جغرافیای آب ها

[M.A.H.S.A]

قنات و مسائل آن
تاريخچه قنات
با افزايش جمعيت و پشترفت تمدن در ايران باستان، ايرانيان براي اينکه ديگر فقط در محيط تنگ و محدود دره ها و پاي رودها و چشمه سارها نمانند، به اميد باران هاي اتفاقي و يا آبهاي جاري موقتي زراعت نکنند و با کشيدن آب از چاه هاي معمولي با زور بازوهايشان و يا استفاده از نيروي حيواني (به ويژه در دشت ها و فلاتها) زندگي پرمشقت و کشاورزي و دامداري کاملاً محدود و کم درآمدي نداشته باشند و خلاصه بتوانند با زيرکشت بردن سطح وسيعي از زمينهاي حاصلخيز در دشت ها که به علت نبودن آب، بي بهره مانده، احتياجات روزافزون خود را تأمين کنند. در چندين هزارسال قبل، دست به ابتکار جديدي زده که آن را قنات يا کهريز نام گذارده اند. با اين اختراع که در نوع خود در جهان تا کنون بي نظير است، مي توان مقدار قابل توجهي از آبهاي زيرزميني را جمع آوري کرد و به سطح زمين رساند، که همانند چشمه هاي طبيعي، آب آن را در تمام طول يک سال بدون هيچ کمکي از درون به سطح آن جاري گردد.
پيدايش و رواج اين تکنولوژي جديد که استفاده از آب هاي زيرزميني را براي دامداري و به ويژه کشاورزي نسبتاً وسيع، ممکن مي سازد، باعث شد که آبادي هاي متعددي در سراسر فلات ايران به خصوص در نقاط خشک تر مناطق کشور، گسترش يابد و بخش هاي جديدي را در کشاورزي و دامداري مورد بهره برداري قرار دهد، تا اينکه پس از گذشت قرن ها، تکنولوژي تازه ديگري در زمينه استفاده از آبهاي زيرزميني متولد شد که همان چاه هاي عميق و نيمه عميق موتوري است که با استفاده از آن، سطح هاي بشتري به زير کشت و زرع گرفته شد.
عکسي ماهواره اي از قنات

[M.A.H.S.A]

قنات که توسط مقنيان ايراني اختراع شده، هزاران سال قدمت دارد. قدمت بسياري از قناتهاي ايران، از پنج- شش هزار سال م***** است و عمري برابر با تاريخ کهن ايران دارد.
با وجود اينکه چندين هزار سال از اختراع آن مي گذرد، معهذا هنوز هم اين روش استفاده از آب، در قسمت مهمي از روستاها و مناطق مسکوني و کشاورزي و دامداري کشور معمول و متداول است و حتي يکي از ارکان اصلي کشت و زرع در نواحي خشک را تشکيل مي دهد.
اين اختراع که امروزه شهرت جهاني پيدا کرده، از ايران به بسياري از کشورهاي جهان انتقال يافته و مورد استفاده مردم در ديگر نقاط دنيا قرار گرفته است. بعدها براثر غارت آب هاي زيرزميني در اولين دوره هاي حفر چاه هاي عميق، تعداد بسيار زيادي از قنات ها خشک شد.

[M.A.H.S.A]

