انعکاس اندیشه خیام در آثار سعدی
اندیشه شک و بدبینی ، غنیمت شمردن فرصت و عشرت جویی ، تذکر مرگ و تاسف برناپایداری زندگانی و بی اعتباری روزگار از اصول معانی ای است که خیام در رباعیات خود به شیوه های گوناگون پرورده است .
اندیشه شک و بدبینی ، غنیمت شمردن فرصت و عشرت جویی ، تذکر مرگ و تاسف برناپایداری زندگانی و بی اعتباری روزگار از اصول معانی ای است که خیام در رباعیات خود به شیوه های گوناگون پرورده است . البته این فکر و تذکرها با او آغاز نشده و جزء کهن ترین تامل های بشری است . در ادب فارسی نیز از رودکی تا فردوسی و از فردوسی تا سعدی و حافظ هیچ سخنور مهمی نیست که از آن سخن نگفته باشد.
در این مقاله ضمن بیان رگه هایی از اندیشه خیامی در آثار سخن سرایان پیش و پس از خیام تاثیر آشکار آن بر آثار سعدی در چهار بخش نقد و بررسی شده است.
● مقدمه
“پایه اصلی اندیشه خیامی تامل در راز هستی و نیستی است و سرنوشت انسان، اینکه از کجا آمده ایم و به کجا می رویم ؟ چرا کائنات به وجود آمده اند و چرا از میان می روند، پرسشی است که قرن هاست فکر بشر را به خود مشغول داشته است . بدیهی است در این میان آنچه مسلم به نظر می رسد عالم وجود است. سپس سرنوشت محتوم عدم یعنی مرگ . ناگزیر زندگی فرصتی کوتاه و ناپایدار است و هر چه هست بی اعتبار و فناپذیرست و آدمی محکوم و مجبور.” (یوسفی۱۳۸۳ : ۱۱۷)
بنابراین پایه اصلی تفکر خیام مرگ و زندگی است . در جریان سیل آسای زندگی و مرگ آدمی تاثیر و اختیاری ندارد از این رو زندگی بشر در چشم خیام با همه تکاپو و داعیه ها و بلندپروازی ها در عرصه اندیشه و عمل چون ذره ای ناچیز است:
یک قطره آب بود و با دریا شد
یک ذره خاک و با زمین یکتا شد
آمد شدن تو اندرین عالم چیست
آمد مگسی پدید و ناپیدا شد . خیام (۱۳۸۱ :۱۳۷ )
اما همین فرصت حیات و تحول از وجود به عدم عبرت آموز است . به هرچه می نگری یک نکته را تکرار می کند : زندگی مهلتی کوتاه بیش نیست . پس از آن ژرفنای عدم است انسان از نیستی به هستی رسیده است و باز، نیست می شود اما میان این دو عدم زندگی که به منزله یک دم است مغتنم است و باید از نعمت های آن بهره برد اما مظهر این برخورداری از نعمت های حیات باده است . پس “ اگر از باده سخن می رود حاصل تامل در ناپایداری زندگی است و نموداری از تمتع از زندگی است نه صرف باده نوشی.” (دشتی ۱۳۷۷ :۲۱۶)
اندیشه خیامی یکی از کهن ترین اندیشه هایی است که بشر در سر خود پرورده است، اینکه از کجا آمده، به کجا خواهد رفت، چرا آمده و باید عمر خود را چگونه بگذراند و تا چه اندازه زمام زندگی خود را در اختیار دارد، پرسش هایی است که ذهن بشر را به خود مشغول می کرده اند.
پیش از خیام، فردوسی همین اندیشه را در شاهنامه بسیار تکرار کرده است. رودکی و شعرای دوره سامانی نیز چنین اندیشه هایی داشتند اما هرچه هست این اندیشه در رباعیات خیام درخشش خاص یافته است و کسانی که از او پیروی کرده اند، بسیارند. به سخن دیگر، تاثیر خیام بر شعرای پس از او شگفت است. در این مقاله ابتدا رگه های اندیشه خیامی در آثار سخن سرایان پیش و پس از خیام در دو بخش نقد و بررسی می شود و پس از آن، در بخش سوم، با بررسی دقیق اشعار سعدی، به انعکاس این اندیشه در آثار این شاعر گرانقدر پرداخته شده است.
