دیوان اشعار سعدی

[sorna]

سعدی تخلص و شهرت «مشرف الدین» ، مشهور به «شیخ سعدی» یا «شیخ شیراز» است.
درباره نام و نام پدر شاعر و هم چنین تاریخ تولد سعدی اختلاف بسیار است.
سال تولد او را از 571 تا 606 هجری قمری احتمال داده اند و تاریخ درگذشتش را هم سالهای 690 تا 695 نوشته اند.
سعدی در شیراز پای به هستی نهاد و هنوز کودکی بیش نبود که پدرش در گذشت.
آنچه مسلم است اغلب افراد خانواده وی اهل علم و دین و دانش بودند.
سعدی خود در این مورد می گوید:
همه قبیله ی من، عالمان دین بودند ------- مرا معلم عشق تو، شاعری آموخت
سعدی پس از تحصیل مقدمات علوم از شیراز به بغداد رفت و در مدرسه نظامیه به تکمیل دانش خود پرداخت.
او در نظامیه بغداد که مهمترین مرکز علم و دانش آن زمان به حاسب می آید در درس استادان معروفی چون سهروردی شرکت کرد.
سعدی پس از این دوره به حجاز، شام و سوریه رفت و در آخر راهی سفر حج شد.
او در شهرهای شام (سوریه امروزی) به سخنرانی هم می پرداخت ولی در همین حال، بر اثر این سفرها به تجربه و دانش خود نیز می افزود.
سعدی در روزگار سلطنت "اتابک ابوبکر بن سعد" به شیراز بازگشت و در همین ایام دو اثر جاودان بوستان و گلستان را آفرید و به نام «اتابک» و پسرش سعد بن ابوبکر کرد.
برخی معتقدند که او لقب سعدی را نیز از همین نام "سعد بن ابوبکر" گرفته است.
پس از از بین رفتن حکومت سلغریان، سعدی بار دیگر از شیراز خارج شد و به بغداد و حجاز رفت.
در بازگشت به شیراز، با آن که مورد احترام و تکریم بزرگان فارس بود، بنابر مشهور به خلوت پناه برد و مشغول ریاضت شد.
سعدی، شاعر جهاندیده، جهانگرد و سالک سرزمینهای دور و غریب بود؛ او خود را با تاجران ادویه و کالا و زئران اماکن مقدس همراه می کرد. از پادشاهان حکایتها شنیده و روزگار را با آنان به مدارا می گذراند.
سفاکی و سخاوتشان را نیک می شناخت و گاه عطایشان را به لقایشان می بخشید. با عاشقان و پهلوانات و مدعیان و شیوخ و صوفیان و رندان به جبر و اختیار همنشین می شد و خامی روزگار جوانی را به تجربه سفرهای مکرر به پختگی دوران پیری پیوند می زد.

سفرهای سعدی تنها جستجوی تنوع، طلب دانش و آگاهی از رسوم و فرهنگهای مختلف نبود؛ بلکه هر سفر تجربه ای معنوی نیز به شمار می آمد.
سنت تصوف اسلامی همواره مبتنی بر سیر و سلوک عارف در جهان آفاق و انفس بود و سالک، مسافری است که باید در هر دو وادی، سیری داشته باشد؛ یعنی سفری در درون و سفری در بیرون.
وارد شدن سعدی به حلقه شیخ شهاب الدین سهروردی خود گواه این موضوع است.
ره آورد این سفرها برای شاعر، علاوه بر تجارب معنوی و دنیوی، انبوهی از روایت، قصه ها و مشاهدات بود که ریشه در واقعیت زندگی داشت؛ چنان که هر حکایت گلستان، پنجره ای رو به زندگی می گشاید و گویی هر عبارتش از پس هزاران تجربه و آزمایش به شیوه ای یقینی بیان می شود. گویی، هر حکایت پیش از آن که وابسته به دنیای تخیل و نظر باشد، حاصل دنیای تجارب عملی است.
شاید یکی از مهم ترین عوامل دلنشینی پندها و اندرزهای سعدی در میان عوام و خواص، وجه عینی بودن آنهاست. اگرچه لحن کلام و نحوه بیان هنرمندانه آنها نیز سهمی عمده در ماندگاری این نوع از آثارش دارد.
از سویی، بنا بر روایت خود سعدی، خلق آثار جاودانی همچون گلستان و بوستان در چند ماه، بیانگر این نکته است که این شاعر بزرگ از چه گنجینه ی دانایی، توانایی، تجارب اجتماعی و عرفانی و ادبی برخوردار بوده است.
آثار سعدی علاوه بر آن که عصاره و چکیده اندیشه ها و تأملات عرفانی و اجتماعی و تربیتی وی است، آیینه خصایل و خلق و خوی و منش ملتی کهنسال است و از همین رو هیچ وقت شکوه و درخشش خود را از دست نخواهد داد.

