✿^^✿نقش قرآن در شکل گیری نهضت های سیاسی ✿^^✿

[R A H A]

فصل دوم- چگونگی تأثیر قرآن کریم در شکل‏گیری نهضتها
در فصل گذشته، دانسته شد که قرآن کریم تأثیری عمیق و تردید ناپذیر در تمدن اسلامی و به دنبال آن در فرهنگ بشری بجای گذاشته است.در این فصل به چگونگی این تأثیر در نهضتها، که با دعوت اول شخصیت جهان اسلام پیامبر خاتم حضرت محمد(ص)شروع شد و توسط خاندان پاکش ادامه یافت و در مقاطع تاریخی فراوان تا به امروز رخ داده و می‏دهد، می‏پردازیم، تا ملاحظه شود قرآن کریم از چه راههایی در نهضتها اثر گذاشته و زمینه‏های اثرگذاری قرآن کدامند.
آیا قرآن کریم در جریان نهضتها تنها به عنوان یک شعار بدون توجه به محتوای آن مطرح بوده یا بیانگر یک عقیده دینی است و یا پاره‏ای از احکام فقهی مورد نیاز را در بر دارد و یا از نظر انجام یک نهضت، قرآن کریم در بر دارنده کلیات و حتی جزئیات برنامه قیام از ابتدایی‏ترین مراحل تا دستیابی به آخرین نتایج و دستاوردهاست؟
همانگونه که خواهیم دید قرآن در کنار همه رسالتهایی که دارد، رهبر و هدایتگر مسلمانان در قیامها و جهادهایی که بر عهده‏دارند نیز می‏باشد و در تبیین آیین یک نهضت کامل از بیان هیچ نکته‏ای فروگذار نکرده است.
بیان اجمالی مطلب این است که قرآن کریم حتی در چارچوب مشخص قیام و نهضت، بسیار فراتر از آن بوده است که مثلا چند جمله حماسی که روح سلحشوری را در افراد مستعد برانگیزاند، به جامعه بشریت تحویل دهد، چرا که حماسه نیز مادام که بر پایه‏های جهان شناختی روشن و متقی و قابل قبولی استوار نباشد، جز یک تحریک احساسات کور و گذرا نخواهد بود.
کاری که قرآن کریم انجام داد.این بود که انسانهایی را پرورد که به نسبت ظرفیت خود، شناخت منطقی و درستی از دنیا و فلسفه آفرینش و ارتباط دنیا با آخرت یافته بودند.به جای سرگردانی در کوره راههای شرک و بت‏پرستی، دیده بر دنیای حقیقی توحید گشوده بودند و اینک خدایی را می‏شناختند که رسالت پیامبرش را با عنوان علم و قلم آغاز کرده بود.پیامبری را می‏شناختند که اسوه‏ای فوق تصور در برترین صفات‏ کمال بود.پیامبری که پاکی و محبت و صفا و خیر خواهی و نیک اندیشی و تیزبینی و صبر و ایمان و تلاش و شهامت و زهد و ترحم و...را یکجا در وجود خود جمع و دلها را به سوی خود جلب کرده بود.پیامبری، که در گفتار و رفتارش عقل و عشق را در آمیخته بود.آنچه خرد پذیر بود، دوست می‏داشت و آنچه دوست می‏داشت، خرد پذیر بود.به آنچه اعتقاد داشت عشق می‏ورزید و آن همه در یک کلمه خلاصه می‏شد: اللَّه.
قرآن کریم به همت و پایمردی بنیانگذار اسلام حضرت محمد بن عبد اللَّه(ص)در دنیای شب زده آن روز انفجاری به وجود آورد و خفتگان تاریخ را از سیاهچال جاهلیت به روشنایی صبح اسلام کشاند و هوای تازه ایمان و اندیشه پاک و سالم را در سینه‏ها و دلها و جانهایشان دمید و به راهشان انداخت و آنگاه این قرآن کریم بود که هر زنده دلی را که حقیقتا جویای حق و عد الت بود راهبری میکرد و باطل طلبان جاهل را در رسوبات اندیشه‏های جاهلی فرومی‏نهاد تا تازیانه‏های عذاب دنیا و آخرت بر پیکرشان فرود آید.
بنابراین قرآن کریم، فراتر از هر کاری، فضای اندیشه را دگرگون ساخت و ارزشهای تازه‏ای را پیش روی انسان قرار داد و افق دید وی را از مادیت و لذات جسمانی تا معنویت و لذات روحانی گسترش بخشید.طعم شیرین آزادگی و عزت را در سایه بندگی خدا به او چشاند و او را متحول کرد.
چنین شد که دیگر، کسانی که ظلم و اجحاف و تبهکاری اربابان و شاهان و سردمداران فاسد را در سکوت کامل می‏پذیرفتند، تاب نیاوردند و با امید به دنیای بهتر به امداد الهی، و یا شرف شهادت و دستیابی به فوز عظیم، با توکل به خدا قفل سکوت را شکستند و قدم در راه نهادند.اینها بذرهای قیام و انقلابی بود که قرآن کریم در دلها و ذهنها می‏پاشید و هر تلاوت قرآن و هر ذکر و هر عبارت و مراسم دینی و مقدسی آن را آبیاری میکرد و رشد می‏داد تا به ثمر می‏نشست.

[R A H A]

