائی هست


من به پیوند تو یک رای شدم

گر ترا نیز چنین رائی هست


گفت فردا به گلستان باز آی

تا ببینی چه تماشائی هست


گر که منظور تو زیبائی ماست

هر طرف چهرهٔ زیبائی هست


پا بهرجا که نهی برگ گلی است

همه جا شاهد رعنائی هست


باغبانان همگی بیدارند

چمن و جوی مصفائی هست


قدح از لاله بگیرد نرگس

همه جا ساغر و صهبائی هست


نه ز مرغان چمن گمشده‌ایست

نه ز زاغ و زغن آوائی هست


نه ز گلچین حوادث خبری است

نه به گلشن اثر پائی هست


هیچکس را سر بدخوئی نیست

همه را میل مدارائی هست


گفت رازی که نهان است ببین

اگرت دیدهٔ بینائی هست


هم از امروز سخن باید گفت

که خبر داشت که فردائی هست

[sorna]

به نومیدی، سحرگه گفت امید

که کس ناسازگاری چون تو نشنید


بهر سو دست شوقی بود بستی

بهر جا خاطری دیدی شکستی


کشیدی بر در هر دل سپاهی

ز سوزی، ناله‌ای، اشکی و آهی


زبونی هر چه هست و بود از تست

بساط دیده اشک آلود از تست


بس است این کار بی تدبیر کردن

جوانان را بحسرت پیر کردن


بدین تلخی ندیدم زندگانی

بدین بی مایگی بازارگانی


نهی بر پای هر آزاده بندی

رسانی هر وجودی را گزندی


باندوهی بسوزی خرمنی را

کشی از دست مهری دامنی را


غبارت چشم را تاریکی آموخت

شرارت ریشهٔ اندیشه را سوخت


دو صد راه هوس را چاه کردی

هزاران آرزو را آه کردی


ز امواج تو ایمن، ساحلی نیست

ز تاراج تو فارغ، حاصلی نیست


مرا در هر دلی، خوش جایگاهیست

بسوی هر ره تاریک راهیست


دهم آزردگانرا مومیائی

شوم در تیرگیها روشنائی


دلی را شاد دارم با پیامی

نشانم پرتوی را با ظلامی

[sorna]

عروس وقت را آرایش از ماست

بنای عشق را پیدایش از ماست


غمی را ره ببندم با سروری

سلیمانی پدید آرم ز موری


بهر آتش، گلستانی فرستم

بهر سر گشته، سامانی فرستم


خوش آن رمزی که عشقی را نوید است

خوش آن دل کاندران نور امید است


بگفت ایدوست، گردشهای دوران

شما را هم کند چون ما پریشان


مرا با روشنائی نیست کاری

که ماندم در سیاهی روزگاری


نه یکسانند نومیدی و امید

جهان بگریست بر من، بر تو خندید


در آن مدت که من امید بودم

بکردار تو خود را می‌ستودم


مرا هم بود شادیها، هوسها

چمنها، مرغها، گلها، قفسها


مرا دلسردی ایام بگداخت

همان ناسازگاری، کار من ساخت


چراغ شب ز باد صبحگه مرد

گل دوشینه یکشب ماند و پژمرد


سیاهیهای محنت جلوه‌ام برد

درشتی دیدم و گشتم چنین خرد


شبانگه در دلی تنگ آرمیدم

شدم اشکی و از چشمی چکیدم


ندیدم ناله‌ای بودم سحرگاه

شکنجی دیدم و گشتم یکی آه


تو بنشین در دلی کاز غم بود پاک

خوشند آری مرا دلهای غمناک


چو گوی از دست ما بردند فرجام

چه فرق ار اسب توسن بود یا رام


گذشت امید و چون برقی درخشید

هماره کی درخشید برق امید

[sorna]

با دوک خویش، پیرزنی گفت وقت کار

کاوخ! ز پنبه ریشتنم موی شد سفید


از بس که بر تو خم شدم و چشم دوختم

کم نور گشت دیده‌ام و قامتم خمید


ابر آمد و گرفت سر کلبهٔ مرا

بر من گریست زار که فصل شتا رسید


جز من که دستم از همه چیز جهان تهیست

هر کس که بود، برگ زمستان خود خرید


بی زر، کسی بکس ندهد هیزم و زغال

این آرزوست گر نگری، آن یکی امید


بر بست هر پرنده در آشیان خویش

بگریخت هر خزنده و در گوشه‌ای خزید


نور از کجا به روزن بیچارگان فتد

چون گشت آفتاب جهانتاب ناپدید


از رنج پاره دوختن و زحمت رفو

خونابهٔ دلم ز سر انگشتها چکید


یک جای وصله در همهٔ جامه‌ام نماند

زین روی وصله کردم، از آن رو ز هم درید


دیروز خواستم چو بسوزن کنم نخی

لرزید بند دستم و چشمم دگر ندید


من بس گرسنه خفتم و شبها مشام من

بوی طعام خانهٔ همسایگان شنید


ز اندوه دیر گشتن اندود بام خویش

هر گه که ابر دیدم و باران، دلم طپید


پرویزنست سقف من، از بس شکستگی

در برف و گل چگونه تواند کس آرمید


هنگام صبح در عوض پرده، عنکبوت

بر بام و سقف ریخته‌ام تارها تنید


در باغ دهر بهر تماشای غنچه‌ای

بر پای من بهر قدمی خارها خلید


سیلابهای حادثه بسیار دیده‌ام

سیل سرشک زان سبب از دیده‌ام دوید


دولت چه شد که چهره ز درماندگان بتافت

اقبال از چه راه ز بیچارگان رمید


پروین، توانگران غم مسکین نمیخورند

بیهوده‌اش مکوب که سرد است این حدید

[sorna]

