استان خراسان جنوبی

[sorna]

موقعیت : بین 45 ثانیه و 39 دقیقه و 57درجه تا 16 ثانیه و 53 دقیقه و 60 درجه طول شرقی و 13 ثانیه و 30دقیقه و 30درجه تا 48 ثانیه و 06 دقیقه و 34 درجه عرض شمالی
مجاورت : شمال: استان خراسان رضوی جنوب غربی : استان کرمان جنوب شرقی : استان سیستان و بلوچستان شرق: کشور افغانستان غرب: استان یزد
آب و هوا: در نواحی شرقی معتدل و کوهستانی و در نواحی جنوبی و کویری دارای آب و هوای گرم و خشک و بیابانی
وسعــــت: 489/69555 کیلومتر مربع
جمعـیــت: 559199 نفر در سال83
تقسیمات: 6 شهرستان ، 13 بخش ، 16 شهر و 40 دهستان
شهرستانها: بیرجند، درمیان، سرایان، سربیشه، قائن، نهبندان
مرکـــــز : بیرجند
استان خراسان جنوبی در یک نگاه
استان خراسان جنوبی در گستره پهناوری در شرق ایران واقع شده؛ از شمال با استان خراسان رضوی، از جنوب با سیستان و بلوچستان و کرمان و از شرق به طول 330 کیلومتر با کشور افغانستان هم مرز است. استان خراسان جنوبی دارای 5 شهرستان به نام های بیرجند، قاین، نهبندان، سربیشه و سرایان می باشد. مرکز استان خراسان جنوبی، شهرستان بیرجند است.
به دلیل کم بودن نزولات جوی و شرایط نامساعد دیگر، کشاورزی در این استان گسترده نیست، اما با این وصف محصولات سازگار با طبیعت منطقه (زعفران و زرشک) از مرغوبیت بالایی برخوردار است.
طبیعت خاص استان خراسان جنوبی در دشت بزرگ لوت و چشم اندازهای زیبای آن در جنوب استان در کنار ییلاق های کوهستانی شمال شرقی استان، از جمله مهم ترین مناطق توریستی-طبیعی خاص به شمار می رود.
استان خراسان جنوبی از مناطق تاریخی و بناهای معماری قابل توجهی برخوردار است. بیرجند، خوسف، سربیشه و نهبندان هر یک دربرگیرنده جاذبه های تاریخی و معماری با اهمیتی هستند که به لحاظ معماری و تاریخی، استان خراسان جنوبی را غنی و پربار ساخته اند. از نظر تاریخی "خوسف" یكی از كهن* ترین و قدیمی ترین شهرهای جنوب خراسان به شمار می رود که وجود بافت قدیمی با آثار تاریخی ارزشمند؛ از ویژگی های شاخص این شهر محسوب می شود. این بافت كه به لحاظ موقعیت طبیعی و واقع شدن بر روی هسته مقاوم، از زمین لرزه در امان مانده، یكی از سالم ترین بافت های تاریخی را دارا می باشد. بناهای تاریخی سربیشه به دوره پیش از اسلام می*رسد و آثار تاریخی آن نشان دهنده غنای فرهنگی و سابقه تمدنی این منطقه است. آثاری از قبیل محوطه های باستانی، قلعه و خانه های قدیمی، غارها و روستاهای شگفت انگیز در این منطقه دیده می شوند. قلعه بزرگ نهبندان نیز كه از خشت و چینه ساخته شده و در داخل شهر نهبندان قرار گرفته؛ سابقه آن به دوران اشکانیان و ساسانیان می رسد

[sorna]

قلعه فورگ - بیرجند
این قلعه در روستای فورگ حدود 90 کیلومتری بیرجند قرار دارد. حصار قلعه در حال حاضر کاملا مشخص است و فضاهای داخل قلعه از خاور به باختر شامل سه قسمت اصلی است.


این قلعه مجموعا دارای 18 برج مدور بوده که اکنون تعدادی از آن ها برجای مانده است. مصالح این قلعه از سنگ و در بعضی نقاط از آجر است. بنای قلعه در زمان نادر شاه به*وسیله میرزا بقا خان حاکم محل شروع شده و پسرش میرزا رفیع خان قلعه را به اتمام رساند.