الف ) ریشه های اندیشه خیامی در سخن سرایان پیش از او
اندیشه شک و بدبینی، غنیمت شمردن فرصت و عشرت جویی، تذکر مرگ و تاسف بر ناپایداری زندگانی و بی اعتباری روزگار، در اندیشه فیلسوفان یونان همچون ذیمقراطیس و اپیکور که خیام با اندیشه آنان آشنا بود وجود دارد. سخنسرایان پیش از او چه ایرانیان و چه اقوام دیگر این نوع معانی را بسیار پرورده اند.
از شعرای عرب “ابوالعلای معری” به رباعیات خیام بسیار نزدیک است.
خرجت الی ذی الدار کرها و رحلتی
الی غیرها بالرغم و الله شاهد
ما باختیاری میلادی و لاهری
و لا حیاتی فهل لی بعد تخییر
لا تمدحن ولا تذمن امرء
فینا فغیر مقصر کمقصر
(به دنیا آمدم ناخواسته و به آن دنیا ناخواسته خواهم رفت. خدا شاهد است که تولد و مرگ من به اختیار من نیست، آیا بعد از این اختیاری خواهم داشت؟ هیچ کس را مدح یا نکوهش مکن. بی گناه و گناهکار هر دو یکسانند( .)فرزاد۱۳۷۹ :۶ )
از ایرانیان متقدم، ”شهید بلخی” و “رودکی” از شاعران عصر سامانی تامل و روشن بینی بیشتری نسبت به شاعران دیگر زمان خود داشتند. شهید بلخی جهان را تاریک و غم را از سرنوشت خردمندان جدایی ناپذیر می داند:
اگر غم را چون آتش دود بودی
جهان تاریک بودی جاودانه
در این گیتی سراسر گر بگردی
خردمندی نیابی شادمانه
“رودکی” در منظومه ای زیبا به مطلع:
“ای آن که غمگینی و سزاواری
وندر نهان سرشک همی باری”. (۱۳۷۴ :۴۳)
جهان بینی خود را که بسیار خیام وار است بیان می کند.
“فردوسی” نیز پیش از خیام این معانی را در اشعار خود بیان کرده است:
جهانا مپرور چو خواهی درود
چو می بدروی پروریدن چه سود
برآری یکی را به چرخ بلند
سپاریش ناگه به خاک نژند . (۱۳۷۱، ج ۶۰:۱)
ب) تاثیر اندیشه خیام بر شاعران پس از او
اندیشه خیامی از عصر او تا زمان حال، اندیشمندان و شاعران بسیاری را تحت تاثیر قرار داده است:
“انوری” شاعر هم عصر جوانتر از خیام رباعیاتی دارد که یادآور رباعیات خیام است:
با گل گفتم شکوفه در خاک بخفت
گل دیده پرآب کرد از شبنم گفت
آری نتوان گرفت با گیتی جفت
بنمای گلی که ریختن با نشکفت. (۱۳۷۶ :۹۶۳)
در جای جای دیوان خاقانی که ولادتش همزمان با وفات خیام بود نیز انعکاسی از اندیشه خیامی را می توان دید:
گوید که تو از خاکی و ما خاک توایم اکنون
گامی دو سه بر ما نه و اشکی دو سه هم بفشان
خون دل شیرین است آن می که دهد رزبن
ز آب و گل پرویز است آن خم که نهد دهقان. (خاقانی ۵۸:۱۳۶۸ )
“اندیشه خیامی از مضمون های قابل تشخیص در شعر نظامی هم هست”. (احمدنژاد ۱۸:۱۳۷۵)
هر ورقی چهره آزاده ای
هر قدمی فرق ملک زاده ا ی
گر به فلک بر شود از زر و زور
گور بود بهره بهرام گور
“عطار نیز هرچند نسبت به خیام به چشم انتقاد و بلکه اعراض و اعتراض می نگرد، اما گاه چنان به فکر خیام نزدیک می شود که تصور می رود در نقد آفرینش و بی اعتباری حیات حسی، تابع و پیرو آرا و معتقدات اوست” (فروزانفر ۴۶:۱۳۷۴.)