تا بکی جان کندن اندر آفتاب ای رنجبر

ریختن از بهر نان از چهر آب ای رنجبر


زینهمه خواری که بینی زافتاب و خاک و باد

چیست مزدت جز نکوهش یا عتاب ای رنجبر


از حقوق پایمال خویشتن کن پرسشی

چند میترسی ز هر خان و جناب ای رنجبر


جمله آنان را که چون زالو مکندت خون بریز

وندران خون دست و پائی کن خضاب ای رنجبر


دیو آز و خودپرستی را بگیر و حبس کن

تا شود چهر حقیقت بی حجاب ای رنجبر


حاکم شرعی که بهر رشوه فتوی میدهد

کی دهد عرض فقیران را جواب ای رنجبر


آنکه خود را پاک میداند ز هر آلودگی

میکند مردار خواری چون غراب ای رنجبر


گر که اطفال تو بی شامند شبها باک نیست

خواجه تیهو می‌کند هر شب کباب ای رنجبر


گر چراغت را نبخشیده‌است گردون روشنی

غم مخور، میتابد امشب ماهتاب ای رنجبر


در خور دانش امیرانند و فرزندانشان

تو چه خواهی فهم کردن از کتاب ای رنجبر


مردم آنانند کز حکم و سیاست آگهند

کارگر کارش غم است و اضطراب ای رنجبر


هر که پوشد جامهٔ نیکو بزرگ و لایق اوست

رو تو صدها وصله داری بر ثیاب ای رنجبر


جامه‌ات شوخ است و رویت تیره رنگ از گرد و خاک

از تو میبایست کردن اجتناب ای رنجبر


هر چه بنویسند حکام اندرین محضر رواست

کس نخواهد خواستن زیشان حساب ای رنجبر

[sorna]

ای گربه، ترا چه شد که ناگاه

رفتی و نیامدی دگر بار


بس روز گذشت و هفته و ماه

معلوم نشد که چون شد این کار


جای تو شبانگه و سحرگاه

در دامن من تهیست بسیار


در راه تو کند آسمان چاه

کار تو زمانه کرد دشوار


پیدا نه بخانه‌ای نه بر بام

ای گمشدهٔ عزیز، دانی

کز یاد نمیشوی فراموش


برد آنکه ترا بمیهمانی

دستیت کشید بر سر و گوش


بنواخت تو را بمهربانی

بنشاند تو را دمی در آغوش


میگویمت این سخن نهانی

در خانهٔ ما ز آفت موش


نه پخته بجای ماند و نه خام

آن پنجهٔ تیز در شب تار

کردست گهی شکار ماهی


گشته است بحیله‌ای گرفتار

در چنگ تو مرغ صبحگاهی


افتد گذرت بسوی انبار

بانو دهدت هر آنچه خواهی


در دیگ طمع، سرت دگر بار

آلود بروغن و سیاهی


چونی به زمان خواب و آرام

آنروز تو داشتی سه فرزند

از خندهٔ صبحگاه خوشتر


خفتند نژند روزکی چند

در دامن گربه‌های دیگر


فرزند ز مادرست خرسند

بیگانه کجا و مهر مادر


چون عهد شد و شکست پیوند

گشتند بسان دوک لاغر


مردند و برون شدند زین دام

از بازی خویش یاد داری

بر بام، شبی که بود مهتاب


گشتی چو ز دست من فراری

افتاد و شکست کوزهٔ آب


ژولید، چو آب گشت جاری

آن موی به از سمور و سنجاب


زان آشتی و ستیزه کاری

ماندی تو ز شبروی، من از خواب


با آن همه توسنی شدی رام

آنجا که طبیب شد بداندیش

افزوده شود به دردمندی


این مار همیشه میزند نیش

زنهار به زخم کس نخندی


هشدار، بسیست در پس و پیش

بیغوله و پستی و بلندی


با حمله قضا نرانی از خویش

با حیله ره فلک نبندی


یغما گر زندگی است ایام

[sorna]