تأثیر از دو طریق
پیش از آنکه به مهمترین زمینه‏های هدایتی قرآن در جریان یک نهضت بپردازیم، به این سؤال توجه کنیم که قرآن کریم چگونه و از چه راههایی در میان مسلمانها نفوذ می‏کند و پیامهای خود را می‏رساند؟
خدای متعال برای این منظور دو راه را فرا روی مسلمانان نهاده که قرآن کریم به روشنی آنها را بازمی‏گوید:1-تربیت رهبران جامعه
همانگونه که رسول اکرم(ص)در آغاز دعوت خود پرورش انسانهای مستعدی را در رأس برنامه خود قرار داد که سفیران پیامبر(ص)برای تبلیغ اسلام و هدایت مردم در مناطق گوناگون بودند(همچون:جعفر بن ابی طالب به مقصد حبشه، ابو ذر غفاری به قبیله ربذه، مصعب بن عمیر به شهر یثرب، و علی بن ابی طالب(ع)برای جانشینی خود)، قرآن کریم نیز تربیت انسانهای صالح و مستعد را که هم از لحاظ روحی و هم علمی واجد شرایط بوده و بتوانند تعالیم قرآن را به آگاهی مسلمانان برسانند، مورد تصریح و تأکید قرار می‏دهد.
«و ماکان المؤمنون لینفروا کافّة فلو لانفر من کل فرقه منهم طائفة لیتفقهوا فی الدین و لینذروا قومهم اذا رجعو الیهم لعلهم یحذرون. قرآن کریم/توبه 122
و مسلمانان نتوانند که همگی به سفر روند.پس چرا از هر گروهی، از ایشان، دسته‏ای به سفر نمی‏روند تا دانش دین بیاموزند(در دین تفقه و شناخت عمیق پیدا کنند)و چون به نزد قوم خود بازگشتند ایشان را هشدار دهند باشد که از زشتکاری حذر کنند؟»
دلالت آیه بر اینکه افرادی از هر جامعه باید برای آموختن دین، که بنا بر مشهور شامل عقاید، احکام و اخلاق است، بروند روشن است.مقصد این سفر در زمان حیات رسول اکرم(ص)، محضر مبارک ایشان و پس از ایشان، حضور جانشینان بر حق حضرتش بود که هر چند ولایت سیاسی از ایشان سلب شده بود لکن شأن و حیثیت ولایت و هدایت ایشان محفوظ بود و تا مدتها حوزه‏های درس حضرتشان دوام داشت و پس از این ایام نیز دوره به دوره، حوزه‏های درس اسلام‏شناسان و فقیهان دارای صلاحیت، مکانی است که طالبان دین‏شناسی باید بدانجا کوچ کنند و پس از پایان تحصیلات خود برای ارشاد و انذار جامعه خویش بازگردند.به وجود آمدن روحانیت در اسلام بر همین اساس است.
و لتکن منکم امّة یدعون الی الخیر و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و اولئک هم المفلحون. قرآن کریم/آل عمران 104
صاحبان تفسیرهای« المیزان»و«پرتوی از قرآن»در ذیل آیه مذکور متفق القولند که:«منکم»به معنای تبعیض و انشا است نه بیان، تقدم«منکم»بر«امّه»و جمله‏«اولئک هم المفلحون»ظهور در بعضیت قضیه دارد، یعنی از میان شما کسانی‏ همفکر و هماهنگ انتخاب گردند و امت اسلام را به خیر و نیکی فرا خوانده، از منکرات بازشان دارند که این خود مستلزم شناخت دقیق مصادیق و مراحل(معروف و منکر) است.لذا گروهی(روحانیون)باید به عنوان مظهر و مثل اعلای این‏گونه جریانهای فکری، متصدی تعلیم چنین امر حیاتی(امر به معروف و نهی از منکر)باشند. 1
رلائل و شواهد قرآنی بیش از اینهاست و در روایات نیز چندین حدیث وجود دارد که درباره تربیت و تعلیم و به بارآوردن دین‏شناسان و وظیفه ایشان در برابر مردم و مردم در برابر ایشان، دهنمودهای اساسی را مطرح می‏سازند که به منظور جلوگیری از اطاله بحث در این مقاله مختصر از ذکر آنها پرهیز می‏شود.
هادیان و رهبران جامعه اسلامی که تعالیم قرآن و سنّت را بر مسلمانان عرضه می‏دارند، رسالت گسترده‏ای را بر عهده‏دارند که با توجه به شرایط زمان و امکانات موجود به ادای آن می‏پردازند.
تبلیغ اسلام، تعلیم عقاید، تبیین احکام و تهذیب اخلاق و نفوس وظیفه عمومی مبلّغان اسلام و قرآن است.در ادامه این رسالت، امر به معروف و نهی از منکر چه در میان مردم و چه در برابر قدرتهای ستمگر به منظور رفع ظلم و فساد و نشر عدل و تحقق احکام اسلام و یاری ستمدیدگان و رهبری مردم براساس تعالیم قرآن در جریان مجاهدتها، ازجمله وظایف اسلام‏شناسان شایسته است.
عالمان شیعه در طول تاریخ اسلام با قلم و زبان با رهبری معنوی و سیاسی خود پرچم سرخ تشیع کربلایی را برافراشته و با تقوا و زهد و تواضع خود دلهای مسلمانان را به سوی ارزشهای متعالی اسلام جلب کرده‏اند.2-تربیت عمومی
در قرآن کریم، تلاوت این کتاب مقدس و فهم و تدبر آن برای همه مسلمانان مورد تأکید قرار گرفته است.با توجه به اینکه قرآن رکن اساسی همه تعالیم اسلام است و رسالت پیامبر اکرم(ص)نیز چیزی جز ابلاغ این کتاب به مردم، (و ماعلی الرسول الاّ البلاغ 2 )، و بیان آن برای مردم، (لتبیّن للنّاس مانزّل الیهم) 3 و حکم براساس «ماانزل اللّه»و بیان جزئیات احکام نیست، لذا اهمیت قرائت قرآن برای عموم مردم روشن می‏شود.
بد نیست بدانیم که تعلیم یا حتی خواندن کتاب مقدس در برخی از ادیان دیگر تنها در انحصار گروه خاصی است:
در میان یهود...دستگاه روحانیت دستگاه بسته‏ای بود و جز فرزندان لاوی کسی نمی‏توانست در این طبقه وارد شود. 1
قدرت برهمن بر پایه انحصار دانش قرار داشت، برهمنان متولی و مفسران سنت، مربیان اطفال، مؤلفان یا گردآورندگان ادبیات و کارشناسان آیات «ودا»های مهم و خطا ناپذیر بودند.اگر یک نفر از فرقه«شودرا»به تلاوت کتابهای مقدس گوش می‏داد بر طبق قوانین برهمن در گوشهای او باید سرب گداخته ریخته شود.و اگر نوشته‏های مقدس را تلاوت می‏کرد زبانش بایستی نصف شود واگر مطالبی از آن را از برمی‏کرد باید پیکرش به دو پاره شود. 2
هدف قرآن کریم از این تلاوت عمومی و فراگیر و فراوان را می‏توان چنین برشمرد:
1-پیوند ایمانی و تقریب به خدا براساس قرآن.
2-آشنایی نسبی جامعه به طور مستقیم با فرهنگ و هدایتهای قرآنی.
با قرائت مستقیم قرآن، هم آیات اثربخش قرآن در جان و اندیشه مسلمانان اثر می‏گذارند و هم شائبه توطئه دشمنان در جهت تحریف پیام قرآن خنثی می‏شود، چرا که پیام قرآن بطور مستقیم می‏شنوند، هم ضرورت اطاعت از پیامبر و اولو الامر و رجوع به اهل ذکر را درمی‏یابند و هم لزوم فراگیری قرآن را از جناب پیامبر(ص)درک می‏کنند (نعلّمهم الکتاب)، و از طریق پیامبر(ص)به شناخت راس خان در علم و ثقل اصغر راه می‏برند.
همچنین با قرائت قرآن هرکس به قدرت ظرفیت خود از تعالیم گوناگون قرآن بهره‏ور شده، زمینه آگاهی عمومی از فرهنگ تعالیم و ارزشهای قرآنی فراهم می‏آید و برای تدبر کنندگان در آیاتش ایمان و علم و معرفت بیشتر به حقایق حاصل می‏گردد.

