تمرکز، مهارتهای تحصیلی و مطالعه

[R A H A]

موفقیت در دانشگاه



مبانی کاربردی روش‏های مطالعه و یادگیری در دانشگاه







آیا تاکنون به این موضوع فکر کرده‏اید که چرا برخی از دانشجویان با وجود اینکه در دبیرستان جزو بهترین دانش‏آموزان بوده‏اند، در دانشگاه نمرات پایین می‏گیرند و حتی در پاس کردن بعضی دروس هم مشکل دارند؟

قاعدتاً علت این افت تحصیلی را نمی‏توان مشکلات ذهنی دانست. واقعیت این است که شیوه‏ی مطالعه‏ی آنان نادرست می‏باشد. به عبارت دیگر، در برنامه‏ریزی برای یادگیری مشکل دارند که یکی از جنبه‏های اساسی این برنامه‏ریزی، مدیریت زمان یا برنامه‏ریزی زمانی برای مطالعه است.

برای شروع کار، یک تکه کاغذ بردارید و پنج مورد از بهترین راه‏هایی که وقت‏تان را از آن طریق تلف می‏کنید، بنویسید برای مثال تلفن‏زدن، تلویزیون یا فیلم دیدن، گردش، خرید بازی‏های رایانه‏ای و... حال هر کدام از سوالات زیر را روی یک کاغذ بنویسید:

1- آیا می‏توانید تخمین بزنید به طور تقریبی چند ساعت در هفته مطالعه می‏کنید و به چند ساعت مطالعه نیاز دارید؟

2- آیا در اول ترم یا اول سال، برنامه‏ی مشخصی برای خود مقرر می‏کنید؟

3- آیا لیست کارهای روزانه، هفتگی و ماهانه را می‏نویسید؟

هنگامی که برنامه‏ریزی می‏کنید، برای ارزیابی برنامه‏تان، دو وقت مختلف مانند صبح و عصر را در نظر بگیرید. قاعدتاً در ارزیابی صبحگاهی، باید کارها را اولویت‏بندی نمایید و برای هر کاری، زمان مناسبی را حدس بزنید. اگر وقت شما برای انجام تمام کارهای برنامه‏ریزی شده‏ی آن روز کفایت نمی‏کند، می‏توانید از کارهای کم‏اهمیت‏تر صرف‏نظر کنید.
هنگامی که برنامه‏ریزی می‏کنید، برای ارزیابی برنامه‏تان، دو وقت مختلف مانند صبح و عصر را در نظر بگیرید. قاعدتاً در ارزیابی صبحگاهی، باید کارها را اولویت‏بندی نمایید و برای هر کاری، زمان مناسبی را حدس بزنید


در هنگام عصر، تمام برنامه‏ریزی روزانه‏تان را وارسی می‏کنید و از خود می‏پرسید که آیا در انجام تمام موارد برنامه‏ریزی شده، موفق بوده‏اید؟ اگر جواب‏تان منفی است، از خود بپرسید چرا؟ آیا در برنامه‏ریزی مشکلی داشته‏اید؟ آیا در تخمین زمان اشتباه کرده‏اید؟ آیا تنبلی در اجرای برنامه داشته‏اید؟ آیا وقت‏تان را تلف کرده‏اید؟ اگر علت را یافتید، بهتر است در برنامه‏ی اجرایی فردا، آن را اصلاح کنید. آنچه اهمیت دارد، این است که همیشه مهم‏ترین کارتان را در نظر بگیرید.


اگر شما جزو کسانی هستید که بارها برنامه‏ریزی کرده ولی موفق به انجام آن به طور کامل نشده‏اید و یا اگر بعضی اوقات همه‏ی کارهایتان را لیست نموده و متوجه کمبود وقت برای انجام تمام کارها شده‏اید، حتماً این قسمت را مطالعه کنید زیرا کمک شایانی به شما خواهد نمود.

برای اولین گام، به شما توصیه می‏کنم یک دفترچه یادداشت بردارید و در طول یک هفته، پایان هر روز بنویسید روزی که گذرانده‏اید، چه کارهایی را از چه ساعتی تا چه ساعتی انجام داده‏اید، حتی کارهای بی‏اهمیت را نیز یادداشت نمایید برای مثال:

شنبه: ( 7 تا30: 7صبحانه)، (25: 7 تا 45: 7 مسیر به دانشگاه)، (30: 11تا 12 کلاس) و...