ای مرغک خرد، ز اشیانه

پرواز کن و پریدن آموز


تا کی حرکات کودکانه

در باغ و چمن چمیدن آموز


رام تو نمی‌شود زمانه

رام از چه شدی، رمیدن آموز


مندیش که دام هست یا نه

بر مردم چشم، دیدن آموز


شو روز بفکر آب و دانه

هنگام شب، آرمیدن آموز


از لانه برون مخسب زنهار

این لانهٔ ایمنی که داری

دانی که چسان شدست آباد


کردند هزار استواری

تا گشت چنین بلند بنیاد


دادند باوستادکاری

دوریش ز دستبرد صیاد


تا عمر تو با خوشی گذاری

وز عهد گذشتگان کنی یاد


یک روز، تو هم پدید آری

آسایش کودکان نوزاد


گه دایه شوی، گهی پرستار

این خانهٔ پاک، پیش از این بود

آرامگه دو مرغ خرسند


کرده به گل آشیانه اندود

یکدل شده از دو عهد و پیوند


یکرنگ چه در زیان چه در سود

هم رنجبر و هم آرزومند


از گردش روزگار خشنود

آورده پدید بیضه‌ای چند


آن یک، پدر هزار مقصود

وین مادر بس نهفته فرزند


بس رنج کشید و خورد تیمار

گاهی نگران ببام و روزن

بنشست برای پاسبانی


روزی بپرید سوی گلشن

در فکرت قوت زندگانی


خاشاک بسی ز کوی و برزن

آورد برای سایبانی


یک چند به لانه کرد مسکن

آموخت حدیث مهربانی


آنقدر پرش بریخت از تن

آنقدر نمود جانفشانی


تا راز نهفته شد پدیدار

آن بیضه بهم شکست و مادر

در دامن مهر پروراندت


چون دید ترا ضعیف و بی پر

زیر پر خویشتن نشاندت


بس رفت کوه و دشت و کهسر

تا دانه و میوه‌ای رساندت


چون گشت هوای دهر خوشتر

بر بامک آشیانه خواندت


بسیار پرید تا که آخر

از شاخته بشاخه‌ای پراندت


آموخت بسیت رسم و رفتار

داد آگهیست چنانکه دانی

از زحمت حبس و فتنهٔ دام


آموخت همی که تا توانی

بیگاه مپر ببرزن و بام


هنگام بهار زندگانی

سرمست براغ و باغ مخرام


کوشید بسی که در نمانی

روز عمل و زمان آرام


برد اینهمه رنج رایگانی

چون تجربه یافتی سرانجام


رفت و بتو واگذاشت این کار

[sorna]

عالمی طعنه زد به نادانی

که بهر موی من دو صد هنر است


چون توئی را به نیم جو نخرند

مرد نادان ز چارپا بتر است


نه تن این، بر دل تو بار بلاست

نه سر این، بر تن تو درد سر است


بر شاخ هنر چگونه خوری

تو که کارت همیشه خواب و خور است


نشود هیچگاه پیرو جهل

هر که در راه علم، رهسپر است


نسزد زندگی و بی‌خبری

مرده است آنکه چون تو بیخبر است


ره آزادگان، دگر راهی است

مردمی را اشارتی دگر است


راحت آنرا رسد که رنج برد

خرمن آنرا بود که برزگر است


هنر و فضل در سپهر وجود

عالم افروز چون خور و قمر است


گر تو هفتاد قرن عمر کنی

هستیت هیچ و فرصتت هدر است


سر ما را بسر بسی سوداست

ره ما را هزار رهگذر است


نه شما را از دهر منظوری است

نه کسی را سوی شما نظر است


همهٔ خلق، دوستان منند

مگسانند هر کجا شکر است


همچو مرغ هوا سبک بپرم

که مرا علم، همچو بال و پر است


وقت تدبیر، دانشم یار است

روز میدان، فضیلتم سپر است


باغ حکمت، خزان نخواهد دید

هر زمان جلوه‌ایش تازه‌تر است


همتراز وی گنج عرفان نیست

هر چه در کان دهر، سیم و زر است


عقل، مرغ است و فکر دانهٔ او

جسم راهی و روح راهبر است


هم ز جهل تو سوخت حاصل تو

عمر چون پنبه، جهل چون شرر است


صبح ما شامگه نخواهد داشت

آفتاب شما به باختر است


تو ز گفتار من بسی بتری

آنچه گفتم هنوز مختصر است


گفت ما را سر مناقشه نیست

این چه پر گوئی و چه شور و شر است


بی سبب گرد جنگ و کینه مگرد

که نه هر جنگجوی را ظفر است


فضل، خود همچو مشک، غماز است

علم، خود همچو صبح، پرده در است


چون بنائی است پست، خود بینی

که نه‌اش پایه و نه بام و در است


گفتهٔ بی عمل چو باد هواست

ابره را محکمی ز آستر است


هیچگه شمع بی فتیله نسوخت

تا عمل نیست، علم بی اثر است


خویش را خیره بی نظیر مدان

مادر دهر را بسی پسر است


اگرت دیده‌ایست، راهی پوی

چند خندی بر آنکه بی بصر است


نیکنامی ز نیک کاری زاد

نه ز هر نام، شخص نامور است


خویشتن خواه را چه معرفتست

شاخه عجب را چه برگ و بر است


از سخن گفتن تو دانستم

که نه خشک اندرین سبد، نه تر است


در تو برقی ز نور دانش نیست

همه باد بروت بی ثمر است


اگر این است فضل اهل هنر

خنکا آن کسی که بی هنر است

[sorna]