[R A H A]

طرحهای اسلام برای فراگیر شدن فرهنگ قرآنی
1-قرائت قرآن:تأکید قرآن کریم بر قرائت فراوان و عدم تعیین حد مشخصی برای آن گویای این اهمیت است.در سوره مبارکه‏مزمّل می‏فرماید:
...فاقرؤا ماتیسّر من القرآن علم ان سیکون منکم مرضی و اخرون یضربون فی الارض یبتغون من فضل اللّه و اخرون یقاتلون فی سبیل اللّه فاقرؤا ماتیسّر منه و اقیموا الصلوة و اتوا الزکوة و اقرضوا اللّه قرضا حسنا...
قرآن/مزمل 20
و هرچه میسر شود از قرآن بخوانید می‏داند که کسانی از شما بیمار خواهند شد و گروهی دیگر به طلب روزی خدا به سفر می‏روند و گروه دیگر در راه خدا قتال می‏کنند، پس هرچه میسر شود از آن بخوانید و نماز بر پا دارید و زکات بپردازید و به خدا قرض الحسنه دهید...
2-تعلیم قرآن به فرزندان:در روایات متعددی بر آموزش قرآن به فرزندان توصیه شده است ازجمله روایت زیر:
الحدیث اسادس و الاربعون:اخرج الدیلمی عن علی رضی اللّه عنه قال رسول اللّه(ص):ادّبوا اولادکم علی ثلاث خصال:
حب نبیّکم
و حبّ اهل بیته
و علی قراءة القرآن.فانّ حمله القرآن فی ظل اللّه یوم لاظل الا ظلّه مع انبیائه و اصفیائه. 1
دیلمی از علی علیهم السلام‏روایت کرده است که پیامبر(ص)فرمود:
فرزندان خود را بر سه صفت تربیت کنید:
دوستی پیامبرتان
و دوستی اهل بیت پیامبر
و بر قرائت قرآن.چرا که حاملان قرآن در روزی که جز سایه خدا، سایه‏ای نخواهد بود در سایه خدایند به همراه پیامبران و برگزیدگان.
3-فراگیری قرآن.یکی از رسالتهای پیامبر، تعلیم کتاب و تبیین مجملات آن برای مسلمانان است.از این وظیفه پیامبر(ص)چنین برمی‏آید که وظیفه مردم نیز فراگیری قرآن از طریق عالمان بدان است.
علی علیهم السلام نیز از پیامبر نقل کرده است که:
خیارکم من تعلّم القرآن و علّمه. 1
بهترین شما کسی است که قرآن را بیاموزد و یاد دهد.
و عن الصادق علیهم السلام:ینبغی للمؤمن ان لایموت حتی یتعلّم القرآن او یکون فی تعلّمه. 2
از امام صادق علیهم السلام روایت شده است که:برای مؤمن شایسته است تا نمرده قرآن را بیاموزد یا در حال آموختن قرآن از دنیا برود.
4-تدبر در قرآن.قرآن کریم درباره کسانی که در قرآن تدبرنمی‏کنند و از این راه خلل در ایمان آنها بهم رسیده است، می‏فرماید:
افلاتیدبّرون القرآن ام علی قلوب اقفاله محمد آیه 24
پس آیا در قرآن تدبرنمی‏کنند یا بر دلهایشان قفلها نهده شده است.
در این صورت، ضرورت تدبر مؤمنان بیشتر روشن می‏گردد.
5-شنیدن قرآن.قرآن‏و عترت هردو بر خواندن قرآن و شنیدن آن تأکید دارند.
و اذا قرئ القرآن فاستمعوا له و انصتوا لعلّکم ترحمون. اعراف آیه 203
و آنگاه که قرآن خوانده می‏شود بدان گوش فرا دهید و خاموش باشید، باشد که مورد رحمت قرار گیری.
از رسول اکرم(ص)نیز نقل شده است که گاه به کسی می‏گفتند قرآن بخوانید تا حضرتش گوش کنند.و نیز توصیه شده است که قرآن بخوانید تا در خانه شما صدای قرآن بگوش برسد.
در جهت بهره‏گیری بیشتر از قرآن کریم و توسعه فرهنگ و رواج قرآن رهنمودهای دیگری نیز داده شده است مانند:
همراه داشتن قرآن
نگاه کردن به خطوط قرآن
نشر نسخه‏های قرآن
حفظ قرآن 3
دشمنان قرآن و اسلام نیز از همان آغاز از تأثیر عمیق کلام شیرین و تکان دهنده قرآن در بیم و هراس بودند و به همین خاطر اولین گام را در مبازره با قرآن، جلوگیری از شنیدن آن می‏دانستند:
و قال الذین کفروا لاتسمعوا لهذا و الغوا فیه لعلکم تغلبون قرآن کریم/فصلت 26
و کافران گویند:به این قرآن گوش ندهید و در موقع خواندن آن یاوه بپراکنیدشاید غلبه کنید.
این سخن نشان می‏دهد که چقدر قرآن کریم برای دشمنان و کفار خطرناک و بنیانکن بوده است.قرآن کریم در هر زمان دیگری نیز می‏تواند چهره‏های گونه گون کفر و شرک و ظلم و تباهی را افشا و برملا کند.
و السلام
ادامه دارد

پی نوشت ها:
(1)-بحار الانوار، علامه مجلسی، ج 92، ص 17-تفسیر العیاشی، ج 1، ص 2
(1)-نهج البلاغه، صبحی صالح، خطبه 183.
(2)-نهج البلاغه، صبحی صالح، بخش حکمتها، حدیث 3/3
(3)-کتاب الکافی، کلینی، کتاب القرآن
(1)-صحیفه نور ج 2 ص 164.
(1)-سوره نساء آیه 64.
(2)-سوره هود آیه 88.
(1)-سوره بقره آیه 11.
(2)-نهضتهای اسلامی درصد ساله اخیر، شهید مطهری ص 9 و 10.
(3)-قرآن کریم سوره فرقان آیه 52.
(4)-سوره حدید آیه 25.
(5)-مائده آیه 48.
(6)-سوره ص آیه 26.
(1)-کتاب«آنچه یک جوان باید بداند»
(1)-شعر از دیوان حنظله باد غیسی است که امیر خجستانی از آن متأثر شد.ر.ک:پیرامون جمهوری اسلامی، شهید مطهری، ص 143.
(1)-دیوان حافظ
(1)-تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه-از سلسله تحقیقات گروه تاریخ ایران دانشگاه کمبریج جلد 4 ص 9.
(2)-همان مأخذ، ص 489.
(3)-پنجگام، دکتر مجذوب صفا، ص 157.
(4)-پنجگام، دکتر مجذوب صفا، ص 198.پ
(5)-تاریخ تمدن، ویلدورانت، ج 4 بخش 1 ص 235.
(6)-همان، ص 236.
(1)-آیات قرآن در نهج البلاغه، اشتهاردی، ص 24.
(2)-پنجگام، دکتر صفا، ص 159.
(3)-پنجگام، ص 181.
(4)-همان، ص 204.
(1)-پنجگام، ص 201.
(2)-همان، ص 203.
(1)-ر.ک.پژوهشی در نظام روحانیت شیعه/علی اسماعیل‏پور ص 30 و 31.
(2)-مائده آیه 99.
(3)-نحل آیه 44.
(1)-مرجعیت و روحانیت، مقاله شهید دکتر بهشتی، ص 132 به نقل از تاریخ تمدن ویل دورانت چاپ اول ترجمه احمد آرام ج 1 ص 466.
(2)-همان، ص 132، 133 به نقل از تاریخ تمدن ج 1 ص 696.
(1)-حسن التوسل فی آداب زیارة افضل الرسل فی هامش الاتحاف بحب الاشراف، شبراوی ص 263، 264.
(1)-بحار الانوار ج 92 ص 186 به نقل از امامی طوسی ج 1 ص 367.
(2)-بحار الانوار 92/189 به نقل از عدة الداعی
(3)-ر.ک.مجله رسالة القرآن ش 2 مقاله حتی لاتتخذ هذا القرآن مهجورا