قلعه نیه - نهبندان
قلعه نهبندان، بارویی داشته که مسجد جامع در آن بوده است.


بنا از خشت و گل بوده و آبش از کاریز تأمین می*شده است. قلعه اکنون در میانه آبادی وجود دارد و دارای برج و بارو و کلاه فرنگی است. برای پاس*داری آن از خندقی استفاده می*شده است.

مجموعه باغ و عمارات اکبریه - بیرجند این مجموعه شامل*باغ،**عمارت،*سردرب*ورو� �� �ی، اصطبل، حمام، خم*خانه، بخش اداری، تالار تشریفات، استخر و غیره است و در انتهای خیابان معلم قرار گرفته است.



به طور کلی این مجموعه از شرق به غرب ساخته شده است. قدیمی ترین بخش که در شرق مجموعه قرار گرفته است بنای شوکت الملک است که در زمان شوکت الملک در دو طبقه ساخته شده است. این قسمت اکنون به کتاب*خانه معاونت معرفی و آموزش میراث فرهنگی بیرجند اختصاص داده شده است. بخش مرکزی که از لحاظ معماری جالب ترین بخش مجموعه است در دو طبقه ساخته شده است که اکنون به عنوان موزه باستان شناسی و مردم شناسی استفاده می شود. این بخش دارای میان خانه تالار آیینه، ایوان ستون دار و اطاق های متعدد است این قسمت از لحاظ تزیینات نیز جذابترین بخش است به طوری که دارای تزیینات مقرنس، گچ بری، و آیینه کاری در داخل و آجرکاری نمای خارجی بنا است. آخرین بخش که به عنوان بخش اداری ساخته شده است در غرب مجموعه قرار دارد و شامل یک راهرو طویل با اتاق هایی در دو طرف است. این بنا با شماره 2326 به ثبت تاریخی رسیده است.

مدرسه شوکتیه (حسینیه شوکتیه) - بیرجند
مدرسه شوکتیه در داخل بافت تاریخی شهر بیرجند و در مجاورت خیابان شهید منتظری «خاکی» قرار دارد. این بنا تک ایوانی بوده و دارای بخش های مختلقی است.



هشتی، دهلیز، ایوان رفیع، حیاط حجره های دور تا دور حیاط، شاه نشین و حمام از متعلقات این بنا است. این بنا دارای دو ورودی است که یک در ورودی در ضلع جنوب و ورودی دوم در ضلع غرب بنا قرار دارد. حسینیه شوکتیه در سال 1312 توسط شرکت الملک ساخته شده و در سال 1326 به عنوان مدرسه از آن استفاده می شده است. این بنا با شماره 1371 به ثبت تاریخی رسیده است.

[sorna]

مزار یا قدمگاه هماهنگ - نهبندان در باختر شهر نهبندان ، آبادی هماهنگ وجود دارد در کنار آن از دل کوه آبی اندک بیرون می آید و بر فراز صخره های آن، ردپایی دیده می شود


مردم بر این باورند که حضرت علی(ع) بدان جا آمده اند. در کنار همان آب، زیارتگاهی ساخته اند که مورد احترام مردم نهبندان است


مزار پیر حاجیان - نهبندان
چشمه ای نزدیک روستای اسیک، در شمال شهر نهبندان قرار دارد که مردم برای آن کراماتی قایلند و به آنجا رفته گوسفند قربانی کرده و نذر و نیاز می کنند.

مزار پر سر - نهبندان مردم محل بر این باورند که در آن جا سر چند نفر از کشته شدگان به خاک سپرده شده است.



احتمال دارد این محل آرامگاه «پورسلم» بوده باشد. همان سلم و توری که در شاهنامه از آن سخن به میان آمده و ده سلم نیز در باختر شهر نهبندان قرار دارد. در این زیارتگاه، کسانی که نذر و نیازی دارند، ختم و دعایی برگزار می کنند.


مسجد چهار درخت - بیرجند
مسجد جامع چهار درخت، از مكانهای مذهبی مهم و مورد توجه مردم بیرجند است و در سده 6 هـ.ق. بنا شده است.