عدسی وقت پختن، از ماشی

روی پیچید و گفت این چه کسی است


ماش خندید و گفت غره مشو

زانکه چون من فزون و چون تو بسی است


هر چه را میپزند، خواهد پخت

چه تفاوت که ماش یا عدسی است


جز تو در دیگ، هر چه ریخته‌اند

تو گمان میکنی که خار و خسی است


زحمت من برای مقصودی است

جست و خیز تو بهر ملتمسی است


کارگر هر که هست محترمست

هر کسی در دیار خویش کسی است


فرصت از دست میرود، هشدار

عمر چون کاروان بی جرسی است


هر پری را هوای پروازی است

گر پر باز و گر پر مگسی است


جز حقیقت، هر آنچه میگوئیم

هایهوئی و بازی و هوسی است


چه توان کرد! اندرین دریا

دست و پا میزنیم تا نفسی است


نه تو را بر فرار، نیروئی است

نه مرا بر خلاص، دسترسی است


همه را بار بر نهند به پشت

کس نپرسد که فاره یا فرسی است


گر که طاوس یا که گنجشکی

عاقبت رمز دامی و قفسی است

[sorna]

بادی وزید و لانهٔ خردی خراب کرد

بشکست بامکی و فرو ریخت بر سری


لرزید پیکری و تبه گشت فرصتی

افتاد مرغکی وز خون سرخ شد پری


از ظلم رهزنی، ز رهی ماند رهروی

از دستبرد حادثه‌ای، بسته شد دری


از هم گسست رشتهٔ عهد و مودتی

نابود گشت نام و نشانی ز دفتری


فریاد شوق دیگر از آن لانه برنخاست

و آن خار و خس فکنده شد آخر در آذری


ناچیز گشت آرزوی چند ساله‌ای

دور اوفتاد کودک خردی ز مادری

[sorna]

بلبلی از جلوهٔ گل بی قرار

گشت طربناک بفصل بهار


در چمن آمد غزلی نغز خواند

رقص کنان بال و پری برفشاند


بیخود از این سوی بدانسو پرید

تا که بشاخ گل سرخ آرمید


پهلوی جانان چو بیفکند رخت

مورچه‌ای دید بپای درخت


با همه هیچی، همه تدبیر و کار

با همه خردی، قدمش استوار


ز انده ایام نگردد زبون

رایت سعیش نشود واژگون


قصه نراند ز بتان چمن

پا ننهد جز بره خویشتن


مرغک دلداده بعجب و غرور

کرد یکی لحظه تماشای مور


خنده کنان گفت که ای بیخبر

مور ندیدم چو تو کوته نظر


روز نشاط است، گه کار نیست

وقت غم و توشهٔ انبار نیست


همرهی طالع فیروزبین

دولت جان پرور نوروز بین


هان مکش این زحمت و مشکن کمر

هین بنشین، می‌شنو و می‌نگر


نغمهٔ مرغان سحرخیز را

معجزهٔ ابر گهرریز را


مور بدو گفت بدینسان جواب

غافلی، ای عاشق بیصبر و تاب


نغمهٔ مرغ سحری هفته‌ایست

قهقهٔ کبک دری هفته‌ایست


روز تو یکروز بپایان رسد

نوبت سرمای زمستان رسد


همچو من ای دوست، سرائی بساز

جایگه توش و نوائی بساز


بر نشد از روزن کس، دود ما

نیست جز از مایهٔ ما، سود ما


ساخته‌ام بام و در و خانه‌ای

تا نروم بر در بیگانه‌ای


تو بسخن تکیه‌کنی، من بکار

ما هنر اندوخته‌ایم و تو عار


کارگر خاکم و مزدور باد

مزد مرا هر چه فلک داد، داد


لانه بسی تنگ و دلم تنگ نیست

بس هنرم هست، ولی ننگ نیست


کار خود، ای دوست نکو میکنم

پارگی وقت رفو میکنم


شبچره داریم شب و روز چاشت

روزی ما کرد سپهر آنچه داشت


سر ننهادیم ببالین کس

بالش ما همت ما بود و بس


رنجه کن امروز چو ما پای خویش

گرد کن آذوقهٔ فردای خویش


خیز و بیندای به گل، بام را

بنگر از آغاز، سرانجام را


لانه دل‌افروزتر است از چمن

کار، گرانسنگتر است از سخن


گر نروی راست در این راه راست

چرخ بلند از تو کند بازخواست


گر نشوی پخته در این کارها

دهر بدوش تو نهد بارها

[sorna]