علی رضا حلم زاده

[R A H A]

نقش قرآن در شکل گیری نهضتهای سیاسی (2)

مهمترین زمینه‏های هدایتی قرآن در راستای شکل‏گیری نهضتها
اینک به نحو اختصار، مهمترین زمینه‏هایی را که قرآن کریم برای ایجاد و هدایت یک نهضت، مورد بیان و تعلیم قرار داده است یادآور می‏شویم.
از تأکید بر این نکته گزیری نداریم که بخش قابل توجهی از این تعالیم در جهت ساختن شخصیت روحی و معنوی یک مسلمان و دربردانده تعالیم عمومی اسلام است که ممکن است در اذهان ساده و اندیشه‏های ناآشنا با رسالت نجاتبخش انسانها، تنها یک سلسله رهنمودهای اخلاقی ساده و پیش پا افتاده قلمداد شود که یک مسلمان خاموش آرام سجاده‏نشین بی‏خبر از کشاکشهای اجتماع و بی دغدغه مبارزه و جهاد، خود را با آنها سرگرم می‏کند!
اما اگر توجه کنیم که این کتاب برنامه قیام است:
و انزلنا معهم الکتاب والمیزان لیقوم الناس بالقسط حدید، 25
و با ایشان کتاب و میزان فرو فرستادیم تا مردم قیام به قسط کنند.
و برنامه جهاد است:
و جاهدهم به جهادا کبیرا فرقان، 52
و برنامه حکومت است:
فاحکم بینهم بما انزل اللّه مائده، 48
و قرآن را مالامال از انگیزه‏های حرکت و اصلاح‏طلبی و تلاش و جهاد بنگر که در هر زمان بر گوش هوش مسلمانان چون رعد می‏توفد که:
و ما لکم لاتقاتلون فی سبیل اللّه و المستضعفین من الرجال و النساء والولدان الذین یقولون ربّنااخرجنا من هذه القریة الظالم اهلها و اجعل لنا من لدنک ولیا و اجعل من لدنک نصیرا نساء، 75
و چرا در راه خدا و به خاطر مردان و زنان و کودکان مستضعفی که می‏گویند:
ای پروردگار ما، ما را از این قریه ستمکاران بیرون بر و از جانب خود یار و مددکاری برایمان قرار ده، نمی‏جنگید؟
و پیامبران را اصلاح‏طلب و مصلح بشناسد که:
ان ارید الا الاصلاح ما استطعت هود، 88
خواسته‏ای جز اصلاح تا آنجا که بتوانم ندارم.
ملاحظه می‏شود که در آیات فراوانی روح آزادی و آزادگی و غیرت و سلحشوری و رحمت نسبت به اجتماع و روح یاری به دین حق و مستضعفان و نابودی ستمگران و رفع فتنه و فساد را در انسانها می‏دهد، اگر اینهمه را ببیند و دریابد، دیگر تعالیم اخلاقی و روحی را سرسری نمی‏گیرد و آنها را فقط در انحصار خانه و مدرسه و بازار قرار نمی‏دهد، بلکه علاوه بر اینها شعاع وسیعتری را هم خواهد دید که تا زندانها، شکنجه‏گاهها، تبعیدها و میدانهای گوناگون جهاد و مبارزه با عوامل توانمندی، آسایش و امنیت و سعادت همه انسانها است:
مگر نه اینکه پیامبر(ص)فرمود:
خیر الناس انفعهم للناس
بهترین مردم، سودمندترین ایشان برای مردم است.
و امام راحل، خدمت به محرومان مسلمان را بالاترین عبادتها شمرد 1 ؛بنابراین بر اساس تفکر اسلامی چه مانعی دارد که به عنوان بالاترین عبادت برای تقّرب به خدا برترین عمل صالح از مجموعه الصّالحات در خدمت هدایت و آزادی و آگاهی و رفع نیازهای بندگان خدا باشیم که مقدمه حاکمیت دین خدا بر زمین نیز همین است.
اینک به اصل بحث می‏پردازیم و زمینه‏های هدایتی قرآن کریم را از دیدگاه نهضتها مورد بررسی اجمالی قرار می‏دهیم:

[R A H A]