شرح مختصري درباره ساختمان و مشخصات قنات
قنات، تشکيل شده از يک دهانه يا هرنج که روباز است و يک مجراي تونل مانند زيرزميني و چندين چاه عمودي که مجرا يا کوره زيرزميني يا نقب را در فواصل مشخص با سطح زمين مرتبط مي سازد. چاه ها که هنگام حفر به آنها ميله هم گفته مي شود، علاوه بر مجاري انتقال مواد حفاري شده به خارج، يعني سطح زمين، عمل تهويه نقب يا کانال زيرزميني را نيز انجام مي دهد و راه ارتباط براي لايروبي، تعمير و بازديد از داخل قنات نيز به کار مي رود. قطر چاه ها و ابعاد و مجرا را معمولاً آنقدر مي گيرند که خاکبرداري حتي المقدور کم شود ولي در ضمن مقني هم بتواند به آساني پايين برود و در آنجا کار کند. ابعاد نقب (مجرا) در حدود120x60 سانتي متر و قطر ميله يا چاه در حدود 80 تا 90 سانتي متر و فاصله بين دو ميله ها معمولاً بين 15 تا 20 متر، بيشتر يا کمتر است که در بعضي موارد مثلاً در محل هاي عبور از مسير رودخانه يا تپه ها، ممکن است به 200 متر هم برسد.
آغاز قنات، همان دهانه قنات است که «مظهر قنات» ناميده مي شود. مظهر قنات جائي است که آب از دل قنات بيرون مي آيد و ظاهر مي شود و مي تواند براي آبياري و ديگر مصارف مورد استفاده قرار بگيرد. قسمت انتهايي قنات، «پيشکار قنات» ناميده مي شود که در آخرين قسمت آن، مادر چاه قرار گرفته است. توسعه قنات و افزودن بر تعداد چاه هاي آن که در اصطلاح به اين عمل «نوکني» قنات گويند، از مادر چاه آغاز مي شود. قسمت هايي از قنات که با حفر آنها هنوز آب بيرون نمي آيد (مانند دهانه قنات و قسمتي هم از نقب) «خشکه کار» و قسمتي که آب دار است (قسمت انتهايي) قسمت «آبده قنات» ناميده مي شود.
حفر قنات معمولاً از مظهر آن که همان سطح زمين است و خشک مي باشد، شروع و به منابع آبده مادر چاه، ختم ميشود. بنابراين، اول، دهانه قنات يا هرنج که خشک است و بعد اولين چاه ها يا ميله ها که اينها هم خشک است و آب ندارد و به اصطلاح قسمت خشکه کار قنات ناميده مي شود، حفر مي شود.
طول و عمق قنات:
طول يک رشته قنات که در ميزان آبدهي آن نيز موثر است، نسبت به شرايط طبيعي مسير آن متفاوت مي باشد. اين شرايط بستگي به شيب زمين و عمق مادر چاه دارد. از طرف ديگر هر چه سطح آب زيرزميني پايينتر باشد، عمق مادرچاه بيشتر مي شود. قناتهايي وجود دارد که طول آنها از يک کيلومتر هم کمتر است و قناتهايي هم ديده مي شود که ده ها کيلومتر طول دارد. طويل ترين قناتي که تا کنون در ايران حفر شده، در حوالي گناباد از توابع خراسان است که 70 کيلومتر طول آن است و عميق ترين مادر چاه قناتهاي ايران به روايتي 400 متر و به روايت ديگر 350 متر عمق دارد و آن مربوط به قنات «قصبه» گناباد است.

[M.A.H.S.A]