مسجد چهار درخت در محل میدان چهار درخت (قدیمی ترین میدان بیرجند) و در مجاورت مسجد عاشورا قرار دارد. این مسجد دارای دو درب ورودی است که یک درب از محل میدان به صحن مسجد راه دارد و ورودی دوم که در ضلع جنوب مسجد قرار گرفته مستقیما به شبستان ستون*دار منتهی می شود. ورودی اول دارای تزیینات آجرکاری بوده و ساخت آن مربوط به اواخر دوره قاجار یا اوایل دوره پهلوی است ولی ورودی دوم که مستقیما به شبستان می رسد دارای طاق جناغی و تزیینات رسمی بندی است و به زمان ساخت خود مسجد بر می شود. ساخت این بنا مربوط به دوره صفویه است. شماره ثبت تاریخی این مسجد 2404 است.

[sorna]

مسجد جامع هندوان - بیرجند بنای مسجد جامع هندوان در روستای هندوان – حدود هفتاد کیلومتری شرق بیرجند واقع است و به نظر می رسد که اصل آن در دوره تیموری ساخته شده و در دوره های بعد الحاقاتی بدان اضافه شده باشد.


نقشه مسجد دارای سه فضای گنبد دار، شبستان و ایوان است. مسجد رو به سمت شمال، سه گنبد خانه و در جلوی آن شبستان طاق دار هشت دهانه ای دارد. ساختمان بنا از آجر – در دو اندازه – ساخته شده و خطوط نامنظم بنا و تنوع ضخامت دیوارها دلالت بر دوره های مختلف ساختمانی دارد که جدا کردن آنها از همدیگر به جهت فقدان کتیبه و مدارک تاریخی مرمت کلی که به تازگی انجام گرفته و شباهت سبک معماری دشوار است قدیمی ترین قسمت مسجد گنبد خانه جنوب باختری است. این گنبد خانه در پایه مربع شکل است و در هر طرف آن قوس های سه تکه ای قرار دارد که به صورت اسپرهای مستطیل ترتیب یافته است. در دیوار جنوبی محراب طاق*نما مانندی است. اختلاف سطح گنبد خانه ها شبستان و ایوان ورودی از خارج باعث عدم تناسب آن ها شده است. در گوشه شمال خاوری پلکانی جهت دسترسی به پشت بام تعبیه شده است. تاریخ این بنا با توجه به فیلپوش ها و کاربندی زیر گنبد مربوط به دوره تیموری – قرن نهم ه.ق است.


مصلای بیرجندش مصلای بیرجنددر محل سه راهی اسدی فعلی بیرجند و در کنار کاروان*سرای قدیمی مستوفی قرار دارد.



ساخت این بنا را به فرشید خان از رجال عصر قاجار و معماری آن را به استاد فرج نسبت می دهند. بنا شامل ایوانی بلند است که به صورت طاق کلیل آذری اجرا شده است. در سمت شمال ایوان شبستان بنا قرار دارد. شبستان دارای چهار ستون چهار ضلعی و پوشش گنبدی است. مصلی بیرجند با شماره 1879 به ثبت تاریخی رسیده است.

یخچال شوکت آباد - بیرجند
ساخت این بنا به اواسط دوره قاجاریه بر می گردد و در معماری آن از سه قسمت استفاده شده است


- دیوار یخچال 2- حوض یا استخر 3- محفظه یخدان دیوار یخدان از روی هم گذاشتن چینه های گل که در داخل آن شن ریزه جهت استحکام به کار رفته ساخته شده است. این دیوار طول زیادی نداشته است. حوض یا استخر که محل یخ بستن آب بوده عمقی حدود یک متر داشته است که با آجرهای مخصوص و ساروج ساخته شده است و حتا کف آن نیز توسط آهک و ساروج ساخته شده و نفوذ پذیری خود را از دست داده است. استخر دارای پلان مربعی است.محفظه یخدان: از چند قسمت تشکیل یافته است و دارای فرم مدور است. 1- مخزن 2- ورودی 3- دیواره 4-گنبد دیواره. محفظه یخبندان از مصالحی چون خشت و گچ ساخته شده است و تقریبا سالم مانده است.