1-اصلاح جهان‏بینی و محو خرافات
هدایت بشر در بعد عقاید و باورها و شیوه تفکر و تربیت فکری صحیح، اساسی‏ترین و بلندترین گام و اقدامی است که در همه ادیان الهی مورد توجه قرار گرفته است.
ارائه تصور درست و روشنی از دنیا و آغاز و انجام آن، رکن استوار رسالت پیامبران(ع)است که همه اصلاحات دیگر ناشی از آن است.بدون چنین تصور درستی در واقع نمی‏توان به هیچ اصلاحی در زمینه مسائل فردی یا اجتماعی امید بست و خوشبین بود.
یکی از ویژگیهای فطری بشر این است که خود را نسبت به اعمال و رفتاری که از او سر می‏زند، مسئول می‏داند؛یعنی حس تعهد و مسئولیت در وجوه همه انسانها وجود دارد.اما چه کسی این عهد را بر عهده او نهاده است؟انسان در مقابل کدام بازپرس مورد بازخواست قرار می‏گیرد و مسئول است؟این بازجویی در کجا صورت می‏گیرد و چه آثاری بر آن مرتب است؟
می‏دانیم که این مسئولیت در برابر خداوند و این محاکمه در قیامت و آثار آن سعادت و رستگاری و شقاوت و عذاب ابدی است و انسان به حکم فطرت بدین حقایق علم اجمالی دارد.اما اگر این دانسته‏های فطری بر اثر توهّمات یا فرهنگ باطل جامعه یا تعالیم فاسد و...مورد تردید و انکار قرار گیرد و پاسخ درست و روشنی نیابد، نتیجه آن خواهد شد که یا حس مسئولیت خود را از دست می‏دهد و تنها در اندیشه کسب لذات و منافع و انحصار آنها در چنگ خود برمی‏آید و یا به یأس و پوچی کشیده می‏شود و یا خود را در برابر موجودات اعتباری و موهومی مسئول می‏پندارد که‏ چون ولایت حقیقی بر بشر ندارند و طبعا از هدایت او عاجزند، زمینه‏های هر گونه انحراف و افراط یا تفریطی را فراهم می‏سازد.
گاهی قیامهای صنفی و فرقه‏ای برای کسب امتیازات مادی برای همان فرقه یا گروه خاص برپا می‏شود که نه قداستی دارد و نه مصلحت انسانهای دیگر در آن در نظر گرفته می‏شود و نه هدایت صحیحی برخوردار است.
گفتیم اگر انسان خود را در مقابل خداوند مسئول نشناسد در اولین گام برای زنده نگهداشتن حس فطری مسئولیت‏شناسی سر بر درگاه ولایت غیر خدا خواهد نهاد.به عبارت دیگر، ولایتها و معبودهای دیگری را برای خود خواهد تراشید تا به شوق کسب رضایت آنها بر اساس آنچه تصور می‏کند عمل نماید.ملی‏گرایی در رنگهای مختلف و مسئولیت در برابر تاریخ، خدمت به انسانیت (منهای وجود خدا)و هر شعار دیگری از این قبیل، از جمله مفاهیم موهومی است که انسان جستجو می‏کند تا حس مسئولیت خود را با انجام اعمالی به یاد و انگیزه آن اقناع و ارضا کند.ملی‏گرایان، کمونیتها، اومانیستها و...با تمام گونه‏هایی که دارند، برای برانگیختن انسانها چاره‏ای جز پناه بردن به شعارهای موهوم ندارند.در راستای این امر خلأ هدایت و رهبری را با تصورات و امیال و آرمانهای خود، به گونه‏ای پر می‏کنند که این همه، هر یک آفات ویژه خود را به دنبال خواهد آورد و اثر سوء خویش را خواهد بخشید.
به راستی، آیا بدون اعتقاد به توحید و بدون باور داشتن معاد، می‏توان محرکی برای عمل صالح انسانها یافت و ارزشها را شناخت و برای آن ارزشها جان داد؟
این است که قرآن کریم نتیجه عدم اعتقاد به معاد را عبث دانستن آفرینش ذکر می‏کند که در این صورت انسان در دنیایی که هیچ حساب و کتابی در آن حاکم نیست، در انجام دادن هر عملی آزاد است.
افحسبتم انّما خلقناکم و انّکم الینا لاترجعون مؤمنون، 115
پس آیا پنداشتید که شما را بیهوده آفریدیم و شما به سوی ما باز نمی‏گردید؟
پذیرش توحید و معاد، سنگ اول در ساختمان یک نهضت است.به تعبیر درست‏تر، اثر طبیعی اعتقاد به این دو اصل، اصلاح انسان در بعد فردی و اجتماعی است و اگر این اصلاح را در معتقدان به مبدأ و معاد نمی‏بینیم یا از آن روست که ایمان در وجود آنها رسوخ کامل نیافته است و یا به‏ هدایت الهی و تعلیم و احکام خداوند پی‏نبرده‏اند و در جهل و بی‏خبری نسبت به وظایف بسر می‏برند.
چنین است که می‏بینیم مسیحیان ناچار به تدوین الهیات رهایی بخش و انجام مبارزاتی در سایه آن دست می‏زنند.چرا که تصور خدایی که نسبت به هدایت بشر در ابعاد اجتماعی و در قبال همه گونه سیه‏روزی و بدبختی در سرنوشت وی سکوت می‏کند، تحمل‏ناپذیر و باورنکردنی است.بنابراین اعتقاد به خداوند بزرگ و مهربان اقتضا می‏کند که در مقابل ظالمان به دفاع از ستمدیدگان بایستیم.
این روایت مشهور است که امیرالمؤمنین علی(ع)در یکی از جنگها همراه سپاهیان در حرکت بودند که کسی آمد و از توحید سؤال کرد.اصحاب بر او شوریدند ولی حضرت ایشان را خاموش ساخت و فرمود که:ما برای همین می‏جنگیم.یعنی برای توحید حقیقی؛و اگر دشمنان ما توحید را به درستی می‏شناختند با ما نمی‏جنگیدند.ما مبارزه می‏کنیم تا موانع ذهنی و عینی توحید ناب را بر طرف سازیم.
اصلاح جهان‏بینی‏ها که قرآن کریم در رأس برنامه‏های خود قرار می‏دهد، با مبارزه، گره خورده است:مبارزه با شیاطین و طاغوت درون و برون:
و لقد بعثنا فی کل امة رسولا ان اعبدو اللّه و اجتنبوا الطاغوت نحل، 36
و در هر امتی پیامبری فرستاده‏ایم(بدین پیام)که:خدا را عبادت کنید و از طاغوت اجتناب ورزید.
و یا آنچنان که سوره شعراء مکرر از قول پیامبران(ع)خبر می‏دهد که می‏فرمودند:
فاتّقوا اللّه و اطیعون شعرا، 163
پس تقوی پیشه کنید و مرا اطاعت کنید.
اطاعت پیامبران در ستیز با همه نارواییهای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی...بوده است.
اما یک جهان‏بینی سالم و برانگیزاننده لازم است پاسخگوی مسائلی باشد که به گونه‏ای برای انسان مطرح می‏شود.چون کافی است که علی‏رغم اعتقاد به توحید و معاد، تنها یک سؤال بی‏پاسخ آدمی را به مرداب اندیشه و عمل فاسد بکشاند.
اگر انسان سعادت خود را جز بر اثر تلاش و عمل خود و مشیت الهی بداند چه خواهد کرد؟
اگر گردش ستارگان و کواکب، تعیین کننده سرنوشت ما هستند...
اگر نحس و سعد ایام، سعادت یا شقاوت ما را تعیین می‏کنند...
اگر شانس، اقبال و یا تصادف، نقش خاصی بر عهده دارند...
اگر فلسفه آفرینش روشن نیست یا آفرینش بی‏هدف و پوچ است...
اگر سرنوشت ما بدون اختیار ما تعیین شده و بر پیشانی ما نقش بسته است...
اگر با قضا و قدر نمی‏توان کاری کرد...
اگر ما در اعمال خود گرفتار اضطرار و جبریم...
اگر توکل، یعنی کارها را به خدا واگذار و کنار بنشین...
اگر انتظار فرج یعنی دست روی دست بگذار تا آقا خودش بیاید و کاری بکند...
اگر دعا جانشین عمل ماست...
اگر و اگر...
اگر وضع اینطورهاست که گفته شد، تکلیف ما روشن است!
ملاحظه می‏شود که اصلاح جهان‏بینی و محو عقاید خرافی حرکتی است که در قدم به قدم مسیر اثر می‏بخشد و انسان به آن نیاز دارد.
قرآن کریم در این نخستین زمینه هدایت، سخنی را ناگفته ننهاده و پرسشی را بی‏پاسخ نگذارده است.

[R A H A]