شرايط لازم شرح مختصري درباره ساختمان و مشخصات قناتو عوامل موثر در آبدهي آن
مهمترين شرايط عبارت است از وجود آبهاي دائمي زيرزميني، شيب داربودن زمين و بالا قرار گرفتن طبقات آبده از مظهر قنات که سبب جريان دائمي آب شود. در زمين هاي بدون شيب، امکان حفر قنات وجود ندارد، نقب بايد طوري کنده شود که مجرا، از انتها (مادرچاه) به طرف مظهر قنات، داراي يک شيب ملايم، معمولاً1:1000 باشد تا آب بتواند خود به خود (تحت تأثير نيروي ثقل) درآن جاري و از دل زمين خارج شود.
اگر مقني ماهر نباشد و نقب را طوري بکند که شيب از حد معمول ***** کند، يعني خيلي شيب بدهد، در اصطلاح مي گويند «رورفته» است يعني از روي لايه آبدار رفته است. البته اصطلاح رورفتن در قنات در مورد ديگري نيز کاربرد دارد. نتيجه رورفتن خشک شدن قنات است زيرا کافي است که سطح آب زيرزميني يک کمي پائين افتد.
در آبدهي قنات عوامل بسيار موثر است. از آن جمله عوامل زير را مي توان نام برد:
1- ضخامت لايه آبده، موقعيت سنگ کف و عمق لايه آبدار
2- ميزان بارندگي در حوضه آبريز و يا منبع تغذيه قنات
3- سطح آب زيرزميني و نوسان هاي آن
4- ميزان بارندگي در منطقه قنات
5- تعداد قناتها و ميزان آب هاي جاري در آنها در بالادست و اطراف قنات ها
6- وضعيت حوضه آبريز از نظر وسعت، نوع سنگ و پوشش گياهي.
7- وضعيت عمومي دشت از نظر مناطق قابل نفوذ براي آب، مخروط افکنه ها و مسيل ها
8- درجه قابليت نفوذ سنگ ها و لايه هاي آبده
9- وضع توپوگرافي منطقه (عوارض و ناهمواري هاي منطقه)
10- تراکم و نفوذ قناتها و چاه ها در منطقه
به طور خلاصه آبدهي يک قنات به عوامل مختلفي بستگي دارد، از آن جمله: طول مجراي آب دار و ارتفاعي از مادر چاه که در زير آب است، نفوذپذيري زمين، ضخامت سفره آب زيرزميني، تغذيه قنات و همچنين چگونگي مرمت و نگهداري قنات.

[M.A.H.S.A]

مسائل قنات
با آنکه قنات نسبت به چاه هاي موتوري عميق و نيمه عميق، زود خراب نمي شود و اعتماد به جريان آن براي آبياري بيشتر است، ولي اگر نکات و قوانيني درباره آن رعايت نشود و خلاصه اقدامات حفاظتي و عمليات لازم در مورد آن اجرا نشود، امکان کاهش ميزان آب آن حتي خراب شدن و ويران شدن آن در نتيجه تأثير عوامل مختلف طبيعي و غير طبيعي، وجود دارد. بنابراين از وقتي که انسان شروع به حفر قنات مي کند، براي حفظ و بهره گيري از آن، با يک سري مسائل مواجه است که بايد به آنها توجه کند تا قنات از تأثير عوامل مخرب محفوظ بماند و حتي المکان ميزان آبدهي آن کاهش پيدا نکند.
الف) مسائل و مشکلات در موقع حفر قنات