برای مثال در مثنوی الهی نامه در حکایت “هارون و بهلول”، شیخ توانگری و عزت جاه دنیا را سخت نکوهش می کند و از ناپایداری حیات بشری و بقای انسانی که کمتر از سنگ است، مضمون می سازد و می گوید: همه برای مرگ زاده ایم. در اینجا اندیشه و فکر او به گفته های خیام مانند:
در هر دشتی که لاله زاری بوده است
آن لاله ز خون شهریاری بوده است
و اینکه گل هر کوزه از خاک پادشاه و شاهزاده ای است، بسیار نزیک است .
کم و بیش بسیاری از اندیشه های خیام به غزلیات حافظ نیز راه یافته است. حافظ بیش از هر شاعر دیگری به خیام نزدیک است. تاثیرپذیری حافظ از خیام بسیار عمیق و فلسفی است و او بیشتر تاثیرات را با مضامین گوناگون و به صورت های مختلف در غزلیاتش تکرار می کند. به سخن دیگر، حافظ یکی از بهترین و متفکرترین پیروان خیام است که تاثیر اندیشه او در ذهن و زبانش به طور کامل مشهود است:
رضا به داده بده وز جبین گره بگشای
که بر من و تو در اختیار نگشاده است . (حافظ، بی تا: ۲۷)
هر وقت خوش که دست دهد مغتنم شمار
کس را وقوف نیست که انجام کار چیست . (همان: ۴۵)
ج) انعکاس اندیشه خیام در آثار سعدی
“از میان شاعران پس از خیام، سعدی توجه و ارادتی خاص به خیام دارد. وی با توانایی های شگفت انگیزی که در پهنه ادب فارسی دارد، رنگ و بویی اخلاقی و پندآمیز به پرورده های خیام داده است. در حقیقت، سعدی در اشعارش یاس تلطیف شده ای را به نمایش می گذارد که در آن دشواری های فلسفی ذهن بشری با نمایش جلوه رحمت و حکمت خداوند بیشتر قابل تحمل خواهد شد”. (قنبری ۳۳۱:۱۳۸۴)
در این بخش، از وجوه شباهت کلام سعدی با سروده های خیام در چهار مضمون به شرح ذیل سخن گفته می شود:
۱) اغتنام فرصت
خیام در رباعیات خود بارها به گونه ای مختلف این معنی را پرورده است که عمر به سرعت می گذرد و باید فرصت را غنیمت شمرد، اندیشه گذشته و آینده ، حال را مسموم می کند در صورتی که اصل زندگی حال است و گذشته و آینده فرع آن. وقتی آدمی در فرع و حاشیه زندگی می کند اصل را از بین می برد پس باید فرصت را غنیمت شمرد و از اتخاذ روش نامعقول توجه به گذشته و آینده پرهیز کرد. به سخن دیگر، گذشته و آینده دو عدم است و ما بین دو نیستی که سرحد دو دنیاست.
دمی را که زنده ا یم، دریابیم استفاده کنیم و در استفاده شتاب کنیم امروز را خوش باشیم فردا را کسی ندیده این تنها حقیقت زندگی است:
روزی که گذشت هیچ ازو یاد مکن
فردا که نیامدست فریاد مکن
بر نآمده و گذشته بنیاد مکن
حالی خوش باش و عمر بر باد مکن. (خیام ۱۵۲:۱۳۸۱)
ای دل غم این جهان فرسوده مخور
بیهوده نه ای غمان بیهوده مخور
چون بوده گذشت و نیست نابوده پدید
خوش باش غم بوده و نابوده مخور . (همان: ۱۳۸)
در آثار سعدی نیز توجه به ناپایداری عالم و عشق ورزیدن به جنبه مثبت خلقت و ارزش نهادن به هر لحظه از زندگی گذران آدمی، بسیار دیده می شود. اینکه هر لحظه دارای زیبایی و ارزشی تکرار نشدنی است که باید از آن بهره کامل برد و فرصت را به معنای اصلی کلمه مغتنم شمرد:
نگه دار فرصت که عالم دمی است
دمی پیش دانا به از عالمی است. (سعدی ۳۸۵ :۱۳۷۵)
سعدیا دی رفت و فردا همچنان موجود نیست
در میان این و آن فرصت شمار امروز را . (همان:۴۱۵ )
غنیمت شمار این گرامی نفس
که بی مرغ قیمت ندارد قفس
۲) تذکر مرگ و ناپایداری جهان و زوال آدمی (استحاله به صورت سبزه، کوزه، خشت و ...)