به همین ترتیب، تا هنگام شب که می‏خواهید بخوابید، دقیقه‏ به دقیقه یادداشت کنید که مشغول انجام چه کارهایی بوده‏اید.

این عمل چندین فایده دارد:

- ممکن است از دیدن یادداشت‏های‏تان شرمنده شوید! اما واقعاً خواهید فهمید که چقدر از وقت گران‏بهای‏تان را تلف می‏کنید. برای مثال اتلاف وقت هنگام صحبت با دوستان یا دیدن ویترین مغازه‏ها، هنگام بازگشتن از محل کار؛ همین خود عاملی می‏شود که سعی کنید کمتر وقت‏تان را تلف کنید.

- متوجه خواهید شد به طور متوسط در شبانه‏روز، به چند ساعت استراحت و خواب احتیاج دارید.

- بهترین مواقعی که به سراغ مطالعه رفته‏اید و مطالعه‏ی کاملی کرده‏اید را پیدا خواهید کرد، پس بهترین و موثرترین زمان مطالعه را می‏یابید.

- با مقایسه‏ی یادداشت‏های روزانه و هفتگی با یکدیگر، متوجه پیشرفت یا پسرفت خود در راه رسیدن به هدف‏تان خواهید شد.


کم‏ترین سودی که این کار دارد، این است که شما را متوجه خودتان خواهد کرد و پی خواهید برد که زمان زیادی ندارید و روزهای بعد، تلاش خواهید نمود از اوقاتی که تلف شده‏‏اند، بکاهید و این در حالی است که اگر این یادداشت‏ها را نداشته باشید، اصلاً متوجه اتلاف وقت‏تان نخواهید بود و هر روز فکر می‏کنید زمان زیادی پیش‏رو دارید که می‏توانید آن را هر طور که خواستید، تلف نمایید.

برای مرحله‏ی بعد، به شما توصیه می‏کنم به سوالات زیر، جواب کتبی بدهید:

1- به طور میانگین در طول 24 ساعت چند ساعت می‏خوابید (چند ساعت شب، چند ساعت عصر؟)

2- چند ساعت از روز را صرف لباس پوشیدن و ظاهر خود می‏کنید؟

3- چند ساعت در روز به تماشای تلویزیون یا کامپیوتر می‏پردازید؟

4- چند ساعت از روز را در راه رسیدن به محل کار یا تحصیل خود صرف می‏کنید؟

5- چند ساعت در روز تفریح کرده یا وقت‏تان را دوستان‏تان پر می‏کنید؟

6- در روز، چند ساعت به کاری می‏پردازید که مهم‏ترین کار زندگی شماست؟

حال تمام این ساعت‏ها را در عدد 7 ضرب کنید تا بدانید برای مثال در یک هفته، شاید حدود 30 تا 25 ساعت را در خیابان‏ها و تاکسی و اتوبوس‏ سپری می‏کنید یا هفته‏ای 3 روز آن را می‏خوابید!
بنابر آنچه که گفته شد بررسی کنید و ببینید که که از جمع 168 ساعت هر هفته، چند ساعت به مهم‏ترین و حیاتی‏ترین کار زندگی خود می‏پردازید.

[R A H A]

كنترل محيط مطالعه

1ـ يك مكان معين را براي مطالعه كرن تخصيص دهيد. آيا شما مكاني را در اختيار داريد، كه در آن با خودتان خلوت كنيد؟

اگر تصميم به مطالعه كردن داريد، بايد بهترين مكان ممكن را براي اين كار پيدا كنيد. البته اين مكان حتما بايد آرام و بي سرو صدا باشد و درآن شخص در اثر صداهايي مانند راديو، تلويزيون و سرو صداي اشخاص دچار گيجي نشود. اما اين مسئله كاملا هم قطعي نمي باشد. چون 80% مطالعه دانشجويان در اتاق خودشان انجام مي‌شود نه در كتابخانه.