از آنجائي که شرايط طبيعي در نقاط مختلف متفاوت است، مشکلاتي هم که در هنگام حفر قنات پيش مي آيد، زياد و متفاوت است. شرح يکايک آنها از حوصله اين بحث خارج است. در اين جا فقط به ذکر چند نمونه از آنها به طور خلاصه اکتفا مي کنيم:
?مواجه شدن با زمين هاي تشکيل شده از ماسه هاي روان و يا سست و ريزشي (شولاتي) که در موقع حفر قنات مشکلات زيادي به وجود مي آورد و مبارزه با آن کار پرزحمت و پرخرجي است. مهار کردن اين زمين ها و جلوگيري از ريزش آنها در ميله ها (چاه ها) آسان تر و کم هزينه تر از آن در مجرا است. براي مقابله با زمين هاي شولاتي از جمله قالب هاي مخصوص و سپس کول هاي بيضي شکل و گرد و آجر لازم است (آجربست و يا کول بست کردن مجرا و چاه هاي مربوط).
?برخورد به سنگ هاي بزرگ در هنگام حفر ميله ها و يا مجراي زيرزميني قنات (نقب) که مانع بزرگي براي پيشترفت کار مي شود.
?دم داشتن چاه و يا کمبود هوا در ته چاه هاي عميق و نقب هاي طولاني از ديگر مسائل و مشکلات در هنگام حفر است که براي مبارزه با آن، مقنيان، يا تعداد چاه ها را دو برابر مي کنند تا جريان هوا ايجاد شود و يا به کمک يک دم ساده، هواي تازه را به وسيله لوله اي به داخل چاه مي رسانند.
ب) مسئله حفظ حريم قنات
مسئله تعيين و حفظ حريم قنات و چاه ها از مسائل بسيار مهم و اقدامات اساسي در امر قنات است که بايد قبل از شروع حفر قنات و در طول عمر آبدهي به آن توجه شود زيرا عدم تعيين اين حريم در ابتدا و حفظ آن پس از احداث قنات، سرانجام باعث کم شدن و يا خشک شدن آب و ويراني قنات خواهد شد.
1- مسئله حفظ حريم آبي قنات:
هر قنات داراي حريمي است که اگر در حريم آن، قنات يا چاه ديگري حفر شود ميزان آبدهي قنات کاهش مي يابد. از اين رو از زمانهاي قديم، حريمي قائل مي شدند که در اين محدوده يا فاصله از قنات هيچکس حق نداشت قنات ديگري حفر کند. امروزه تعيين ميزان حريم قنات به عوامل متعددي بستگي دارد که از آن جمله به طور تقريب تابع نوع خاک، مقدار فروکش آب و يک ضريب ثابت است.
2- مسئله حفظ حريم چاه ها و پشته هاي قنات (حريم ساختماني قنات):
همانطورکه قنات داراي حريم است يعني در يک فاصله اي از قنات نبايد چاه و يا قنات ديگر حفر گردد تا حريم آبي قنات حفظ شود و آب قنات کاهش نيابد، بايد براي چاه هاي قنات و پشته هاي آن نيز حريمي قائل شد تا چاه هاي قنات و پشته هاي آن يعني به طور کلي ساختمان قنات، از خطر محفوظ بماند، هرچند حفظ حريم ساختماني نيز سرانجام براي حفظ قنات از لحاظ آبدهي يا حفظ حريم آبي است.
نمايي شماتيک از محدوده حريم قنات