2-شکستن بتهای اجتماعی و موهوم
عوامل ذهنی، تربیتی و محیطی گاه سبب می‏شود که آدمی برای چیزهای موهومی، قداست و اعتبار نابجایی قائل شود مقل عشق به نژاد یا ملیت، تاریخ قوم، یا حتی دین قومی، پدران یا آداب و سنتها، هر چند بطلان آنها روشن باشد، یا اعتقاد به حقانیت یک هیأت و ظاهر خاص بدون توجه به حقیقت آن و یا یک مقام و عنوان اعتباری و...
قرآن کریم تنها حق را مقدس می‏داند و قداست هر چیزی به قدر بهره‏مندی آن از حق است. قرآن کریم پیکره‏های ریز و درشت همه خدایان و بتهای چوبی و فلزی و گوشتی و...را با تبر لااله‏الااللّه خرد می‏کند.بت مقام، بت عنوان، بت زر، بت شاه، بت زن، بت ملیت، بت دنیا، بت گروه‏ و حزب خود، بت غرور، بت قهرمانی، بت شهرت، بت قدرت، بت نیاکان و هر بت دیگر که عنصر حق در آن نباشد و خدا در آن فراموش شود، همه اینها، هدف تبر توحید قرآن قرار می‏گیرند.حتی به نام دین نمی‏توان بت تراشید، از دیدگاه اسلام، هر مسلمانی با عدول از شرایط ایمان و عمل صالح، عدالت خود را از دست می‏دهد.از این رو امت اسلام حتی نسبت به زمامداران خود باید با حساسیت و دقت، نظر کنند و النّصیحة لائمة المسلمین را در پیش چشم داشته و به وظیفه خود عمل کنند.عالمان دین نیز هر چند از احترام کم نظیری برخوردارند اگر به دنیا طلبی کشیده شوند و تابع ارباب قدرت و سالطان گردند، به منفورترین چهره‏ها تبدیل می‏شوند.
علت آنکه در اسلام تنها افراد خاصی به عنوان معصوم شناخته شده‏اند همین است و عصمت آنان نه بدان معناست که مستقل از حق، قداستی دارند؛برعکس، همانطور که در روایات متعددی با مضمون واحد آمده است، این اشخاص هرگز جز بر اساس حق و راه روشن ثابتی که قرآن کریم باز نموده است حرکت نمی‏کنند.معنای الحق مع علی مع الحق همین است و این ضمانت در مورد غیر از معصومین داده نشده است.
این است رمز سلامت و پاک داشتن تفکر و ارزشهای اسلام.بنابراین، همه چیز، اعتبار و ارزش خود را از یک حقیقت واحد اخذ می‏کند و این حقیقت واحد ثابت، قرآن است که محل تجلی خداوند بر بندگانش است.
اگر برادارن اهل سنت ما به این مسأله توجه می‏کردند که ولایت امر و زمامداری یعنی در کف داشتن زمام جامعه، فی نفسه و ذاتا، ارزش و اعتباری ندارد و قداست این منصب بر پایه حکم بما انزل اللّه است، پیروی کورکورانه و بی چون و چرا از هر ولی امر و از هر امری را(مطابق فقه خود) مجاز نمی‏شمردند.
قرآن کریم ملاکهای بت‏شکنی را بیان فرموده و از تبدیل هر چیزی به بت پیشگیری کرده است؛ حتی گفته شده فلسفه تحریم مجسمه سازی نیز جلوگیری از تکرار تاریخ است که گفته‏اند برخی از پیشینیان مجسمه بزرگان خود را برای احترام ساخته بودند و این احترام، سرانجام به بت‏پرستی انجامید.
قرآن کریم مسلمانی را می‏سازد که تنها حق را مقدس می‏شمارد و در پذیرش هر عقیده‏ای آن را با حق می‏سنجد و در برابر هر انحرافی از جریان حق عکس‏العمل نشان می‏دهد و چنین است که مسلمان از هر نوع بت‏پرستی، خواه بت درون-که مادر بتها، بت نفس است(مانند خودپرستی)، شهوت‏پرستی، شکم‏پرستی)و خواه بت برون، که معلول کژاندیشی‏هاست، می‏رهد.

[R A H A]

3-تربیتی آماده کننده برای مبارزه
قرآن کریم در مجموع برنامه‏های عبادی و اخلاقی خود، مسلمانی زنده و بیدار تربیت می‏کند که هم نسبت به خداوند و هم نسبت به مردم صفات مطلوبی را به قدر ظرفیت خود داراست.صفاتی که تعالیم قرآن کریم در مسلمان رشد و پرورش می‏دهد، او را آماده می‏کند تا در جهت اهداف و برنامه‏های دینی خود هر اندازه سخت و سنگین باشد لحظه‏ای درنگ و تردید به خود راه ندهد.
انسان پرورش یافته مکتب قرآن، انسانی است:با تقوی، طرفدار عدل وقسط، هر چند ظاهرا به زیان او باشد، صادق، مخلص، عفیف، باشهامت، اهل صلاح و اصلاح، آمر به معروف و ناهی از منکر، دوستدار حق و اهل ایمان، ناخرسند از کفر و فساد، فکور و اندیشمند، ایثارگر، مهربان و با محبت، غیور و آزاده، متواضع، بخشنده، و خدا دوست و دارای بسیاری صفات پسندیده دیگر.
چنین شخصی بطور طبیعی، ظلم نمی‏کند و زیر بار ظلم نمی‏رود و گفتن کلمه حق در هر موقعیتی را فرو نمی‏گذارد و در معرکه پیکار نیز پایی در رکاب دارد.
قرآن کریم در تربیت و تهذیب انسانها شیوه‏ای خاص خود دارد که از نظر تأثیر و کارآیی در صدر همه مکاتب اخلاقی قرار می‏گیرد.
اگر همه تعالیم اخلاقی قرآن را بیاموزیم و عصاره آنها را بگیریم، یک کلمه می‏شود و آن: محبت است؛محبت به خداوند، همه تعالیم انسان‏ساز قرآن کریم از این مفهوم اقتباس می‏شود و یا در درجات و منازل پایین‏تری نسبت به آن قرار دارد.
خداوند، خالق و رب و منعم است.او را اسماء حسنی است.و له الاسماء الحسنی(طه: 8)برترین مرتبه صفات نیکو از آن اوست.کمال آدمی در دوست داشتن او و عمل به گونه‏ای است که خداوند نیز آن را دوست بدارد.
قل ان کنتم تحبون اللّه فاتبعونی یحببکم اللّه آل عمران، 31
بگو:اگر خدا را دوست می‏دارید مرا پیروی کنید، تا خدا شما را دوست بدارد.
با این بیان، معرفی صفات حسنای خداوند، تلویحا، جهت و سمت و سوی ساخته شدن روحی مسلمان را نشان می‏دهد و پیروی از احکام قرآن و پیامبر(ص)، پاداشی بهتر از همه پاداشها دارد: محبوب خدا شدن.
مسلمان باید فراوان یاد خدا کند:
اذکروا اللّه کثیرا جمعه، 10
خدا را فراوان یاد کنید.
و این یاد، بویژه در لحظات حساس و بحرانی زندگی اهمیت می‏یابد و چنین است که حفظ تقوی، و صبر بر سختیها و مصائب و اضطراب حوادث قابل تحمل می‏گردد.
الا بذکر اللّه تطمئن القلوب رعد، 38
آگاه باشید دلها به یاد خداست که آرامش می‏یابد.
خداگونگی، به انسان نگرشی متعالی می‏بخشد و افق دید او را تا آخرت وسعت می‏دهد به گونه‏ای که نسبت به جلوه‏های زودگذر دنیایی بی‏اعتنا می‏شود.
انی لا احب الافلین انعام، 76
من نابود شوندگان را دوست ندارم.
مسلمان به آخرت چشم می‏دوزد که:
...الاخرة خیر وابقی اعلی، 17
آخرت بهتر و ماندنی‏تر است.
ما عندکم ینفدو ما عند اللّه باق نحل، 96
آنچه نزد شما پایان می‏یابد و آنچه نزد خداست همیشه باقی می‏ماند.
قرآن کریم سرشار از نمونه‏های کامل انسانیت است، بندگانی که محبوب خدا هستند، پیامبران و بندگان برگزیده و مخلص.قرآن کریم نمایش می‏دهد که اینان در موقعیتهای دشوار زندگی چگونه رفتار کردند و سختیها را چگونه پشت سر نهادند.این همه آموزشهای عینی، علمی و روحی برای مسلمانان است.قرآن کریم چگونه بودن را با معرفی این نمونه‏ها و برتر از همه رسول اکرم(ص)یاد می‏دهد:
لقد کان لکم فی رسول اللّه اسوة حسنه احزاب، 21
همانا برای شما در پیامبر خدا اسوه‏ای نیکو وجود دارد.
از جمله تعالیم کلیدی قرآن کریم در تربیت، تأکید بر حضور فرد در جامعه است.در سوره حمد نیز آنگاه که انسان از خدا هدایت می‏طلبد، همگان را در نظر دارد:
اهدنا الصراط المستقیم حمد، 6
در اسلام رهبانیت نیست و اگر هست جهاد است.در قرآن کریم به عبادت دسته جمعی نیز اهمیت خاصی داده شده است:
ارکعوا مع الراکعین بقره، 43
با رکوع کنندگان رکوع کنید.
نماز جماعت، نماز جمعه، حج، جهاد، انفاق، امر به معروف و نهی از منکر، تواصی به حق و صبر، و اصلاح ذات البین همه از نمونه‏های عباداتی هستند که ناگزیر باید در جامعه انجام شوند.
انسان پرورش یافته مکتب قرآن، انسانی اجتماعی، حساس و فعال است که در جامعه اسلامی همه را برادر خود می‏داند و از این رو نسبت به تمام مسلمانان همچون برادر خود، دلسوز است.
انما المؤمنون اخوه حجرات، 10
به درستی که مؤمنان برادران یکدیگرند.
مسلمانان در میان برادران خود، به رحمت رفتار می‏کند و با کفار به شدت:
محمد رسول اللّه و الذین معه اشداء علی الکفار رحماء بینهم فتح، 29
محمد پیامبر خدا، و کسانی که با اویند بر کافران سخت‏گیر و در میان خود دارای رحمتند.
قرآن کریم همچنین می‏آموزد که در معنای کلمات دقت کنید:
حیات، حیات ایمانی است نه حیات حیوانی
مرگ، مرگ ایمانی است نه مرگ کالبد
سود، فوز به جنات و رضوان است نه درهم و دینار
زیان، از دست دادن سعادت ابدی است نه زیان مالی
علم، حیات دل است نه جمع کتاب و حفظ و اصطلاح
عزت، بندگی خداست نه حکومت دنیا
دنیا، دنیا و پست‏ترین است و الاخرة خیر ابقی
ممکن است گفته شود که مسائل اخلاقی و تربیتی، ارتباط به یک نهضت اجتماعی و سیاسی و یا جنگ و جهاد ندارد اما اگر دقت کنیم که قوی‏ترین برنامه‏های جهاد و مبارزه اگر بر انسانهایی ناصالح ساخته نشده عرضه شود چگونه شکست می‏خورد آنگاه ارزش تعالیم قرآن کریم را در دو بعد بینش و گرایش، و نقش حیاتی این زمینه را در شکل‏گیری یک نهضت، آشکارتر می‏یابیم.