مكانيكه شما در آن به مطالعه مي‌پردازيد و هيچ كار ديگري در آن انجام نمي‌دهيد، بهترين چيز ممكن در دنيا مي باشد. پس از مدتي، مطالعه كردن به رفتاري مناسب با آن محيط ويژه تبديل ميشود. سپس در هرجايي كه در اين دنيا قرار بگيريد، فكر مي‌كنيد بايد كار متناسب آن محل را انجام دهيد. به اين روش توجه كنيد:

هنگاميكه وارد كلاس درس مي‌شويد ومي‌نشينيد، كارتان را با توجه به حرفهاي استاد شروع مي‌كنيد،. در اين جا نگرشها و توجه و رفتارتان به طور خودكار عمل مي‌كنند. براي اينكه قبلا آن اتاق با چيزهايي مانند درس و گوش دادن وغيره مرتبط شده است چنانچه موقعيت اين مكان ( كلاس درس ) را براي جاهاي ديگر هم بوجود بياوريد،‌ در مي‌يابيد كه در آن مكانها هم آسانتر مي‌نشينيد و مطالعه مي‌كنيد.

2ـ‌ قبل از شروع يك تكليف، زماني را كه براي پايان دادن به آن انتظار داريد برروي يك صفحه بنويسيد. گزارشي از اهداف مورد نظرتان تهيه كنيد. اين مرحله در كل، زماني را تلف نمي‌كند. اما مي‌تواند بسيار مفيد باشد. اين مرحله ممكن است فشار خيلي كمي بر روي شما داشته باشد و در نتيجه رفتار مطالعه شما به صورت ثابتي بهبود مي‌يابد. صفحه‌اي كه بر روي آن اهدافتان را يادداشت كرده‌ايد، بعنوان شاخصي از كارآمدي روش مطالعه تان نگهداري كنيد. سعي كنيد هر روز هنگام عصر سطح اهدافتان را بطور جزئي افزايش دهيد، سعي نكيند كه درجه اهدافتان را به صورت رؤيايي بالا ببريد. فقط اهداف را بافاصله زماني كم افزايش دهيد.

3ـ با انتخاب نمادهاي اجتماعي كه به مطالعه مربوط است، توانايي تمركزتان را تقويت كنيد. در اين رابطه شکل خاصي از لباس مثلا يك كلاه، روسري ، يك مجسمه جديد و يا يك تو‌تم را انتخاب كنيد. قبل از اينكه مطالعه را شروع كنيد، كلاه را بپوشيد يا مجسمه كوچكتان را بر روي ميز قرار دهيد. اين اعمال از دو راه به تمركز شما كمك مي كنند. اول از همه، علامتي براي اشخاص ديگر است مبني بر اينكه در حال كاركردن هستيد و
محترمانه از آنها مي‌خواهيد كه مزاحم شما نشوند ( تمركزتان را به هم نزنند ). دوم، برگزار كردن اين مراسم كوتاه و منظم به شما در انجام دادن كارتان كمك ميكند اما به هنگام نامه نوشتن، تخيل كردن و يا پرسه زدن در اطراف،از مجسمه يا كلاهتان استفادهنكنيد. استفاده از اين روش را فقط به زمان مطالعه اختصاص دهيد. اگر جادويتان علاوه بر كتاب با چيزهايي ديگر نيز مرتبط شده بدنبال يك نماد ديگر باشيد. بايد مواظب باشيد كه
نمادهايتان به نشانه‌اي براي برانگيختن رؤيا ها تبديل نشوند .

4ـ اگر حواستان پرت شده است، بايستيد و رويتان را از كتابهايتان برگردانيد: در حالي كه به كتاب خيره شده ودر مورد قوي‌تر شدن ضعف تان با خود نجوا مي كنيد. پشت ميزتان ننشينيد، اگر اين كار را بكنيد بعد از مدتي مطالعه با رؤيا پردازي و احساس گناه مرتبط خواهد شد و اگر مجبور به تخيل هستيد كه همه ما گاهي انجام مي دهيم بلند شده و در اتاق قدم بزنيد. اتاق را ترك نكنيد. فقط بايستد و در حالي كه به تكاليف درسي تان نگاه نمي كنيد به تخيل بپردازيد. عمل فيزيكي ايستادن، فكر شما را بر روي كارتان متمركز مي‌سازد. در اين مورد سعي كنيد. بزودي متوجه مي‌شويد گفتن اين جمله به خود كه " من باي بايستم"به شما در متمركز كردن حواستا كمك مي‌كند.