[M.A.H.S.A]

حدود اين حريم را معمولاً با حفر يک جوي بطور موازي در دوطرف چاه ها و پشته هاي قنات مشخص مي کنند و با خاکي که از کندن اين جوي حريمي حاصل مي شود مانع محکم و مطمئن تري براي جلوگيري از نفوذ (جاري شدن) آب به پشته هاي قنات و يا اطراف چاه ها به وجود مي آورند. در منطقه حريم چاه و پشته هاي قنات، کشت و زرع ممنوع است و نبايد آب جاري گردد، زيرا امکان فرسايش خاک و نفوذ آب زياد در زمين وجود دارد. ميزان حريم چاه و يا پشته قنات نيز به نوع خاک و قابليت نفوذ آب در آن و ديگر عوامل بستگي دارد.

[M.A.H.S.A]

ج) مسئله لايروبي و تعمير قنات
1- مسئله لايروبي قنات
چون خاک ديواره هاي مجرا و چاه ها کم وبيش ريزش مي کند، به خصوص در قنات هايي که جدار مجرا، بدون پوشش محافظ است، يعني کول بست يا آجربست نشده، به تدريج مقداري گل و لاي در کف مجرا جمع مي شود که مانع از جريان کامل آب در مجرا مي شود. با جمع و انباشته شدن بيشتر اين مواد، خاک ديواره ها بيشتر خيس مي خورد و امکان ريزش بيشتر و در نتيجه، ضعيف تر شدن جريان آب وجود دارد. از اين رو قنات بايد معمولاً هر سال لايروبي شود، در غير اين صورت قنات خراب مي شود. از علل عمده خرابي و کم آبي و سرانجام خشک شدن قناتها همين لايروبي نکردن قناتها بوده است و از علل لايروبي نکردن مي توان فقر مالي، عدم توافق مالکان و يا سهامداران با هم، تعلق قنات به افراد مختلف و يا وراث متعدد با امکانات مالي و ... را مي توان ذکر نمود.
2- مسئله آب بند شدن قنات و تعمير آن
در مواردي که ريزش، زياد باشد، امکان بسته شدن مجرا و بند آمدن جريان آب وجود دارد که به اصطلاح مي گويند قنات" آب بند" شده است. در اين حالت که ريزش، شديد و کامل است، آب بند مي آيد، يعني آب در پشت يا بالا دست آن قسمتي که ريزش کرده جمع مي شود و در چاه ها بالا مي آيد. علل آب بند شدن قنات و عوامل موثر در آن بسيار است. از آن جمله، موارد زير را مي توان ذکر کرد:
- ريزشي بودن قنات و يا قسمت هايي از آن و کول بست نبودن يا آجر بست نبودن آن.
- لايروبي نکردن قنات (به موقع و اغلب همه ساله) که سبب انباشته شدن گل و لاي در مجرا مي شود.
- جاري شدن سيل و نفوذ آن در قنات (بسياري از قنات هاي کشور ما بر اثر سيل، کم آب و خراب شده و ويران گرديده است).
- نفوذ ريشه گياهان در قنات: رسيدن ريشه گياه، به ويژه درخت به داخل قنات (مجرا)، هم باعث جذب آب از قنات مي شود و هم با تخريب ديواره مجرا و يا چاه، سبب ريزش بيشتر خاک و سنگ به داخل قنات مي گردد که اگر براي قطع آن اقدام نشود و گل و لايي که به اين طريق در مجرا جمع شده از سر راه آب برداشته نشود، سبب کم شدن آب قنات و آب بند شدن آن مي شود.
- زلزله: با وقوع زلزله، امکان فرورريختن قنات و آب بند شدن آن زياد است، کما اينکه به عنوان مثال زلزله هايي که در سالهاي اخير در نقاط مختلف کشور به ويژه منطقه خراسان و کرمان آمده، بسياري از قنات ها را خراب کرده است.
مسئله رسيدگي به قنات براي جلوگيري از نابودي آن بسيار مهم است

[M.A.H.S.A]

د) مسئله کاهش آبدهي قنات
قناتي که احداث شده ممکن است پس از مدتي آب آن کاهش پيدا کند و در موارد فوق العاده حتي کاملاً خشک شود. بنابراين انسان با مسئله بسيار مهمي روبرو خواهد شد. آب قنات در نتيجه تأثير عوامل مختلف کم مي شود از آن جمله علل و عوامل زير را مي توان نام برد:
1- به اصطلاح «رورفتن»
همانطور که قبلاً هم عنوان شد ممکن است در موقع حفر قنات، شيب لازم براي نقب رعايت نشود در نتيجه از لايه آبدار خوب استفاده نشود. اينگونه قنات ها در مقابل نوسان آب بسيار حساس است. با بهره برداري از اين قنات و همچنين مختصر پايين رفتن سطح آب زيرزميني، ميزان آب آن کاهش مي يابد و احتمال سريع خشک شدن اين نوع قنات ها، خيلي زياد است.
2- آب بند شدن قنات
3- لايروبي نکردن به موقع قنات
4- پايين رفتن سطح آب زيرزميني که ممکن است به طرق مختلف اتفاق بيفتد، از آن جمله: حفر چاه و يا قنات در نزديکي آن (عدم رعايت حريم آبي قنات)، خشکسالي، روبه کاهش رفتن آب مخزن.
ه)مسئله تأمين مقني و مسئله تأمين مصالح ساختماني
از ديگر مسائل قنات هستند که شرح هر يک از آنها در اين قسمت از حوصله بحث خارج است. هريک از آنها در جاي خود شرح داده خواهند شد.

[M.A.H.S.A]