اندیشه مرگ قدمتی به کهنگی تاریخ جهان دارد. همه ما در مقطعی از حیات خود همواره درباره مرگ اندیشیده ایم و همواره از ناتوانی خود در مقابل عظمت خلقت سرافکنده شده ایم. اندیشه مرگ بر بیشتر اشعار خیام نیز سایه افکنده است و حتی بازگشت فکر خیام به لزوم غنیمت شمردن فرصت نیز ناشی از مرگ اندیشی و تاسف بر نیست شدن همه زیبایی های زندگی است.
درحقیقت، مرگ دستمایه اصلی اندیشه خیام برای توجه به ذات هستی است و استفاده درست از آن است که با حسرتی وصف نشدنی از کوتاهی عمر و شتاب شگفت انگیز لحظه ها که سرنوشت محتوم آدمی است بیان می شود.
خیام برای آنکه بی اعتباری روزگار و هیبت مرگ را بهتر نشان دهد، از مرگ شاهان و قدرتمندان و زیبارویان یاد می کند. اینکه بزرگانی مثل جمشید، فریدون و بهرام و ... که قدرت های اول زمان خود بودند چگونه از بین رفتند و نابود شدند نشان دهنده این است که زندگی چقدر می تواند شکننده باشد:
آن قصر که جمشید در او جام گرفت
آهو بچه کرد و رو به آرام گرفت
بهرام که گور می گرفتی همه عمر
دیدی که چگونه گور بهرام گرفت. (خیام ۱۰۰:۱۳۸۱)
خاکی که به زیر پای هر نادانی است
کف صنمی و چهره جانانی است
هر خشت که بر کنگره ایوانی است
انگشت وزیر یا سر سلطانی است. (همان: ۱۰۷)
سعدی با عنایت به این مضمون می فرماید:
که را دانی از خسروان عجم
ز عهد فریدون و ضحاک و جم
که بر تخت و ملکش نیاید زوال
نماند به جز ملک ایزد تعال. (سعدی ۲۲۶:۱۳۷۵)
شنیدم که جمشید فرخ سرشت
به سرچشمه ای بر به سنگی نوشت
برین چشمه چون ما بسی دم زدند
برفتند چون چشم بر هم زدند
گرفتیم عالم به مردی و زور
ولیکن نبردیم با خود به گور. (همان: ۲۲۲)
مطلبی که در کلام خیام بسیار جلب توجه می کند این است که خاکی که ما بر آنها پا می گذاریم، خاک وجود مردمانی است که پیش از ما زندگی می کردند و در سر آرزوهایی را می پروراندند:
پیش از من و تو لیل و نهاری بوده است
گردنده فلک نیز به کاری بوده است
هرجا که قدم نهی تو بر روی زمین
آن مردمک چشم نگاری بوده است. (خیام ۱۳۸۱ :۱۰۴)
سعدی باتوجه به این مطلب می سراید:
این خاک نیست گر به تامل نظر کنی
چشم است و روی و قامت زیبای دلبران. (سعدی ۸۳۳:۱۳۷۵)
زدم تیشه یک روز بر تل خاک
به گوش آمدم ناله ای دردناک
که زنهار اگر مردی آهسته تر
که چشم و بناگوش و روی است و سر . (همان: ۳۸۵)
خیام، سبزه و گل دمیدن از خاک مردگان را در رباعیات خود بسیار ذکر کرده است، اینکه سبزه ای که امروز تماشاگه ماست، فردا از خاک ما برخواهد رست:
هر سبزه که بر کنار جویی رسته است
گویی ز لب فرشته خویی رسته است
پا بر سر سبزه تا به خواری ننهی
کان سبزه ز خاک لاله رویی رسته است. (خیام ۱۳۸۱ :۱۱۷)
سعدی با عنایت به این مضمون آورده است:
وه که هر گه که سبزه در بستان
بدمیدی چه خوش شدی دل من
بگذر ای دوست تا به وقت بهار
