يكي از زيباترين، با عظمت ترين و وسيع ترين آثار باستاني ايران زمين معبد آناهيتا است كه بقاياي آن بر روي صفه اي مرتفع در شهر كنگاور خودنمايي مي كند.

آناهيتا يكي از ايزدان مورد پرستش هخامنشيان و اشكانيان بود. برخلاف تصور برخي از محققان، هخامنشيان و اشكانيان هرگز زرتشتي نبودند، بلكه تثليث، اهورامزدا، آناهيتا و مهر، مورد پرستش آنان بود در كتيبه اي كه از اردشير دوم(۴۰۴-۳۵۹پ-م-م) بدست آمده، نوشته شده است: «اين ايوان را من به خواست اهورامزدا و آناهيتا و ميترا بنا كرده ام، بشود كه اهورامزدا، آناهيتا و ميترا مرا در پناه خود گرفته از هر كينه و خصومتي حفظ كنند.»

آناهيتا رب النوع آبهاي زميني، آسماني و باروري و مربي گياهان و ستوران بود و به صورت، زني زيبا با موهاي بلند بافته شده و جامه پارسي و تاج كنگره دار نشان داده شده است. از ستوران گاو سمبل آناهيتا بود. پاره اي از محققان و باستانشناسان غربي، بناي معبد آناهيتا را مربوط به عصر سلوكي ها مي دانند. ولي معبد آناهيتا ساخته و پرداخته ايراني است. نوادگان معماران و حجاراني كه تخت جمشيد به آن عظمت را به وجود آوردند، معبد آناهيتا را ساخته اند. در حفاري هايي كه در معبد آناهيتا به وسيله باستانشناسان ايراني انجام پذيرفته، كوچكترين آثاري از سلوكي ها يافت نشده است. ولي در معبد و اطراف آن آثار بسياري از اشكانيان و از جمله سكه هاي اشكاني كشف گرديده است.

در جنوب معبد آناهيتا همانند تخت جمشيد، پلكاني دو طرفه ساخته شده كه در هيچ يك از آثار باستاني جهان ديده نشده است. پايه ستون ها، ستون ها و سرستون ها كوچكترين شباهتي با آثار سلوكي ندارند. معبد شباهت بسيار با كاخ آپاداناي تخت جمشيد دارد. كاوش هاي علمي در معبد آناهيتا از سال ۱۳۴۷ به وسيله باستان شناسان ايراني به سرپرستي سيف الله كامبخش فرد آغاز گرديد. سال ۱۳۴۸ عملياتي انجام نشد، ولي در فصل حفاري سالهاي ۱۳۴۹ و ۱۳۵۰ كاوش و حفاري و بررسي ادامه يافت.
.
در بخش وسيعي از معبد آناهيتا، اهالي كنگاور خانه ساخته بودند، پس از تأمين اعتبار، تعدادي از خانه ها خريداري و تخريب گرديد و عمليات كاوش و حفاري و خاكبرداري انجام شد.

صفه اي كه معبد آناهيتا بر روي آن ساخته شده است، پانزده متر از سطح زمين هاي اطراف مرتفع تر است. هخامنشيان بناها و كاخ هاي خود را بر روي صفه مي ساختند. براي احداث صفه سه سوي دامنه كوه را با سنگ هاي حجيم تراشيده شده، محصور مي كردند و پس از پر كردن ميان ديوارها صفه اي مرتفع به وجود مي آوردند. اشكانيان نيز به همين روش در كنگاور صفحه اي ساختند و معبد آناهيتا را برفراز آن بنا كردند. طول ديوارهاي اطراف معبد ۲۳۰ط۲۲۰ متر و قطر ديوارها ۱۸متر است. بر روي دو ديوار باختري و جنوبي و بخشي از ديوار خاوري معبد تا ۱۲۰ متر يك رديف ستون بر لبه آنها ساخته اند، قطر ستون ها ۴۰/۱ و ۴۵/۱ متر و ارتفاع ستون ها ۵۴/۳ متر است. در طول ۱۲۰ متر ديوار خاوري معبد ۲۰ تا ۲۴ ستون ساخته شده است كه در حال حاضر ۱۶ ستون آن سالم مانده است.
در اطراف محوطه معبد آناهيتا سه نوع مقبره كشف شده است.
نوع اول: مقبره هايي است به ابعاد ۶۰*۲۰۰ سانتيمتر كه در صخره طبيعي كنده شده است در برخي از اين قبرها سكه هاي اشكاني از فرهاد اول (۱۷۱ پ.م ) و ارد(۵۶ تا۳۷ پ.م) پيدا شده است.

نوع دوم: تابوت هايي است سفالين بدون لعاب و تزئين به ابعاد ۳۵*۲۱۰ و ژرفاي ۳۰سانتيمتر، مردگان را در اين تابوت ها به پهلو مي خواباندند، تابوت ها را در حفره هايي كه در صخره مي كندند قرار مي دادند و روي تابوت را با در پوش سفالين يا ورقه اي از سنگ آهك مي پوشاندند.

نوع سوم: خمره هايي است كه مردگان را درون آن قرار مي دادند و دهانه خمره ها را به وسيله تخته سنگي مسدود مي كردند. از اين نوع خمره ها باستانشناسان در حفاري هاي دشت مغان در آثار اشكانيان كشف كرده اند.