[R A H A]

4-شعله‏ور کردن انگیزه‏های حرکت و مبارزه در درون انسانها

قرآن کریم در برانگیختن انسانها برای قیام و مبارزه کتابی منحصر به فرد است.بی هیچ تردیدی می‏توان ادعا کرد که هرگز جمله‏ای از هیچ بشری یافت نمی‏شود که در برانگیختن انسانها، و تحریض و تشویق به مبارزه و قتال و سلب بهانه‏ها و رفع تردیدها و جهات دیگر جریان یک نهضت کمترین برتری بر قرآن، داشته باشد و این حقیقت، سخنی را که بارها گفته شد، تأیید می‏کند که قرآن، برنامه جهاد است.
نظری کوتاه بر آیات تکان‏دهنده، مهیج، برنده و نافذ قرآن کریم که روح مردانگی و ایثار و حماسه را در هر کس که اندک شعور و ادراکی داشته باشد زنده می‏کند، اهمیت این کتاب را در این زمینه نشان می‏دهد.
امام راحل رضوان اللّه تعالی علیه در پاسخ به خائنانی که می‏گفتند:«آماده بودن برای جنگ با دشمن در اسلام نهی شده است»، در اثر شریف خود کشف‏الاسرار به قرآن استشهاد می‏کند و می‏گوید:
ای بیخردان.اسلامی که می‏گوید(و قاتلو المشرکین کافّة کما یقاتلونکم کافّة)می‏گوید بنشینید تا طعمه دیگران شوید؟اسلامی که می‏گوید(و اقتلوهم حیث ثقفتموهم و اخرجوهم من حیث اخرجوکم)می‏گوید دست روی دست بگذارید تا دیگران بر شما چیره شوند؟اسلامی که می‏گوید(و قاتلوا فی سبیل اللّه الذین یقاتلونکم)می‏گوید خود را تسلیم دیگران کنید؟ 2
این خروش قرآن است که انسانها را به انگیزه دفاع از حق ستمدیدگان مؤمن و بی‏پناه می‏شوراند:
و ما لکم لاتقاتلون فی سبیل اللّه و المستضعفین من الرجال و النساء و الولدان الذین یقولون ربنا اخرجنا من هذه القریة الظالم اهلها و اجعل لنا من لدنک ولیا و اجعل لنا من لدنک نصیرا نساء، 75
شما را چه شده است که نبرد نمی‏کنید در راه خدا و مردان وزنان و کودکان مستضعفی که می‏گویند پروردگارا ما را از این قریه‏ای که اهل آن ستمگرند بیرون ببر و برای ما از جانب خودت سرپرستی قرار ده و برای ما از جانب خودت یاوری بگمار.
و نیز به دفاع در برابر باطل و کفر دعوت می‏کند:
لیحق اللّه الحق بکلماته و یقطع دابر الکافرین انفال، 8
تا خداوند، حق را با کلمات خود نابود سازد و ریشه کافران را قطع گرداند.
و نیز می‏فرماید:
و لولا دفع اللّه الناس بعضهم ببعض لهدمت صوامع و بیع و صلوات و مساجد یذکر فیها اسم اللّه کثیرا و لینصرن اللّه من ینصره ان اللّه لقوی عزیز حج، 40
اگر خدا بعضی از مردم را توسط بعضی دیگر دفع نکرده بود دیرها و کلیساها و کنشتها و مسجدهایی که نام خدا فراوانی در آنها برده می‏شود ویران می‏گردید و خداوند هر که را که یاریش کند، یاری می‏رساند و خدا توانا و عزتمند است.
و به دفع فتنه از سراسر گیتی برمی‏انگیزاند:
و قاتلوهم حتی لاتکون فتنه و یکون الدین للّه بقره، 193
و با ایشان بجنگند تا فتنه‏ای نماید و دین از آن خدا باشد.
برتری درجه مجاهدان بر قاعدان و بهره‏مندی از مغفرت و رحمت خداوند، اشتیاق به جهاد در خدا را افزایش می‏دهد:
لا یستوی القاعدون من المؤمنین غیر اولی الضرر و المجاهدون فی سبیل اللّه باموالهم و انفسهم فضل اللّه المجاهدین باموالهم و انفسهم علی القاعدین درجة و کلا وعد اللّه الحسنی و فضل اللّه المجاهدین علی القاعدین اجرا عظیما درجات منه و مغفرة و رحمة و کان اللّه غفورا رحیما نساء، 95 و 96
مؤمنانی که بی‏هیچ رنج و آسیبی از جنگ روی می‏تابند(و در خانه‏هایشان می‏نشینند)با کسانی که به مال و جان خویش در راه خدا جهاد می‏کنند برابر نیستند.خدا کسانی را که به مال و جان خویش جهاد می‏کنند بر آنان که از جنگ سر می‏تابند درجه‏ای برتری داده است و خدا همه را وعده‏های نیکو داده است و جهادکنندگان را بر آنها که از جهاد سر می‏تابند به پاداشی عظیم برتری داده است.درجاتی از جانب خدا و آمرزش و رحمتی؛که او آمرزنده و مهربان است.
قرآن کریم، مسلمانان را چنان تربیت می‏کند که جهاد را که بسیاری ممکن است از تکالیف دشوار اسلام بدانند با روی باز استقبال کنند و خود، در گرفتن رخصت برای جهاد پیشقدم شوند:
اذن للذین یقاتلون بانهم ظلموا و ان اللّه علی نصرهم لقدیر حج، 39
به کسانی که علیه ایشان به جنگ پرداخته‏اند(مورد هجوم قرار گرفته‏اند)اجازه جنگ داده شد چرا که مورد ستم قرار گرفته‏اند و خداوند بر یاری ایشان تواناست.
و آنگاه که به وجود آنها در جبهه نیاز است ولی به علت کمبود امکانات و تجهیزات اعزام آنها غیر ممکن می‏گردد.از شدت اندوه می‏گریند:
...اذا ما اتوک لتحملهم قلت لااجد ما احملکم علیه تولوا و اعینهم تفیض من الدمع حزنا الا یجدوا ما ینفقون توبه، 92
(و نیز گناهی نیست بر آنان که)چون نزد تو آمدند تا ایشان را برای جنگ تجهیز کنی گفتی که ساز و برگی ندارم تا شما را به جنگ ببرم در این حال برگشتند در حالی که چشمانشان از اندوهی که داشتند گریان بود که چرا برای خرج کردن و انفاق چیزی نیافتند.
گفتنی است که دفاع از استقلال و تمامیت ارضی و یا اموال مسلمین و یا انجام عباداتی همچون امر به معروف و نهی از منکر نیز گاه زمینه‏ساز قیام و نهضت مسلمانان علیه ستمگران و متجاوزان به حقوق و حدود الهی می‏شود همچون نهضت حسین بن علی(ع)که به انگیزه امر به معروف و نهی از منکر بود.در این صورت همه این مبارزات که در ابعاد اجتماعی، سیاسی، نظامی و...متجلی می‏شود، عنوان جهاد در راه خدا را پیدا می‏کند.