گل دو سه روزیست ترا میهمان

میبردش فتنهٔ باد خزان


گفت ز سرما و زمستان مگو

مسلهٔ توبه به مستان مگو


نو گل ما را ز خزان باک نیست

باد چرا میبردش خاک نیست


ما ز گل اندود نکردیم بام

دامن گل بستر ما شد مدام


عاشق دلسوخته آگه نشد

آگه ازین فرصت کوته نشد


شب همه شب بر سر آنشاخه خفت

هر سحرش چشم بدت دور گفت


کاش بدانگونه که امید داشت

باغ و چمن رونق جاوید داشت


چونکه مهی چند بدینسان گذشت

گشت خریف و گه جولان گذشت


چهر چمن زرد شد از تند باد

برگ ز گل، غنچه ز گلشن فتاد


دولت گلزار بیکجا برفت

وان گل صد برگ بیغما برفت


در رخ دلدار جمالی نماند

شام خوشی، روز وصالی نماند


طرح چمن طیب و صفائی نداشت

گلبن پژمرده بهائی نداشت


دزد خزان آمد و کالا ربود

راحت از آن عاشق شیدا ربود


دید که هنگام زمستان شده

موسم هشیاری مستان شده


خرمنش از برق هوی سوخته

دانه و آذوقه نیندوخته


اندهش از دیده و دل نور برد

دست طلب نزد همان مور برد


گفت چنین خانه و مهمان کجا

مور کجا، مرغ سلیمان کجا


گفت یکی روز مرا دیده‌ای

نیک بیندیش کجا دیده‌ای


گفت حدیث تو بگوش آشناست

منعم دوشینه چرا بی نواست


در صف گلشن نه چنان دیدمت

رقص کنان، نغمه زنان دیدمت


لقمهٔ بی دود و دمی داشتی

صحبت زیبا صنمی داشتی


بر لب هر جوی، صلا میزدی

طعنه بخاموشی ما میزدی


بسترت آنروز گل آمود بود

خاطرت آسوده و خشنود بود


ریخته بال و پر زرین تو

چونی و چونست نگارین تو


گفت نگارین مرا باد برد

میشنوی؟ آن گل نوزاد مرد


مرحمتی میکن و جائیم ده

گرسنه‌ام، برگ و نوائیم ده


گفت که در خانه مرا سور نیست

ریزه خور مور بجز مور نیست


رو که در خانهٔ خود بسته‌ایم

نیست گه کار، بسی خسته‌ایم


دانه و قوتی که در انبان ماست

توشهٔ سرمای زمستان ماست


رو بنشین تا که بهار آیدت

شاهد دولت بکنار آیدت


چرخ بکار تو قراری دهد

شاخ گلی روید و باری دهد


ما نگرفتیم ز بیگانه وام

پخته ندادیم بسودای خام


مورچه گر وام دهد، خود گداست

چون تو در ایام شتا، ناشتاست

[sorna]

به ماه دی، گلستان گفت با برف

که ما را چند حیران میگذاری


بسی باریده‌ای بر گلشن و راغ

چه خواهد بود گر زین پس نباری


بسی گلبن، کفن پوشید از تو

بسی کردی بخوبان سوگواری


شکستی هر چه را، دیگر نپیوست

زدی هر زخم، گشت آن زخم کاری


هزاران غنچه نشکفته بردی

نوید برگ سبزی هم نیاری


چو گستردی بساط دشمنی را

هزاران دوست را کردی فراری


بگفت ای دوست، مهر از کینه بشناس

ز ما ناید بجز تیمارخواری


هزاران راز بود اندر دل خاک

چه کردستیم ما جز رازداری


بهر بی توشه ساز و برگ دادم

نکردم هیچگه ناسازگاری


بهار از دکهٔ من حله گیرد

شکوفه باشد از من یادگاری


من آموزم درختان کهن را

گهی سرسبزی و گه میوه‌داری


مرا هر سال، گردون میفرستد

به گلزار از پی آموزگاری


چمن یکسر نگارستان شد از من

چرا نقش بد از من مینگاری


به گل گفتم رموز دلفریبی

به بلبل، داستان دوستاری


ز من، گلهای نوروزی شب و روز

فرا گیرند درس کامکاری


چو من گنجور باغ و بوستانم

درین گنجینه داری هر چه داری


مرا با خود ودیعتهاست پنهان

ز دوران بدین بی اعتباری


هزاران گنج را گشتم نگهبان

بدین بی پائی و ناپایداری


دل و دامن نیالودم به پستی

بری بودم ز ننگ بد شعاری


سپیدم زان سبب کردن در بر

که باشد جامهٔ پرهیزکاری


قضا بس کار بشمرد و بمن داد

هزاران کار کردم گر شماری

[sorna]

برای خواب سرو و لاله و گل

چه شبها کرده‌ام شب زنده‌داری


به خیری گفتم اندر وقت سرما

که میل خواب داری؟ گفت آری


به بلبل گفتم اندر لانه بنشین

که ایمن باشی از باز شکاری


چو نسرین اوفتاد از پای، گفتم

که باید صبر کرد و بردباری


شکستم لاله را ساغر، که دیگر

ننوشد می بوقت هوشیاری


فشردم نرگس مخمور را گوش

که تا بیرون کند از سر خماری


چو سوسن خسته شد گفتم چه خواهی

بگفت ار راست باید گفت، یاری


ز برف آماده گشت آب گوارا

گوارائی رسد زین ناگواری


بهار از سردی من یافت گرمی

منش دادم کلاه شهریاری


نه گندم داشت برزیگر، نه خرمن

نمیکردیم گر ما پرده‌داری


اگر یکسال گردد خشک‌سالی

زبونی باشد و بد روزگاری


از این پس، باغبان آید به گلشن

مرا بگذشت وقت آبیاری


روان آید به جسم، این مردگانرا

ز باران و ز باد نو بهاری


درختان، برگ و گل آرند یکسر

بدل بر فربهی گردد نزاری


بچهر سرخ گل، روشن کنی چشم

نه بیهوده است این چشم انتظاری


نثارم گل، ره آوردم بهار است

ره‌آورد مرا هرگز نیاری


عروس هستی از من یافت زیور

تو اکنون از منش کن خواستگاری


خبر ده بر خداوندان نعمت

که ما کردیم این خدمتگذاری

[sorna]