آب انبار حاج ملک - بیرجند
این بنا در خیابان مطهری و کوچه آیتی بیرجند واقع شده و از آثار اواسط دوره قاجاریه به شمار می آید. آب انبار حاج ملک دارای راه پله ای با 84 پله و محدوده وسیعی با دو مخزن بزرگ ذخیره آب است

آرامگاه ابن حسام خوسفی - بیرجند
ابن حسام خوسفی شاعر توانای قرن نهم هجری در بخش خوسف شهرستان بیرجند می زیسته است. این شاعر خوش ذوق که شغل اصلی او دهقانی و از مداحان اهل بیت بوده و شیعه مذهب است. مقبره ابن حسام بر فراز تپه ای سنگی در مجاورت رود شاهرود در شمال خوسف واقع شده است. این بنا دارای پلان چلیپایی شکل و پوشش عرق چین با گنبدکلاه فرنگی است و در سه طرف بنا سه طاق نما با قوس جناقی وجود دارد و داخل طاق نماها پنجره های مشبک آجری جریان هوا به داخل مقبره را امکان پذیر میکند. از تزیینات این بنا تزیینات رسمی بندی در گوشه ها، کتیبه موجود دور تادور پایه پوشش گنبدی و طرح های چلیپایی پنجره های مشبک است. ورود به داخل مقبره از سمت جنوبی آن امکان پذیر است. زمان ساخت بنا دوره صفویه است که در دوره قاجار تغییراتی در آن داده شده است. این بنا با شماره 2059 به ثبت تاریخی رسیده است.

[sorna]

آرامگاه حسام الدوله - بیرجند بنای آرامگاه حسام الدوله محل دفن حسام الدوله از حکام دوره قاجار در بیرجند است. این بنا بر روی سکویی قرار گرفته که نسبت به زمینهای اطراف مرتفعتر است.از ویژگیهای این بناتزیینات استادانه آیینه کاری با طرحهای هندسی است که تمام اطاق را در برگرفته است. این بنا با شماره 2041 به ثبت تاریخی رسیده است.


آرامگاه خواجه خضر - بیرجند بنای خواجه خضر در داخل بافت قدیم بیرجند و در نزدیکی بناهای با ارزش نظیر مدرسه شوکتیه و ارگ بهارستان قرار داردو این بنا دارای نقشه تک ایوانی بوده و در قسمت ایوان در دو طبقه ساخته شده است.بنا دارای سردر ورودی، هشتی، صحن، ایوان، و طاق های دوطرف شرق و غرب صحن می باشد. تزیینات این بنا شامل تزیینات آجرکاری هندسی در دو طرف سر در ورودی و تزیینات رسمی بندی در ایوان است. سازندگان بنا دو نفر به نام های خاجوی و منصف بوده اند که در اوایل قاجار آن را ساخته اند. این بنا با شماره 1883 به ثبت تاریخی رسیده است.

امام زاده زید بن موسی - بیرجند این آرامگاه كه به زیدالنار نیز معروف است، در روستای آفرین بیرجند واقع شده است. بنای اصلی آن، برج هشت ترك آجری است كه در جرز شمالی جبهه باختری آن ، بخشی از یك كتیبه كوفی جالب كه با آجر تراش خورده اجرا شده ، دیده میشود كه از اهمیت هنری و تاریخی خاصی برخوردار است. بخش عمده این كتیبه، در حدود سه دهه پیش ویران شده است . نحوه آجرچینی نمای خارجی، از ظرافت و دقت فراوانی برخوردار است . در بالای طرح هشت ضلعی بدنه برج، ساقه ای آجری با شانزده ترك قرار دارد كه گنبد بر روی آن استوار شده است. گنبد اصلی بنا در گذشته ویران شده و به جای آن، گنبدی با اسكلت فلزی بر پا كرده اند. در مقابل ورودی ، سردری با قوس جناغی است كه در زیر آن، تزیینات مقرنس انجام گرفته است. داخل بنا دارای تزیینات ساده ای است. در قسمت كاربندی، چهار فیل پوش و چهار طاق نما در وسط آنها، پایه پوشش بنا را به وجود آورده اند. با توجه به آجرچینی و به خصوص كتیبه آجری كوفی آن، بنا از آثار قرن چهارم یا پنجم دانسته شده كه اگر بررسیها و گمانه زنیهای لازم این امر را ثابت كند، از جمله بناهای كم نظیر ایران به شمار می رود. این امام زاده را از احفاد امام موسی كاظم (ع) می شمارند.