5ـ در آخر هر صفحه مكث كنيد. و وقتيكه مشغول خواندن هستيد، آهسته تا 10 بشماريد. اين ايده‌اي است كه زمان مطالعه شما را ممكن است افزايش دهد. اگر هنگام خواندن افكارتان آشفته است و نمي‌توانيد تمركز داشته باشيد، اين كار براي شما سودمند است. اگر در حين مطالعه كسي از شما سؤال كند كه " چقدر خوانده ايد " شما تنها به او جواب دهيد: " در حدود سي دقيقه ". اين روش را به كار ببريد اما به خاطر داشته باشيد اين راه فقط به عنوان يك راه حل اضطراري براي نداشتن تمركز به كار مي‌رود.

6ـ براي شروع مطالعه، زمان معيني را اختصاص دهيد. رفتار و عادات معين هميشه در طي روز در زمان مربوط به خودشان رخ مي دهند . اگر يك روز خود را مورد بررسي قرار دهيد ، در مي يابيد كه هميشه كارهاي معيني را در زمانهاي پيش بيني شده اي انجام مي دهيد . ممكن است كه اين مسئله درروزهاي مختلف، تغييراتي داشته باشد اما عموما بعضي از رفتارهاي شما به صورت عادي داراي وقت بخصوصي مي‌باشند. اگر با خودتان رو راست وصادق باشيد، در‌‌‌ مي يابيد كه شروع كردن رفتارهاي كنترل شده توسط زمان، كاري نسبتا ساده است. مسئله مورد توجه اين است كه اگر بتوانيد بطور عادتي مطالعه كنيد يا حداقل قسمتي از مطالعه روزانه خود را انجام دهيد ،بعدها شروع آن آسانتر خواهد بود . سعي كنيد زمان مطالعه را به صورت عادتي در آوريد و به آنچه كه قبل از شروع مطالعه انجام مي دهيد، دقت كنيد. اين يك روش براي بهتر كردن تمركزتان است .

7ـ درست قبل از شروع زمان مطالعه ، هيچ كار ناتمامي را شروع نكنيد. بسياري از مردم در مورد كارهايي كه نسبت به انجامشان تعهد دارند و نيمه تمام مانده اند ، فكر مي كنند . آنها مجبور هستند كه اين كار ها را انجام دهند تا از تعهدي كه دارند، رهائي يابند . فعاليتهاي نيمه تمام معمولا بيشتر از كارهاي تكميل شده ، ذهن را مشغول مي‌كنند. اگر عقيده مذكور را درباره عادت تخيل كرد بكار ببريد، متوجه خواهيد شد كه فعاليت ها و تكاليف ناتمام در مقايسه با آنهايي تمام شده‌اند، بيشتر موجب تخيل ورؤيا پرد ازي مي‌گردند. بنابراين وقتيكه مي‌دانيد به زمان مطالعه كه خودتان آن را انتخاب كرده‌ايد، نزديك مي‌شويد ذهنتان را درگير مسائل پيچيده و بحث‌هاي طولاني نكنيد.

سعي كنيد كه به زمان مخصوص مطالعه عادت كنيد وبه اعمالي كه قبل از شروع مطالعه انجام مي دهيد ، توجه كنيد . اين راهي براي بالا بردن توانايي تمركز شماست.

8ـ اهداف كوتاه مدت ومنظمي را براي خود در نظر بگيريد. اين زمان را به زير مجموعه‌هايي تقسيم كنيد وقتيكه اولين صفحه را تمام كرديد، زمان خاصي را براي اين كار اختصاص دهيد. اگر رياضي مي‌خوانيد ، زماني را براي حل هر مسئله در نظر بگيريد. به عبارت ديگر تكاليف تان را به واحدهاي كوچكي تقسيم كنيد . براي همه اهداف معين شده زماني را تعيين كنيد . اين شيوه توانايي شما را براي مطالعه كردن ، افزايش مي دهد بدون اينكه تمركزتان را از دست بدهيد.