[sorna]

هر چه خواهی کن که ما را با تو روی جنگ نیست – پنجه با زور آوران انداختن فرهنگ نیست

در که خواهم بستن آن دل کز وصالت بر کنم – چون تو در عالم نباشد ور نه عالم تنگ نیست

شاهد ما را نه هر چشمی چنان بیند که هست – صنع را آیینه ای باید که بر وی زنگ نیست

با زمانی دیگر انداز ای که پندم می دهی – کاین زمانه گوش بر چنگست و دل در چنگ نیست

گر ترا کامی بر آید دیر زود از وصل یار – بعد از آن نامت برسوایی بر آید ننگ نیست

سست پیمانا چرا کردی خلاف عقل و رای – صلح با دشمن اگر با دوستانت جنگ نیست

گر تو را آهنگ وصل ما نباشد گو مباش – دوستانرا جز بدیدار تو هیچ آهنگ نیست

ور بسنگ از صحبت خویشم برانی عاقبت – خود دلت بر من ببخشاید که آخر سنگ نیست

سعدیا نامت به رندی در جهان افسانه شد – از چه میترسی دگر بعد از سیاهی رنگ نیست

[sorna]

ندانم از من خسته جگر چه می​خواهی
دلم به غمزه ربودی دگر چه می​خواهی

اگر تو بر دل آشفتگان ببخشایی
ز روزگار من آشفته​تر چه می​خواهی

[sorna]

مشتاقی و صبوری از حد گذشت یار
گر تو شکیب داری طاقت نماند ما را

باری به چشم احسان در حال ما نظر کن
کز خوان پادشاهان راحت بود گدا را

من بی تو زندگانی خود را نمی​پسندم
کآسایشی نباشد بی دوستان بقا را

سعدی قلم به سختی رفتست و نیکبختی
پس هر چه پیشت آید گردن بنه قضا را

[sorna]

آن نه زلف است و بناگوش که روز است و شبست
وان نه بالای صنوبر که درخت رطبست
نه دهانیست که در وهم سخندان آید
مگر اندر سخن آیی و بداند کا لبست
آتش روی تو زینگونه که در خلق گرفت
عجب از سوختگی نیست که خامی عجبست

[sorna]

تا بود بار غمت بر دل بی‌هوش مرا
سوز عشقت ننشاند ز جگر جوش مرا

نگذرد یاد گل و سنبلم اندر خاطر
تا به خاطر بود آن زلف و بناگوش مرا

شربتی تلختر از زهر فراقت باید
تا کند لذت وصل تو فراموش مرا

هر شبم با غم هجران تو سر بر بالین
روزی ار با تو نشد دست در آغوش مرا

بی دهان تو اگر صد قدح نوش دهند
به دهان تو که زهر آید از آن نوش مرا

سعدی اندر کف جلاد غمت می‌گوید
بنده‌ام بنده به کشتن ده و مفروش مرا

[sorna]

گفتمش سیر ببینم مگر از دل برود
آن چنان جای گرفته است که مشکل برود!
دلی از سنگ بباید به سرراه وداع
تا تحمل کند آن روز که محمل برود
اشک حسرت به سر انگشت فرو می گیرم
که اگر راه دهم قافله در گل برود
ره ندیدم چو برفت از نظم صورت دوست
همچوچشمی که چراغش ز مقابل برود
سعدی ازعشق نبازد چه کند ملک وجود؟
حیف باشد که همه عمربه باطل برود!

[sorna]

از در درآمدی و از خود به در شدم
گویی کزین جهان به جهان دگر شدم
گوشم به راه تا که خبر میدهد ز دوست
صاحب خبر بیامد و من بی خبر شدم

[sorna]

ای به خلق از جهانیان ممتاز
چشم خلقی به روی خوب تو باز
لازمست آن که دارد این همه لطف

که تحمل کنندش این همه ناز
ای به عشق درخت بالایت

مرغ جان رمیده در پرواز
آن نه صاحب نظر بود که کند

از چنین روی در به روی فراز
بخورم گر ز دست توست نبید

نکنم گر خلاف توست نماز
گر بگریم چو شمع معذورم

کس نگوید در آتشم مگداز
می‌نگفتم سخن در آتش عشق

تا نگفت آب دیده غماز
آب و آتش خلاف یک دگرند

نشنیدیم عشق و صبر انباز
هر که دیدار دوست می‌طلبد

دوستی را حقیقتست و مجاز
آرزومند کعبه را شرطست

که تحمل کند نشیب و فراز
سعدیا زنده عاشقی باشد

که بمیرد بر آستان نیاز

[sorna]

متقلب درون جامه ناز
چه خبر دارد از شبان دراز
عاقل انجام عشق می‌بیند

تا هم اول نمی‌کند آغاز
جهد کردم که دل به کس ندهم

چه توان کرد با دو دیده باز
زینهار از بلای تیر نظر

که چو رفت از کمان نیاید باز
مگر از شوخی تذروان بود

که فرودوختند دیده باز
محتسب در قفای رندانست

غافل از صوفیان شاهدباز
پارسایی که خمر عشق چشید

خانه گو با معاشران پرداز
هر که را با گل آشنایی بود

گو برو با جفای خار بساز
سپرت می‌بباید افکندن

ای که دل می‌دهی به تیرانداز
هر چه بینی ز دوستان کرمست

گر اهانت کنند و گر اعزاز
دست مجنون و دامن لیلی

روی محمود و خاک پای ایاز
هیچ بلبل نداند این دستان

هیچ مطرب ندارد این آواز
هر متاعی ز معدنی خیزد

شکر از مصر و سعدی از شیراز