ارگ کلاه فرنگی - بیرجند
ارگ کلاه*فرنگی در حاشیه خیابان شهیدمطهری واقع شده و اکنون ساختمان بخشداری مرکزی بیرجند است. این بنا که در شش طبقه و به سبک زیگورات ساخته شده است از بناهای شاخص بیرجند است. از شش طبقه بنا تنها دو طبقه آن دارای کاربری است و بقیه طبقات تنها به منظور فرم بخشی ساخته شده اند. در مرکز بنا حوض خانه با ویژگی های معماری جالب توجهی وجود دارد. ورودی اصلی بنا در ضلع جنوبی آن قرار دارد که قبل از آن پیش طاقی ساخته شده که از آجر واقع شده است. فضای حوض خانه از لحاظ تزیینات مهمترین بخش بنا است. تزیینات انبوه مقرنس از جمله این تزیینات است که در سقف دیده می شود. این بنا محل حکمرانی حسام الدوله بوده است وزمان ساخت آن به دوره زندیه بر می گردد.

باغ و عمارت رحیم آباد - بیرجند باغ و عمارت رحیم آباد دارالحکومه اسماعیل خان شوکت الملک در حدود سال 1315 ه.ق بوده است. مجموعه رحیم آباد دارای باغ، اصطبل، انبار، بنای ورودی، استخر و عمارت اصلی است و در انهای خیابان مدرس در شهر بیرجند قرار گرفته است. ویژگی مهم این بنا تزیینات زیبای آن است که شامل آیینه کاریها و گچبریهای بسیار زیبایی با نقش حیوانات، گل و گیاه و نقوش اسلیمی است. این بنا با شماره 2707 به ثبت تاریخی رسیده است


باغ کوشک امیرآباد - بیرجند زمان احداث بنا به درستی مشخص نبوده و اطلاعات باقیمانده راجع به این بنا از نظر تاریخچه محدود است ولی احداث بنا به اوایل دوره قاجاریه برمی*گردد مربوط به خاندان شیبایی به نام معصوم خان بوده است و صرفا به عنوان سکونت گاه ایت ضخص و خانواده او استفاده می شده که شخص مزبور یکی از فئودال های منطقه محسوب می شده است.مشخصات بنا و باغ و کوشک امیر آباد که هم به صورت سکونتگاه و هم جهت گردش*گاه مورد استفاده ساکنین قرار می گرفته به طور کلی در دو بخش بیرونی و اندرونی احداث شده است. فضای ورودی به باغ دربی عریض صورت می گیرد که این درب یک محوطه وسیع که احتمالا محل درشکه ها شاید به عنوان محل انتظار جهت اطاقک هایی نیز اطراف آن به وجود آمده است که محل اقامت نگهبانان و خدمه باغ بوده است که علاوه بر آن اطاقی نیز در این قسمت به مطبخ بیرونی اختصاص داده شده است.