9 ـ از يك دفترچه يادداشت به عنوان ياد يار استفاده كنيد. ترفند ديگري كه به شما در با لا بردن تمر كز كمك مي كند ، قرار دادن يك مداد و كاغذ در كنار دفتر يادداشت شما است . اگر در هنگام مطالعه ، ذهنتان مشغول مسائلي مي شود كه بايد آن را انجام دهيد آن را در دفترچه ياد داشت كنيد در اين صورت مطمئن مي شويد كه در صورت نگاه كردن به دفترچه متوجه كارهايي كه بايد انجام دهيد خواهيد شد. نگراني در مورد فراموش كردن كارهايي كه بايد انجام دهيد، ممكن است موجب اختلال در مطالعه شود.

10ـ قبل از اينكه مطالعه را شروع كنيد، استراحت كنيد. براي تمركز داشتن از خودتان بپرسيد: آيا مطالعه وكار كردن بر روي كتاب، چيزي است كه مرا بترساند؟

اگر مجبور باشيد كه موارد ناخوشايندي را مطالعه كنيد و شما مي‌دانيد كه از خواندن آن مطالب احساس بدي به شما دست مي‌دهد، چه عكس العملي نشان مي‌دهيد ؟ احتمالا مطالعه را متوقف كرده و مشغول خيالبافي مي‌شويد ودلايل خوبي براي متوقف كردن مطالعه پيدا مي‌كنيد. اگر اينگونه عمل كنيد مي‌توان گفت كه اضطراب يادگيري داريد،تنها راه از بين بردن اضطراب يادگيري، يادگرفتن اين مطلب است كه چگونه استراحت كنيم. اگر از لحاظ حسمي و روحي كاملا استراحت كرده باشيد، تقريبا غير ممكن است كه هيچ نگراني از خواندن به خود راه دهيد. كتاب را با آرامش مطالعه كنيد نه با هيجان و اضطراب. وقت مطالعه، مطالعه كنيد ونگراني رابراي زمان خودش بگذاريد. هردو را در يك زمان انجام ندهيد.

[R A H A]

یکى از ویژگى هاى قرن حاضر، کثرت، پیچیدگى و تنوع روز افزون عوامل و پدیده هاى زندگى است. این امر، به طور مستقیم و غیر مستقیم، بر شرایط روانى انسان اثر مى گذارد. محرک هاى تأثیرگذار روى ذهن و روان انسان، او را به پاسخ دادن و عکس العمل نشان دادن وادار مى کند. طبیعى است که هر چه محرک ها بیشتر باشد، میزان پاسخ ها و عکس العمل هاى بیشترى را طلب مى کند و براى ارائه پاسخ بیشتر و عکس العمل نشان دادن، ذهن فرد، به فعالیت بیشترى نیازمند است.

در نتیجه، انسان مجبور مى شود قواى ذهنى و فکرى خود را به مسائل گوناگون و متنوع تر و گسترده ترى اختصاص دهد و بیشتر از گذشته، تلاش ذهنى داشته باشد. در واقع، این ویژگى، انسان را از جنبه ذهنى و فکرى، بیشتر درگیر کرده است و ذهن او را به تفرقه و آشفتگى فکرى سوق مى دهد و مى توان گفت که ارمغان قرن حاضر، آن است که انسان به مرور زمان، تمرکز فکر و اندیشه خود را از دست مى دهد و به سوى تفرقه فکر روى مى آورد.

زندگى جدید و صنعتى، تنوع گراست و تنوع گرایى از جنبه فکرى و ذهنى، با «تمرکز گرایى» در تقابل قرار مى گیرد.

به عبارت ساده تر، بشر عصر جدید، براى تنوع زندگى اش، بهاى زیادى پرداخت کرده است که یکى از آنها، تمرکز فکر و اندیشه اوست.1

بدون شک، تمرکز فکر، از لوازم قطعى و ضرورى هر کارى، به خصوص دانش افزایى، رشد و کمال علمى است. با تمرکز است که مى توان قدرت فوق العاده اى را که در جهات مختلف، پراکنده و متفرق است و ناچیز به نظر مى رسد، در یک کانون جمع کرد و به هدف مورد نظر که بدون این تمرکز، دست نایافتنى تلقى مى شود، دست یافت. به این مثال توجه کنید:

زمانى که برگ درخت یا ورق کاغذى را در آفتاب گرم تابستان قرار مى دهیم؛ پس از اندکى، سطح و رویه آن اندکى گرم مى شود؛ به گونه اى که گرماى آن، براى ما قابل لمس است و بیش از این، چیزى اتفاق نمى افتد؛ اما چنانچه یک عدسى یا ذره بینى را وارد صحنه نموده، نور خورشید را پس از عبور از آن، بر سطح برگ یا کاغذ بتابانیم، لکه نیرومند و درخشنده اى بر آن ایجاد مى شود و پس از لحظاتى، شاهد سوختن آن خواهیم بود. در این دو حالت، تنها تفاوت موجود، عامل عدسى یا ذره بین است که توانست اشعه پراکنده خورشید را با ایجاد همگرایى، تمرکز نموده، لکه اى نورانى، کوچک، ولى سوزاننده ایجاد کند که موجب سوختن برگ یا ورق کاغذ مى گردد.

از شدت و میزان اهمیت مسئله و اهتمام زیادى که فرد به موضوع دارد، مى توان به عنوان نشانه هایى نام برد که در بحث تمرکز فکر، مطرح مى باشند. ارشمیدس به همین دلیل بود که به کشف خود درباره، یکى از قوانین طبیعت رسید و حتى گفته اند که چنان غرق در افکار خود بود که متوجه تسلط رومیان بر منطقه «سیراکوز» نگردید. شاید براى ما نیز باور کردنى نباشد که فردى به خاطر شدت و توجه عمیق و تمرکز زیاد بر مسئله اى، تحمل فشار جسمانى او چنان بالا رود که نتواند در زمانى دیگر و در شرایط عادى، آن درد و رنج را تحمل کند. حتماً جریان بیرون آوردن تیر از پاى مبارک امیرمؤمنان علیه السلام را شنیده اید یا خوانده اید که در اوج ارتباط با معبود خود و در حالت شدت توجه به خداى متعال، این عمل ممکن شد. این حالت، حکایت از شدت تمرکز فکر و حضور قلب در نماز مى کند.
لازمه تمرکز فکر، یکى انتخاب یک فکر از میان افکار گوناگون و دیگرى تداوم و استمرار همان فکر، براى مدت دل خواه و مطلوب است. براى چنین امرى، هم نیازمند عوامل درونى هستیم و هم عوامل بیرونى ضرورت دارد؛ یعنى هم از درون باید خود انگیختگى وجود داشته باشد و هم از بیرون، محرک هاى محیطى، زمینه ساز تمرکز فکر شود.

[R A H A]

تمرکز فکر، یک امر و پدیده اکتسابى است که با اختیار و تلاش فرد حاصل مى شود و نه امرى غیر اختیارى و خود به خودى. بنابراین، باید به دنبال شناخت دقیق تر آن و روش هاى پیدایش و تقویت آن بود تا به نتایج ارزشمند آن، در هر زمینه اى که مطلوب فرد است، دست یافت. بر همین اساس، مناسب است که ابتدا تعریفى از آن ارائه شود و بعد به روش ها و شیوه هاى تقویت تمرکز فکر پرداخته مى شود.
تمرکز فکر



برخى تمرکز فکر را این گونه تعریف کرده اند: متوجه ساختن و ثابت نگاه داشتن فکر، بر یک تصویر و یا مجموعه اى از اندیشه ها و افکار، برخى دیگر مى گویند که تمرکز داشتن، یعنى به طور کامل، در زمان حاضر، در این جا و اکنون زیستن؛ نه این که ضمن انجام دادن کارى، به کار بعدى فکر کردن. شاید بتوان گفت که تمرکز فکر، یعنى مستقل از افکار دیگر و مستقل از انسان هاى دیگر و مستقل از زمان بودن

[R A H A]