سبزه بینی دمیده بر گل من. (سعدی ۱۶۱:۱۳۷۵)
یکی از مضامین که خیام در یادآوری مرگ بارها گفته این است که می میریم و خاک می شویم و از خاک ما کوزه خواهند ساخت یا خشت خواهند زد:
برخیز بتا بیار بهرــ دل ما
حل کن به جمال خویشتن مشکل ما
یک کوزه شراب تا به هم نوش کنیم
زان پیش که کوزه ها کنند از گل ما . (خیام ۹۸:۱۳۸۱)
سعدی در این باره می سراید:
ساقی بده آن کوزه خمخانه به درویش
کانها که بمردند گل کوزه گرانند. (سعدی ۵۰۱:۱۳۷۵)
دریغا که بی ما بسی روزگار
بروید گل و بشکفد نوبهار
بسی تیر و دی ماه و اردی بهشت
برآید که ما خاک باشیم و خشت. (همان: ۳۸۳)
۳) ناتوانی انسان در برابر گردش زمان و گیتی و سرنوشت (جبر)
باور داشتن قضا و قدر محتوم، چیرگی مطلق سپهر و قدرت بی پایان آسمان و جریان بی چون و چرای تقدیر و سرنوشت، در سراسر سروده های خیام پراکنده است.
به این علت خیام را تا حدودی ملهم از مکتب زروانی دانسته اند “چون زروانیان همه چیز را از جانب سپهر، محتوم و مقدر می دانستند و در نتیجه نمی توانستند به ثواب و عقاب نیز اعتقادی داشته باشند.” (اسلامی ندوشن ۱۱۸:۱۳۸۲)
خیام، جبر را بر ما حاکم می داند که به دنبال آن انسان مجبور نیز در برابر حساب و کتاب و حشر و نشر مسئولیتی ندارد:
بر من قلم قضا چون بی من رانند
پس نیک و بدش ز من چرا می دانند
دی بی من و امروز چو دی بی من و تو
فردا به چه حجتم به داور خوانند. ( ۱۲۶:۱۳۸۱)
سعدی نیز گاهی اشاره هایی دارد به اینکه آدمی چاره ای جز تسلیم شدن در برابر تقدیر و سرنوشت ندارد:
رضا به حکم قضا اختیار کن سعدی
که هر که بنده فرمان حق شد آزاد اوست. ( ۷۰۷:۱۳۷۵)
سعدی در مدرسه نظامیه و به اقتضای فرهنگ غالب زمان خود، در کلام تربیت اشعری یافته بود. مدرسه نظامیه بغداد مرکز اشاعره بود و امام مرشد آن، محمد غزالی. مهمترین اصل کلامی اشعریان اعتقاد به جبر است. اینکه خداوند جهان را از نیستی به هستی آورده است، جهان آفریده اوست و هرچه بخواهد با آن می کند و هیچ کس را حق چون و چرا نیست اما سعدی اعتقاد دارد که کار خداوند بی قاعده هم نیست و این قاعده، قاعده لطف است. خداوند بر بندگان خود لطف دارد، پاداش نیکی را از روی لطف با نیکی می دهد نه از آن رو که کار نیک، خداوند را ملزم به پاداش نیک کند. بنده را قدرت ملزم کردن خداوند نیست این خداوند است که به بنده لطف می کند” (موحد ۱۰۵ :۱۰۳ ۱۳۷۳)
عدل است اگر عقوبت ما بی گنه کنی
لطف است اگر کشی قلم عفو بر خطا. (سعدی ۷۰۳:۱۳۷۵)
پس در اندیشه سعدی سیاهی و تاریکی افکار انکارآمیز خیام دیده نمی شود و جبری که مطرح می کند عبارت است از تسلیم و رضای بنده در برابر خداوند:
ما قلم در سر کشیدیم اختیار خویش را
اختیار آن است کو قسمت کند درویش را. (همان: ۷۸۴)
۴) بی اثر بودن زندگی و مرگ انسان در سیر مستمر جهان