علل و عوامل موثر در خشک و باير شدن قناتها و راه هاي مبارزه با آن
به طور کلي علل و عوامل موثر در کم آبي و سرانجام خشک و باير شدن قناتها را مي توان به دو دسته تقسيم کرد: طبيعي و انساني. در اين قسمت سعي مي کنيم ضمن شرح اين علل و عوامل، تا آنجايي که امکان دارد، راه هاي جلوگيري از باير شدن قنات ها را ذکر کنيم.
الف) علل و عوامل طبيعي
از جمله علل و عوامل طبيعي و موثر در خشک و ويران شدن قنات هاي ايران زمين، پديده هاي زير را مي توان نام برد:
1- خشکسالي به ويژه خشکسالي هاي پي در پي
چون در موقع حفر قنات، به اصطلاح خيلي توي آب کار نمي شود، ارتفاع آب زيرزميني در مجراي قنات کم است و با پايين افتادن سطح آب بر اثر خشکسالي، امکان کم شدن آب قنات ويا خشک شدن آن وجود دارد.
لايروبي به موقع و پاک نگهداشتن قنات و در صورت لزوم و امکان، مختصري کف کني به بهبودي وضع آب قنات کمک مي کند.
2- زلزله
ميزان خرابي قنات، بستگي به شدت و مدت زلزله دارد. بسياري از قنات هاي ايران براثر زلزله خراب شده است که ديگر امکان تعمير آنها نبوده و يا صرف نمي کرده که تعمير شود. بسياري هم پس از وقوع زلزله بازسازي شده است.
بکار بردن آجر و کول از شدت اثر زلزله مي کاهد و امکان دارد قنات را حفظ کند. بنابراين آجربست و يا کول بست کردن قنات در مناطق زلزله خيز، يک امر مفيد و لازم به نظر مي رسد. اقدام سريع براي تعمير قنات پس از وقوع زلزله در مواردي که قنات خيلي خراب و لايه هاي آب دار آن به کلي جابجا نشده و خلاصه تعمير و بازسازي آن اقتصادي مي نمايد، تأثير بسزايي در جلوگيري از خرابي بيشتر قنات و همچنين ميزان آبدهي آن دارد.
3- خالي شدن مخزن
بعضي از مواقع، وضع منابع تغذيه و مخازن آب قنات طوري است که هر چه از عمر قنات مي گذرد و از آب آن برداشت مي شود، آب مخزن قنات روبه کاهش مي رود و منابع تغذيه قادر نيست، آب برداشت شده را جبران کند.در نتيجه آب مخزن و در نتيجه آب قنات به تدريج کم مي شود تا اينکه سرانجام به مرحله اي مي رسد که ديگر قنات قدرت آبدهي را ندارد.
براي جلوگيري از خشک شدن اين نوع قنات ها از جمله اقداماتي که ممکن است به طور موثر واقع شود يکي تغذيه مصنوعي آن در سطح وسيع توسط دولت که از عهده و توانايي صاحب قنات خارج است و ديگر تغذيه مصنوعي در سطح کوچکتر است که در صورت وجود امکانات يعني آب قابل آبياري از عهده آن، صاحب قنات هم بر مي آيد.

[M.A.H.S.A]