راهکارهاى عملى تقویت تمرکز فکر



1. کاهش و کنترل اشتعالات فکرى و عملى




همان طور که در مقدمه بحث گذشت، روز به روز بر گستردگى و کثرت محدوده اشتغالات ذهنى و عملى ما در عصر حاضر افزوده مى شود و به تدریج و با گذشت زمان، محرک هاى ذهنى، فکر و اندیشه انسان را به خود معطوف کرده، افزایش مى یابند. از آن جا که توانایى پاسخ گویى فکرى نامحدود است و از طرف دیگر بین محرک هاى ذهنى و اشتغالات ذهنى و عکس العمل هاى ما باید تناسب کافى وجود داشته باشد، انسان دچار فقدان تمرکز فکر شده، توان پاسخ گویى فکرى و ذهنى متناسب با محرک هاى فراوان رو در روى وى کاهش مى یابد و به پراکندگى فکرى مى انجامد.
یکى از راه هاى مقابله با این مسئله، تقسیم کردن اشتغالات به دو مقوله ضرورى و غیر ضرورى یا داراى اولویت اول و دوم است تا انسان با یک برنامه ریزى حساب شده و دقیق، به آن چه اولویت بیشترى دارد، توجه نموده، دایره مشغولیات را فقط به همان مقوله اختصاص دهد و محدود کند و از صرف فکر و اندیشه خود در مسائل تفننى و روزمره دیگر که جنبه ثانوى دارد، خوددارى کند. با این روش، مى توان پراکندگى ذهنى را کاهش داد؛ زیرا هر اندازه تنوع و تعدد افکار بیشتر باشد، از تعمق، دقت و تمرکز فکر در آن باره کاسته مى شود و هر قدر تعداد موضوع ها و مسائلى که به آنها مى اندیشیم، کمتر و محدودتر باشد، بر عمق و غناى فکر در آن زمینه افزوده خواهد شد.

[R A H A]

2. تمرین و تداوم



همان طور که بیان شد، تمرکز فکر، یک توانایى ذهنى و روحى است که جنبه اکتسابى دارد و در هر امر اکتسابى، تمرین و تکرار و استمرار بخشیدن به آن، شرط اساسى دست یابى به هدف است. براى تمرکز فکر نیز تمرین و ممارست، ضرورى است. تمرین در این زمینه، این گونه است که باید در ابتدا کلمه دل خواهى مثلاً «دوستى» را در نظر گرفته و آن را روى یک برگه یادداشت بنویسید و با قرار دادن ساعتى در مقابل خود، به مدت یک دقیقه، سعى کنید فقط و فقط به این واژه بیندیشید و از نفوذ افکار نامربوط و مزاحم در حوزه فعالیت ذهن خود پرهیز کنید. با این حال، ممکن است ملاحظه کنید که تعدادى از این افکار مزاحم غیر مربوط - که اصطلاحاً به آنها پرش هاى فکرى مى گویند - به نحوى وارد فضاى ذهنتان شود. همین عمل را دو بار دیگر و هر بار، به مدت یک دقیقه، تکرار کنید. طبیعى است که ملاحظه خواهید کرد که در بار سوم، پرش هاى فکرى کمتر شده، «تمرکز فکرى» شما بیشتر مى شود. در صورتى که به مدت چند هفته و هر روز فقط سه دقیقه، به این تمرین بپردازید، خواهید دید که پیشرفت قابل ملاحظه اى در تمرین فکرتان ایجاد شده است.

[R A H A]

3. رهاسازى عضلانى

یکى از شیوه هاى مؤثر و عملى در تمرکز فکر، استفاده از فن رهاسازى عضلانى است. در این روش، فرد در محلى آرام و در صورت امکان، بر روى صندلى راحتى مى نشیند و سعى مى کند به تدریج عضلات بدن را از حالت انقباض به انبساط برساند؛ به این ترتیب که ابتدا از عضلات دست و انگشتان شروع کرده، آنها را ابتدا منقبض نموده، سپس شل و آزاد مى کند و آن چنان در انبساط بخشیدن به آنها تلاش مى کند که گویى آنها جزء بدن او نیستند و سنگینى ندارند. همین عمل را براى دست دیگر و پاها و قسمت هاى میانى بدن نیز انجام مى دهد تا جایى که تمام عضلات بدن، به رهاسازى کامل برسد. در این صورت، متوجه روح و روان خود مى شود. بهترین لحظات براى ایجاد تمرکز و تقویت آن، زمانى است که فعالیت هاى قواى جسمى به حداقل برسند. در این صورت، فکر و اندیشه، مجال زیادى براى حداکثر فعالیت مى یابد و به عبارت دیگر، با فراهم شدن زمینه آرمیدگى کامل به وسیله آرمیدگى جسمانى، «تمرکز فکر» نیز حاصل مى شود.