طبقه اول بنا علاوه بر پیش ایوان دارای اتاق شاه نشین است که فضای داخلی آن با توجه به معماری به کار رفته در آن خیلی متنوع نبود و تزیینات خاصی نیز در آن ایجاد نشده است و منحصرا دارای طاقچه های ساده است که دو ورودی به طور قرینه در دو طرف آن به وجود آمده است. به طور کلی بخش اندرونی با توجه به فضای خاص آن محل سکونت مشخصی برای افراد خانواده حاکم بوده است و اما بخش بیرونی که از دیگر قسمت های باغ سازی ایرانی است در این باغ در جبهه شمالی اندرونی قرار گرفته است و این بخش به وسیله باغچه ای وسیع با درختان میوه از انواع مختلف از قسمت اندرونی با عمق نسبتا کمی جدا شده است.به عبارت دیگر اندرونی باغ یک متر بالاتر از بیرونی واقع شده است. فضاهایی که در بناهای بخش بیرونی ایجاد شده یک رشته بنای طولی است که دارای قسمت های مختلفی است که از آن جمله می توان به دالانهای ارتباطی به اطاق های متعدد،اطاق های منفرد با معماری و ویژگی خاص انباری، مطبخ و غیره اشاره نمود.این طور به نظر می رسد که محوطه بیرونی و فضاهای احداث شده در آن کاربرد مختلف و متفاوتی به لحاظ وضعیت ساکنان داشته است. به طوری که این قسمت صرفا جهت پذیرایی از مهمانان و ملاقات کنندگان با حاکم مورد استفاده قرار می گرفته است. بیرونی این باغ محوطه کاملا وسیعی را به خود اختصاص داده است که در اطراف آن درختانی تزیینی درختان میوه و جوی های کوچک و بزرگ به وجود آمده است. که این درختان خیابان های کم عرض را برای بیرونی شکل داده است از جمله درختان میوه ای که در این محوطه غرس شده است می توان به سیب، زرد آلو، انار، و پسته اشاره کرد و درختان تزیینی آن شامل کاج، سرو، صنوبر و چنار است. باغ مزبور و درختان داخل آن به وسیله یک رشته قنات که از طرف اندرونی به طرف بیرونی هدایت می شود آبیاری می گردند.

در حال حاضر این باغ و محوطه آن به چند خانواره بیرجندی از طرف اوقاف به اجاره واگذار شده*است که از بناهای ایجاد شده در داخل آن به عنوان سکونت استفاده می شود و محوطه آن که به صورت باغ است جهت کشاورزی و باغبانی واگذار شده است. این باغ نیز به دلیل فضا سازی در دو قسمت به عنوان اندرونی و بیرونی ویژگی های بارزی را به دلیل موقعیت خود دارا است

[sorna]

ارگ بهارستان (قلعه خشتی) - بیرجند ارگ بهارستان مجموعه بناهایی است که درکوچه کوشه ای بیرجند واقع است. مهمترین بخش بنا کوشک آن است که در سه طبقه و به صورت هشت ضلعی ساخته شده است. نمای خارجی این بخش دارای تزیینات آجرکاری با زره های هندسی شبیه بناهای دوره زندیه شیراز است. بخش دوم قلعه دفاعی بنا است که دارای یک برج و حصار است این بخش که از خشت و گل ساخته شده است آسیب های زیادی بر اثر عوامل جوی بر آن وارد شده است. سومین بخش حیاط اندرونی و اطاق های دور تا دور آن است پس از تاسیس مدرسه شوکتیه که مخصوص پسران بوده است این بخش از ارگ به مدرسه دختران اختصاص می یابد و نام مدرسه نسوان را به خود می گیرد. زمان ساخت مجموعه مربوط به دوره زندیه است.

ارگ حاجی آباد - بیرجند ساختمانهای ارگ حاجی آباد به وسیله امیر شوکت الدوله علم بنا شده است و به علت اینکه حاکم مزبور دو همسرداشته است یکی از همسران وی که اصلیت آن هریوندی بوده است در این ارگ اقامت می گزیند و همین زن مادر اسدالله اعلم می شود.