شنیدستم که وقت برگریزان

شد از باد خزان، برگی گریزان


میان شاخه‌ها خود را نهان داشت

رخ از تقدیر، پنهان چون توان داشت


بخود گفتا کازین شاخ تنومند

قضایم هیچگه نتواند افکند


سموم فتنه کرد آهنگ تاراج

ز تنها سر، ز سرها دور شد تاج


قبای سرخ گل دادند بر باد

ز مرغان چمن برخاست فریاد


ز بن برکند گردون بس درختان

سیه گشت اختر بس نیکبختان


به یغما رفت گیتی را جوانی

کرا بود این سعادت جاودانی


ز نرگس دل، ز نسرین سر شکستند

ز قمری پا، ز بلبل پر شکستند


برفت از روی رونق بوستان را

چه دولت بی گلستان باغبان را


ز جانسوز اخگری برخاست دودی

نه تاری ماند زان دیبا، نه پودی


بخود هر شاخه‌ای لرزید ناگاه

فتاد آن برگ مسکین بر سر راه


از آن افتادن بیگه، برآشفت

نهان با شاخک پژمان چنین گفت


که پروردی مرا روزی در آغوش

بروز سختیم کردی فراموش


نشاندی شاد چون طفلان بمهدم

زمانی شیردادی، گاه شهدم


بخاک افتادنم روزی چرا بود

نه آخر دایه‌ام باد صبا بود


هنوز از شکر نیکیهات شادم

چرا بی موجبی دادی به بادم


هنرهای تو نیرومندیم داد

ره و رسم خوشت، خورسندیم داد


گمان میکردم ای یار دلارای

که از سعی تو باشم پای بر جای


چرا پژمرده گشت این چهر شاداب

چه شد کز من گرفتی رونق و آب


بیاد رنج روز تنگدستی

خوشست از زیردستان سرپرستی


نمودی همسر خوبان با غم

ز طیب گل، بیاکندی دماغم


کنون بگسستیم پیوند یاری

ز خورشید و ز باران بهاری


دمی کاز باد فروردین شکفتم

بدامان تو روزی چند خفتم


نسیمی دلکشم آهسته بنشاند

مرا بر تن، حریر سبز پوشاند


من آنگه خرم و فیروز بودم

نخستین مژدهٔ نوروز بودم


نویدی داد هر مرغی ز کارم

گهرها کرد هر ابری نثارم


گرفتم داشتم فرخنده نامی

چه حاصل، زیستم صبحی و شامی


بگفتا بس نماند برگ بر شاخ

حوادث را بود سر پنجه گستاخ


چو شاهین قضا را تیز شد چنگ

نه از صلحت رسد سودی نه از چنگ


چو ماند شبرو ایام بیدار

نه مست اندر امان باشد، نه هشیار


جهان را هر دم آئینی و رائی است

چمن را هم سموم و هم صبائی است


ترا از شاخکی کوته فکندند

ولیک از بس درختان ریشه کندند


تو از تیر سپهر ار باختی رنگ

مرا نیز افکند دست جهان سنگ


نخواهد ماند کس دائم بیک حال

گل پارین نخواهد رست امسال


ندارد عهد گیتی استواری

چه خواهی کرد غیر از سازگاری


ستمکاری، نخست آئین گرگست

چه داند بره کوچک یا بزرگست


تو همچون نقطه، درمانی درین کار

که چون میگردد این فیروزه پرگار


نه تنها بر تو زد گردون شبیخون

مرا نیز از دل و دامن چکد خون


جهانی سوخت ز اسیب تگرگی

چه غم کاز شاخکی افتاد برگی


چو تیغ مهرگانی بر ستیزد

ز شاخ و برگ، خون ناب ریزد


بساط باغ را بی گل صفا نیست

تو برگی، برگ را چندان بها نیست


چو گل یکهفته ماند و لاله یکروز

نزیبد چون توئی را ناله و سوز


چو آن گنجینه گلشن را شد از دست

چه غم گر برگ خشکی نیست یا هست


مرا از خویشتن برتر مپندار

تو بشکستی، مرا بشکست بازار


کجا گردن فرازد شاخساری

که بر سر نیستش برگی و باری


نماند بر بلندی هیچ خودخواه

درافتد چون تو روزی بر گذرگاه

[sorna]

بنفشه صبحدم افسرد و باغبان گفتش

که بیگه از چمن آزرد و زود روی نهفت


جواب داد که ما زود رفتنی بودیم

چرا که زود فسرد آن گلی که زود شکفت


کنون شکسته و هنگام شام، خاک رهم

تو خود مرا سحر از طرف باغ خواهی رفت


غم شکستگیم نیست، زانکه دایهٔ دهر

بروز طفلیم از روزگار پیری گفت


ز نرد زندگی ایمن مشو که طاسک بخت

هزار طاق پدید آرد از پی یک جفت


به جرم یک دو صباحی نشستن اندر باغ

هزار قرن در آغوش خاک باید خفت


خوش آن کسیکه چو گل، یک دو شب به گلشن عمر

نخفت و شبرو ایام هر چه گفت، شنفت

[sorna]