[R A H A]

4. تنها بودن با خویشتن




هر از چند گاهى فرد باید بتواند با فراموش کردن مشکلات و دشوارى هاى ناشى از زندگى اجتماعى، به خلوت با خویشتن بپردازد و رنج و درد برخاسته از ازدحام جمعیت هاى متراکم و هیاهوى زندگى ماشینى و صنعتى را در کنج خلوت انس با خویشتن، از یاد ببرد. برخى گفته اند که هر شب پس از اتمام فعالیت هاى روزانه و ارتباط با جهان اطراف و اشتغالات مختلف و متعدد در طول روز، دقایقى را به این امر اختصاص دهید و تنهایى و خلوت با خویشتن را تجربه کنید. این کار، علاوه بر تأثیر اخلاقى، تمرینى براى تمرکز فکر است.
لازم به ذکر است که در ابتدا، خلوت با خویشتن، با مقاومت درونى فرد مواجه مى شود و براى رسیدن به مرحله اى که وى با اراده نیرومندى بتواند بر موانع غلبه کند، نیازمند تلاش بیشترى است؛ ولى اگر مقاومت کند، به مرور زمان، قادر به دست یابى به هدف مورد نظر خواهد شد.

[R A H A]

5. تمرین تصویر ذهنى




نگه داشتن تصاویر ذهنى دل خواه، توانایى تمرکز را به نحو چشم گیرى افزایش مى دهد. امتیاز این روش، آن است که فرد در همه احوال مى تواند به آن بپردازد و بدون هیچ گونه زمینه یا مقدماتى و در هر شرایط و موقعیتى، از این روش استفاده کند. کافى است فرد هر روز چند نوبت و به مدت چند دقیقه، به تصاویر دل خواه خود، تمرکز نماید تا اثرات آن را مشاهده و تجربه کند و به این صورت، تمرین تصویر ذهنى را به اجرا گذارد.
چشمان خود را ببندید و در ذهن خود کاملاً احیا و بازسازى کنید. ابتدا آن را کلى تر ببینید و سپس وارد جزئیات شوید؛ تمام اجزاى آن را ببینید و به تدریج و با تمرینات مکرر، تصویر را واضح تر نمایید. وضوح را به درجه اى برسانید که تصویر ذهن، همچون منظره اى طبیعى زنده، به نظر برسد

[R A H A]

6. خوب شنیدن




اریک فروم، رابطه خوب شنیدن و تمرکز فکر را این گونه بیان مى دارد: «اساس تمرکز حواس، در مناسبات افراد، این است که شخص بتواند به سخنان دیگران گوش بدهد. بیشتر مردم به دیگران گوش مى دهند؛ حتى آنها را نصیحت مى کنند؛ بدون این که واقعاً به آنها گوش داده باشند. آنان نه سخنان دیگران را جدى مى انگارند و نه جواب خود را. به طور کلى، گفت وگو، آنها را خسته مى کند. آنان گرفتار این پندارند که اگر با تمرکز کامل گوش دهند، به مراتب بیشتر خسته مى شوند و حال آن که عکس این درست است. هر نوع فعالیتى که با تمرکز انجام شود، انسان را بیدارتر مى کند».
خوب شنیدن و خوب گوش دادن به سخنان دیگران، توانایى تمرکز بر سخنان و گفته هاى دیگران را فراهم مى کند و زمینه تمرکز بر امور دیگر را نیز فراهم مى کند. در واقع، تمرکز در شنیدن، تمرین و ممارستى است در یکى از حواس چندگانه انسان که با سرایت دادن به دیگر حواس و کنترل آنها و متمرکز شدن بر موضوع و مسئله اى خاص، به تقویت تمرکز فکر مى انجامد. به عبارت دیگر، تمرین و تمرکز در حواس ظاهرى، زمینه ساز تمرکز در فکر و اندیشه است. برخى، تمرینات شنیدارى مختلفى را پیشنهاد مى کنند؛ مثلاً مى گویند: چشمان خود را ببندید و به صداى تیک تاک ساعت گوش دهید و به مدت سه دقیقه، تمام توجه خود را فقط به صداى تیک تاک ساعت معطوف کرده، به هیچ چیز دیگر توجه نکنید و گوش خود را به صداى آن متمرکز کنید.