قناتی نیز به نام حاجی آباد در کنار ارگ احداث می شود و بعد از آن دهی نیز به نام حاجی آباد زیربجد به وسیله خدمه و افراد روستایی ایجاد می شود. به
طوری که گفته اند شوکت الملک ماهی دو بار به این ارگ می آمده است و بعد از فوت شوکت الملک این ارگ به دخترش که زن خزیمه علم بوده به ارث می رسد. مطلعین می گویند ساختمان ارگ در طبقه اول تماما با پارچه های رنگین پوشیده بود. همچنین استخر آبی که روبه روی ارگ است در مقابل درب ارگ قرار داشته و ساختمان ارگ نیز در زمان خود محل حکمرانی فرمانروای قهستان یعنی شوکت الملک علم بوده است محوطه دیوار ارک دارای 4 برج بوده است که جهت نگهبانی از آن استفااده می شده است.همچنین این ارگ دارای 4 باغ بوده که به نام های باغ بزرگ – باغ نهالی – باغ زیرین و باغ طاقی خوانده می شدند و محوطه ارگ را در میان گرفته بودند به تدریج به علت این*که قنات شوکت آباد قنات حاجی آباد را خشک کرد باغ های این محل رو به نابودی و تخریب گذارد و محل روستا خالی از سکنه شد. تاریخ بنا نیز به اواسط دوره قاجاری9 می رسد که مشخصات بنا ارگ حتجی آباد از 2 بنای مستقل تشکیل شده به عنوان اقامتگاه تابستانی از آن استفاده می شده است. ساختمان جلویی که از بنای دیگر بزرگتر است و فرم آن از بخش به وجود آمده طبقه هم کف و طبقه اول بنا مشتمل بر چند دالان سرسرا و اتاق های تشریفاتی یا 2پذیرایی و اتاق های نشیمن است. به طور کلی اتاق های شامل چند طاقچه به صورت قرینه و غیر متقارن می باشند. و تزیینات این طبقه فقط در دو اتاق تشریفقاتی به صورت زیبایی دیده می شود که تزیینات آن شامل مقرنس و گچبری های حاشیه فوقانی دیوار اتاق های مذکور می باشد. تمامی طاق های موجود در این طبقه بصورت کشیده و با قوس نیم دایره بوجود آمده است. نحوه قرار گیری اتاق های کوچگ و اتاق های بزرگ در طبقه اول بصورت قرینه است به طوری که اتاق نشیمن جبهه شمالی بنا در مجاورت جبهه جنوبی ساخته شده و به همین ترتیب... ضمنا ورودی طبقه اول از طریق یک دالان صورت می گیرد لازم به ذکر است که دالان های عنصر دسترسی فضاها نسبت به یکدیگر است سقف این طبقه بصورت ضربی و با طاق خنچه پوش تحت پوشش داده شده است بدنه بنا تخریب شده و از بین رفته است. راه پله از کناره خاوری بنا بوده که در حال حاضر فقط آوار آن باقیست بخش همکف بنا مشتمل بر دالان های ورودی است که مشتمل بر دالان های ورودی است مه ارتباط دهنده فضاهای داخلی بخش همکف بنا نمی باشند همچنین این بخش دارای شومینه های بسیار ساده اس در بدنه دیوار است. این طبقه فاقد تزیینات است. اتاق ها نیز به شکل تو در تو با فرم چهار گوش که طاقچه هایی متعددی در آن تعبیه شده که سقف طاقچه ها نیم دایره است طاق نماها نیز دارا ی فرم طاقچه ها می باشند بدنه خارجی بخش هم کف با استفاده از طاق*نماها متعدد با قوس تیز شکل جالب توجهی به بنا داده است. ورودی دالان همکف به طور قرینه در دو طرف بصورت طاقدار با قوس خنچه پوش یک گلویی تزیین شده است سقف بخش همکف در بهضی مناطق گنبدی و در مواردی نیز به صوزت خنچه پوش است. بخش همکف بنا احتمالا محل اقامت نگهبانان بنا ارگ و خدمه آن بوده است که جهت استراحت به این بنا می آمدند بنای دوم که در فاصله 30 متری در جبهه شکال باختری بنای ارگ واقع است مخصوص اقامت اصطبل بانان و نگهداری چهارپایان بوده است. بخش همکف بنای دوم مشتمل بر چند اتاق است که با استقاده از راهرو و دالان به تمامی قسمت های این بخش رفت و