خمید نرگس پژمرده‌ای ز انده و شرم

چو دید جلوهٔ گلهای بوستانی را


فکند بر گل خودروی دیدهٔ امید

نهفته گفت بدو این غم نهانی را


که بر نکرده سر از خاک، در بسیط زمین

شدم نشانه بلاهای آسمانی را


مرا به سفرهٔ خالی زمانه مهمان کرد

ندیده چشم کس اینگونه میهمانی را


طبیب باد صبا را بگوی از ره مهر

که تا دوا کند این درد ناگهانی را


ز کاردانی دیروز من چه سود امروز

چو کار نیست، چه تاثیر کاردانی را


به چشم خیرهٔ ایام هر چه خیره شدم

ندید دیدهٔ من روی مهربانی را


من از صبا و چمن بدگمان نمیگشتم

زمانه در دلم افکند بدگمانی را


چنان خوشند گل و ارغوان که پنداری

خریده‌اند همه ملک شادمانی را


شکستم و نشد آگاه باغبان قضا

نخوانده بود مگر درس باغبانی را


بمن جوانی خود را بسیم و زر بفروش

که زر و سیم کلید است کامرانی را


جواب داد که آئین روزگار اینست

بسی بلند و پستی است زندگانی را


بکس نداد توانائی این سپهر بلند

که از پیش نفرستاد ناتوانی را


هنوز تازه رسیدی و اوستاد فلک

نگفته بهر تو اسرار باستانی را


در آن مکان که جوانی دمی و عمر شبی است

بخیره میطلبی عمر جاودانی را


نهان هر گل و بهر سبزه‌ای دو صد معنی است

بجز زمانه نداند کس این معانی را


ز گنج وقت، نوائی ببر که شبرو دهر

برایگان برد این گنج رایگانی را


ز رنگ سرخ گل ارغوان مشو دلتنگ

خزان سیه کند آن روی ارغوانی را


گرانبهاست گل اندر چمن ولی مشتاب

بدل کنند به ارزانی این گرانی را


زمانه بر تن ریحان و لاله و نسرین

بسی دریده قباهای پرنیانی را


من و تو را ببرد دزد چرخ پیر، از آنک

ز دزد خواسته بودیم پاسبانی را


چمن چگونه رهد ز آفت دی و بهمن

صبا چه چاره کند باد مهرگانی را


تو زر و سیم نگهدار کاندرین بازار

بسیم و زر نخریده است کس جوانی را

[sorna]

بزرگی داد یک درهم گدا را

که هنگام دعا یاد آر ما را


یکی خندید و گفت این درهم خرد

نمی‌ارزید این بیع و شرا را


روان پاک را آلوده مپسند

حجاب دل مکن روی و ریا را


مکن هرگز بطاعت خودنمائی

بران زین خانه، نفس خودنما را


بزن دزدان راه عقل را راه

مطیع خویش کن حرص و هوی را


چه دادی جز یکی درهم که خواهی

بهشت و نعمت ارض و سما را


مشو گر ره شناسی، پیرو آز

که گمراهیست راه، این پیشوا را


نشاید خواست از درویش پاداش

نباید کشت، احسان و عطا را


صفای باغ هستی، نیک کاریست

چه رونق، باغ بیرنگ و صفا را


به نومیدی، در شفقت گشودن

بس است امید رحمت، پارسا را


تو نیکی کن بمسکین و تهیدست

که نیکی، خود سبب گردد دعا را


از آن بزمت چنین کردند روشن

که بخشی نور، بزم بی ضیا را


از آن بازوت را دادند نیرو

که گیری دست هر بیدست و پا را


از آن معنی پزشکت کرد گردون

که بشناسی ز هم درد و دوا را


مشو خودبین، که نیکی با فقیران

نخستین فرض بودست اغنیا را


ز محتاجان خبر گیر، ایکه داری

چراغ دولت و گنج غنا را


بوقت بخشش و انفاق، پروین

نباید داشت در دل جز خدا را

[sorna]

بغاری تیره، درویشی دمی خفت

دران خفتن، باو گنجی چنین گفت


که من گنجم، چو خاکم پست مشمار

مرا زین خاکدان تیره بردار


بس است این انزوا و خاکساری

کشیدن رنج و کردن بردباری


شکستن خاطری در سینه‌ای تنگ

نهادن گوهر و برداشتن سنگ


فشردن در تنی، پاکیزه جانی

همائی را فکندن استخوانی


بنام زندگی هر لحظه مردن

بجای آب و نان، خونابه خوردن


بخشت آسودن و بر خاک خفتن

شدن خاکستر و آتش نهفتن


ترا زین پس نخواهد بود رنجی

که دادت آسمان، بیرنج گنجی


ببر زین گوهر و زر، دامنی چند

بخر پاتابه و پیراهنی چند


برای خود مهیا کن سرائی

چراغی، موزه‌ای، فرشی، قبائی


بگفت ای دوست، ما را حاصل از گنج

نخواهد بود غیر از محنت و رنج


چو میباید فکند این پشته از پشت

زر و گوهر چه یکدامن چه یکمشت


ترا بهتر که جوید نام جوئی

که ما را نیست در دل آرزوئی


مرا افتادگی آزادگی داد

نیفتاد آنکه مانند من افتاد


چو ما بستیم دیو آز را دست

چه غم گر دیو گردون دست ما بست


چو شد هر گنج را ماری نگهدار

نه این گنجینه میخواهم، نه آن مار


نهان در خانهٔ دل، رهزنانند

که دائم در کمین عقل و جانند


چو زر گردید اندر خانه بسیار

گهی دزد از در آید، گه ز دیوار


سبکباران سبک رفتند ازین کوی

نکردند این گل پر خار را بوی


ز تن زان کاستم کاز جان نکاهم

چو هیچم نیست، هیچ از کس نخواهم


فسون دیو، بی تاثیر خوشتر

عدوی نفس، در زنجیر خوشتر


هراس راه و بیم رهزنم نیست

که دیناری بدست و دامنم نیست

[sorna]