4- برخورد کردن قنات به طبقات غيرقابل نفوذ و پيشروي
همانطور که قبلاً نيز بدان اشاره شد، مجراي قنات، افقي حفر مي شود و ضخامت لايه آبده معمولاً در آنها زياد نيست به عبارت ديگر اين مجراها، زياد در داخل آب حفر نمي شود، در نتيجه قنات در مقابل نوسان آب بسيار حساس است. از اين رو و همچنين به دليل ديگر، براي آنکه ميزان آبدهي قنات ثابت نگهداشته شود و يا ميزان آب آن اضافه گردد، به ويژه درمناطق خشک، همه ساله بر تعداد چاه هاي قنات اضافه مي کنند، يعني با حفر چاه هاي جديد، به پيشکار قنات ادامه مي دهند.
يکي از علل طويل شدن قنات ها، همين پيشروي بيشتر به خاطر جلوگيري از کم شدن تدريجي آب است والا از روز اول هيچوقت قنات هاي 20، 30 و 50 کيلومتري و بيشتر حفرنکرده و قصد آنرا هم نداشته اند.
5- سيل
سيل، يا پشته را سوراخ مي کند و وارد قنات مي شود و يا در بعضي موارد ممکن است در نقاطي که خاک اطراف دهانه چاه کم است يک يا چند چاه از قنات را دربر گيرد و يا اينکه با انباشته کردن گل و لاي سنگ و غيره در مظهر قنات باعث آب بند شدن و پس زدن آب در قنات و سرانجام خرابي شود. در مواردي هم ممکن است که سيل از هر سه طريق، شستن و سوراخ کردن پشته، ريختن به چاه و انباشته کردن مواد در مظهر قنات و غيره باعث وارد آمدن خسارت زياد و سرانجام خراب شدن قنات گردد.
احداث قنات در غير محل سيل گير و مجهز کردن آن به يک حريم مطمئن و همچنين سرزدن به آن در مواقع منقلب بودن هوا و آبياري زمين هاي اطراف قنات، تأثير زيادي در حفط قنات از خطر سيل دارد.
6- خطر ريزش کردن و کول بست و يا آجربست نبودن قسمت هايي از قنات
به طور کلي، تا آنجائيکه امکان دارد نبايد در اين گونه زمين ها، قنات احداث گردد و اگر از روي ناچاري احداث مي شود بايد حتما کول بست يا آجربست شود.
7- نفوذ ريشه بعضي از گياهان در قنات و خراب کردن پشته يا ديواره چاه
تا آنجائي که امکان دارد کليه درختها از ريشه بيرون آورده شود و اگر امکان بيرون آوردن ريشه نيست، پس از قطع ساقه يا تنه آن کاري شود که ريشه در زمين خشک گردد تا گياه قادر به رشد و نمو مجدد نباشد.
8- افتادن حيوانات به داخل چاه
در نقاطي که اين خطر وجود دارد، بايد روي چاه ها راپوشانند.
9- نشست کردن زمين و خرد شدن کولها
در بعضي از قسمت هاي حاشيه کويري که سطح آب زيرزميني خيلي بالاست، چنانچه قناتي احداث شود (که مسلماً بايد کول بست شود)، امکان دارد که به تدريج پس از گذشت چندين سال، زمين نشست کند و باعث خرد شدن کول ها شود و اين نيز باعث خراب شدن پشته و سرانجام خراب شدن قنات گردد.
با بيرون آوردن کول هاي شکسته و قرار دادن کول هاي سالم به جاي آنها و خلاصه کول بست کردن قسمت هايي که کول ندارد و يا کول آنها خرد شده، مي توان قنات را از تخريب بيشتر و نابودي نجات داد.
10- هجوم ماسه هاي روان
هجوم ماسه و ريختن و انباشته شدن آنها در چاه ها ويا مظهر ونهر قنات باعث پس زدن آب در مجرا و درنتيجه خراب شدن قنات مي شود. بالا آمدن سطح زمين مورد آبياري در جلوي قنات نيز در پس زدن آب و خرد شدن قنات موثر است.
براي جلوگيري از هجوم ماسه به قنات به ويژه در مورد قنات هايي که درست در منطقه ماسه هاي روان و تحت تأثير آنها قرار دارد، بايد روي چاه ها را پوشاند و جلوي هرنج و مظهر قنات بادشکن ايجاد کرد تا به اين وسيله حتي الامکان از هجوم ماسه و ريختن آن به داخل قنات جلوگيري گردد.

ب) علل و عوامل انساني
انسان به طرق مختلف و به طور مستقيم و غيرمستقيم آگاهانه و يا ناآگاهانه، از روي عمد و بيشتر بر اثر بي توجهي و عدم اقدام لازم و به موقع، باعث خرابي قنات ها و خشک و باير شدن آنها شده است. از آن جمله موارد زير قابل ذکر است:
1- حفر چاه هاي عميق و نيمه عميق در حريم قنات ها
2- حفر قنات در حريم آبي قنات ديگر
3- عبور دادن آب از روي پشته قنات
4- حفر حريم نامناسب وعدم توجه به آن
5- از بين بردن حريم قنات و تصرف مجدد زمين آن
6- آبياري از روي بي دقتي
7- احداث جاده روي پشته قنات
8- ناشي بودن مقني
9- لايروبي نکردن قنات
10- هجوم دشمنان ومخالفت هاي محلي
11- پاک نکردن هرنج
12- پس زدن آب در قنات
13- اصلاحات ارضي و تغيير نظام مالکيت و تقسيم شدن ارث