آمد می کردند. طبقه اول شامل چند اتاق است که در آن هیچ تزیینی به چشم نمی خورد. از طریق یک پلکان از جبهه شمالی بنا از پایین به طبقه اول فضای ارتباطی چه امروزه از سقف طبقه اول چیزی باقی نمانده است ولی شواهد مشخص کننده پوشش تخت در این طبقه می باشد . مصالح به کار رفته در این دو بنا خشت خام، آجر، گچ و کاه گل و چوب می باشد. که خشت خام روی تیر چوبی و پروازها حالت سقف به بنا داده است. نوع بهره برداری خصوصیات بارز بنا ار این بنا بدلیل تخریب فضاهای اصلی استفاده ای نمی شود و اگر قسمتهای مخروبه آن مرمت شود می توان از اطراف بنا جهت یک مکان تفریحی استفاده کرد.و حتی از خود بنا نیز می توان به به عنوان چایخانه سنتی و یا یک مکان فرهنگی استقاده کرد. عوامل تزیین شده و نوع آن ها 1. تزیینات گچبری بدنه فوقانی دیوار در اطاق های شمالی جنوبی طبقه اول ارگ 2. نوع طاق ها که با قوس های خنچه پوش تخت آذین شده است. 3. نوع طاقچه ها با سقف نیم دایره 4. چشمه طاق های طبقه اول ارگ که در تمام جاهای بنا به چشم می خورد. طاق نماهای متعدد بنا که با قوس تیز ساخته شده است توضیح ضروری و اختصاصی بنا یاد آور این نکته ضروری است که این ارگ باعث آبادانی اطراف آن نیز شده است. به طوری که بعد از حفر یک قنات و تامین آب منقه روستایی به نام حاجی آباد در کنار آن احداث شد و اکثر اهالی آن نیز به خدمت ارگ درآمدند می توان گفت بنای ارگ به لحاظ مسطح بودن سقف بام با استفاده از نیرهای چوبی کنار هم هیچ شباهتی به معماری منطقه گرم ئو خشک نداشته و همان مساله در مورد ارگ های حکومتی مطرح می شود که حاکمان سعی داشتند که ارگ و ساختمان حکومتی آنها مشابعتی با منازل عام نداشته باشد. بخاطر همین امر است که ما در این بنا سقف گنبدی و شاخص های معماری کویری را مشاهده نمی کنیم. و به همین علت این ارگ را می توان ساختمان مهم در کناردیگر بناهای حکومتی دانست اگر چه دارای ارزش های معماری فراوانی است ولی نسبت به ارگ های موجود دیگر در شهرستان بیرجند دارای ارزشمندی کمتری است
بند دره - بیرجند سد دره در 11 كیلومتری بیرجند و در بخش كوهستانی شمال این شهر واقع است. . به روایتی، بنای این بند در اواخر دوره قاجار توسط شوكت الملك علم صورت گرفته ولی عده ای دیگر ساختمان آن را قدیمی میدانند. این بند در حال حاضر دایر است. طول بند در حدود 35 متر ، عرض تاج بند بین 3 تا 4 متر و ارتفاع دیواره در حدود 15 متر است. در حال حاضر ، یك سرریز در بدنه بند تعبیه شده كه عرض آن چهار متر و عمق آن 50 سانتیمتر است. عمل آبگیری از بند به وسیله یك برج آبگیر صورت می گیرد كه دارای چهار مجرا در سطوح مختلف است. این طریقه آبگیری، همان شیوه ای است كه در دیگر سدهای قدیمی همچون سد ساوه نیز مشاهده شده است. در پایین سد دره ، مجرایی برای تخلیه مخزن سد در نظر گرفته شده كه به وسیله آن، محوطه مخزن را شست و شو میكنند تا دریاچه از رسوبات انباشته نشود. حجم دریاچه پشت سد به طور تقریبی در حدود 150 هزار متر مكعب است كه نسبت به دیگر سدهای قدیمی ،از گنجایش كمی برخوردار است
بند عمر شاه - بیرحند
این بند در نزدیكی بیرجند واقع شده و ظاهراً از آثار دوره قاجاریه است. بند عمر شاه از نظر ساختمانی ، هم میتواند جزو سدهای قوسی و هم پایه ای محسوب شود؛ چرا كه بدنه قوسی این سد در وسط دارای دو پایه یا پشت بند است كه دیواره رادر مقابل فشار آب مخزن حمایت میكند. این بنا در ادوار جدیدتر تعمیر و مرمت شده است .