به سر خاک پدر، دخترکی

صورت و سینه بناخن میخست


که نه پیوند و نه مادر دارم

کاش روحم به پدر می‌پیوست


گریه‌ام بهر پدر نیست که او

مرد و از رنج تهیدستی رست


زان کنم گریه که اندریم بخت

دام بر هر طرف انداخت گسست


شصت سال آفت این دریا دید

هیچ ماهیش نیفتاد به شست


پدرم مرد ز بی داروئی

وندرین کوی، سه داروگر هست


دل مسکینم از این غم بگداخت

که طبیبش ببالین ننشست


سوی همسایه پی نان رفتم

تا مرا دید، در خانه ببست


همه دیدند که افتاده ز پای

لیک روزی نگرفتندش دست


آب دادم بپدر چون نان خواست

دیشب از دیدهٔ من آتش جست


هم قبا داشت ثریا، هم کفش

دل من بود که ایام شکست


اینهمه بخل چرا کرد، مگر

من چه میخواستم از گیتی پست


سیم و زر بود، خدائی گر بود

آه از این آدمی دیوپرست

[sorna]

دید موری در رهی پیلی سترک

گفت باید بود چون پیلان بزرگ


من چنین خرد و نزارم زانسبب

که نه روز آسایشی دارم، نه شب


بار بردم، کار کردم هر نفس

نه گرفتم مزد، نه گفتند بس


ره سپردم روزها و ماهها

اوفتادم بارها در راهها


خاک را کندیم با جان کندنی

ساختیم آرامگاه و مامنی


دانه آوردیم از جوی و جری

لانه پر کردیم با خشک و تری


خوی کردم با بد و نیک سپهر

نیکیم را بد شمرد آن سست مهر


فیل با این جثه دارد فیلبان

من بدین خردی، زبون آسمان


نان فیل آماده هر شام و سحر

آب و دان مور اندر جوی و جر


فیل را شد زین اطلس زیب پشت

بردباری، مور را افکند و کشت


فیل می‌بالد به خرطوم دراز

مور می‌سوزد برای برگ و ساز


کارم از پرهیزکاری به نشد

جز به نان حرص، کس فربه نشد


اوفتادستیم زیر چرخ جور

بر سر ما میزند این چرخ دور


آسیای دهر را چون گندمیم

گر چه پیدائیم، پنهان و گمیم


به کزین پس ترک گویم لانه را

بهر موران واگذارم دانه را


از چه گیتی کرد بر من کار تنگ

از چه رو در راه من افکند سنگ


باید این سنگ از میان برداشتن

راه روشن در برابر داشتن


من از این ساعت شدم پیل دمان

نیست اینجا جای پیل و پیلبان


لانهٔ موران کجا و پیل مست

باید اندر خانهٔ دیگر نشست


حامی زور است چرخ زورمند

زورمندم من! نترسم از گزند


بعد از این بازست ما را چشم و گوش

کم نخواهد داد چرخ کم فروش


فیل گفت این راه مشکل واگذار

کار خود میکن، ترا با ما چکار


گر شوی یک لحظه با من همسفر

هم در آن یک لحظه پیش آید خطر


گر بیائی یک سفر ما را ز پی

در سر و ساقت نه رگ ماند، نه پی


من بهر گامی که بنهادم بخاک

صد هزاران چون ترا کردم هلاک


من چه میدانم ملخ یا مور بود

هر چه بود، از آتش ما گشت دود


همعنان من شدن، کار تو نیست

توشهٔ این راه در بار تو نیست


در خیال آنکه کاری میکنی

خویش را گرد و غباری میکنی


ضعف خود گر سنجی و نیروی من

نگروی تا پای داری سوی من


لانه نزدیک است، از من دور شو

پیلی از موران نیاید، مور شو

[sorna]

حلقه بهر دام خودبینی مساز

آنچه بردستی، بنادانی مباز


من نمی‌بینم ترا در زیر پای

تا توانی زیر پای من میای


فیل را آن مور از دنبال رفت

هر که رفت از ره، بدین منوال رفت


ناگهان افتاد زیر پای پیل

هم کثیر از دست داد و هم قلیل


روح بی پندار، زر بی غش است

آتشست این خودپسندی، آتش است


پنبهٔ این شعلهٔ سوزان شدیم

آتش پندار را دامان زدیم


جملگی همسایهٔ این اخگریم

پیش از آن کآبی رسد خاکستریم


حاصلی کش آبیار، اهریمنست

سوزد ار یک خوشه، گر صد خرمنست


بار هر کس، در خور یارای اوست

موزهٔ هر کس برای پای اوست