از دیدگاه خیام بودن یا نبودن انسان در گردونه طبیعت خللی به عالم هستی وارد نمی کند زیرا وی مقهور سرنوشت ازلی و ابدی خویش است و باعقل و خرد وی نیز گرهی گشوده نمی شود. پیش از ما این جهان بوده و پس از ما نیز همچنان خواهد بود در واقع انسان در قلمروی هستی هیچ کاره است و کسی از او چیزی نپرسیده است. به سخن دیگر، دنیا سیر دائمی خود را دنبال می کند و زندگی و مرگ، در سیر مستمر او تاثیری ندارد، آفتاب پیوسته می تابد، سیارات در مدار خود می گردند، سبزه و گل و بهار و خزان از پس هم خواهند رسید و زندگی جریان خواهد داشت، چه ما باشیم چه نباشیم:
ای بس که نباشیم و جهان خواهد بود
نی نام ز ما و نی نشان خواهد بود
زین پیش نبودیم و نبد هیچ خلل
زین پس چون نباشیم همان خواهد بود. (خیام ۱۳۸۱ :۱۲۴)
در آثار سعدی صحنه های عبرت انگیزی است که ما را به حسرت و تاسف وا می دارد. از بسیاری کرده ها پشیمان می شویم و در زیر لب می گوییم: “فغان از بدی ها که در نفس ماست”. دنیا را کاروانسرایی می بینیم “که یاران برفتند و ما بر رهیم”. به یاد می آوریم که ما نیز بزودی به شهری غریب سفر خواهیم کرد. ایام از دست رفته را یاد می آوریم و افسوس می خوریم که بی ما بسی روزگار گل خواهد رویید و نوبهار خواهد شکفت، دوستان نیز با یکدیگر خواهند نشست ولی از ما اثری نخواهد بود پس بودن و نبودن ما تاثیری در روند روزگار نخواهد داشت:
بتابد بسی ماه و پروین و هور
که سر برنداری زبالین گور. (سعدی ۲۳۷:۱۳۷۵)
دریغا که بی ما بسی روزگار
بروید گل و بشکفد نوبهار. (همان:۳۸۳ )
● نتیجه گیری
از مجموع آنچه گذشت می توان نتیجه گرفت که رگه های اندیشه خیام را در آثار سعدی به روشنی می توان یافت اما تفاوت هایی را که میان اندیشه خیام و سعدی دیده می شود، می توان چنین خلاصه کرد:
خیام از مردم زمانه کناره گرفته، اخلاف و افکار و عادات آنها را با زخم زبان های تند محکوم می کند و همواره فاصله ای میان خود و آغوش زندگی نگاه می دارد.
گویی همه پرده ها از جلوی چشم او کنار رفته و عمق دالان تاریک زندگی، خود را به او نموده است و به همین خاطر لحنی قاطع و سرد دارد. در نزد او امید فسرده شده: “بازآمدنت نیست، چو رفتی، رفتی”اما سعدی نوع بشر را دوست دارد طبع آدمی را خوب می شناسد، با مردم به سر می برد و آنها را با بردباری و گذشت تحمل می کند. راه او راه میانه ای است که حزم و دوراندیشی یک خردمند جهاندیده بر می گزیند.
از این رو اساس تربیت او حکمت عملی و ذوق زندگی است که خواننده را به راه راستی که همان بازگشت به سوی خداست، فرا می خواند و به این علت لحن او گرم و صمیمی و امیدوار کننده و سرشار از شور زندگی است و بی جهت نیست که او را شاعر انسانیت می دانند و عشق و اخلاق مایه افتخار اوست.
فریده محسنی هنجنی
روزنامه رسالت
پاسخ با نقل قول
علاقه مندی ها (بوک مارک ها)