[R A H A]

5-افشای ماهیت دشمنان اسلام و مسلمین



یکی از شگفتیهای قرآن کریم این است که جبهه‏های شاخص دشمنان و مخالفان اسلام و مسلمانان را یکایک معرفی می‏کند، خطرات آنها را گوشزد فرموده، احکام و تکالیف مسلمانان را در برابر آنها بیان می‏فرماید.
از جمله دشمنانی که قرآن کریم ماهیت آنها را افشا فرموده درباره آنها حکم فقهی صادر کرده است، کافران حربی بویژه یهودیان، منافقان، طاغیان و مشرکان هستند:
لتجدن اشد الناس عداوة للذین آمنوا الیهود و الذین اشرکوا مائده، 82
بطور قطع درخواهی یافت که سرسخت‏ترین مردم از نظر دشمنی علیه مسلمانان، یهود و مشرکان هستند.
درباره یهودیان و تحریفگری و حقه و کینه آنها علیه مسلمانان ویژگیهای منفی دیگر مانند مال‏دوستی، ترس از جان، اختلافات میان یکدیگر، خیانت پیشگی، تقلب در قانون و موارد دیگر بارها در قرآن کریم مطالبی ذکر شده است.همچنین درباره جاسوسانی که دارند(سمّاعون لهم)و فتنه‏انگیزی آنها نیز رهنمودهایی آمده است.
قرآن کریم هشدار می‏دهد که مشرکان به هیچ عرف و قانونی متعهد نیستند:
ان یظهروا علیکم لایرقبوا فیکم الا و لاذمه یرضونکم بافواههم و تأبی قلوبهم توبه، 8
اگر بر شما پیروز شوند به هیچ عهد و سوگند و خویشاوندی وفا نکنند.به زبان خشنودتان می‏سازند و در دل سر می‏پیچند.
درباره شاهان نیز می‏فرماید:
ان الملوک اذا دخلوا قریة افسدوها و جعلوا اعزة اهلها اذله و کذلک یفعلون نمل، 43

پادشاهان چون به قریه‏ای وارد شوند آن را تباه می‏سازند و عزتمندان آن را خوار می‏گرداند و چنین رفتار می‏کنند.
نظام حکومت فرعونی را، نمونه‏ای از حکومتهای بارز شاهانه است، بر استخفاف مبتنی دانسته، می‏فرماید:
فاستخف قومه فاطاعوه انهم کانوا قوما فاسقین زخرف، 54
(فرعون)قوم خود را خوار ساخت پس آنان فرمایش بردند.چه، آنها قومی فاسق بودند.
درباره منافقان که پیچیده‏ترین چهره‏ها را دارند و به دلیل همین ویژگی، سنگین‏ترین ضربات را وارد می‏کنند، قرآن کریم حقایق فراوانی را آشکار می‏کند.ملاحظه کنید که درباره منافقانی که دست به اسلحه برده‏اند و متأسفانه در فقه، چندان مورد بحث قرار نگرفته‏اند-به چه روشنی سخن می‏گوید:
فما لکم فی المنافقین فئتین واللّه ارکسهم بما کسبوا تریدون ان تهدوا من اضل اللّه و من یضلل اللّه لفن تجد له سبیلا و دوالو تکفرون کما کفروا فتکونون سواء فلا تتخذوا منهم اولیاء حتی یهاجروا فی سبیل اللّه فان تولوا فخذوهم و اقتلوهم حیث وجدتموهم و لاتتخذوا منهم ولیا ولا نصیرا الا الذین یصلون الی قوم بینکم و بینهم میثاق اوجاؤکم حصرت صدورهم ان یقاتلوکم او یقاتلوا قومهم... ستجدون اخرین یریدون ان یأمنوکم و یأمنوا قومهم کل ماردوا الی الفتنة ارکسوا فیها فان لم یعتزلوکم و یلقوا الیکم السلم و یکفوا ایدیهم فخذوهم واقتلوهم حیث ثقفتموهم و اولئکم جعلنا لکم علیهم سلطانا مبینا نساء، 88 تا 91
شما را چه شده که درباره منافقان دو گروه شده‏اید و حال آنکه خدا آنان را به سبب کردارشان مردود ساخته است؟آیا می‏خواهید کسی که خدا گمراه ساخته است هدایت کنید؟و تو راهی پیش پای کسی که خداوند گمراهش کرده است نتوانی نهاد.
دوست دارند همچنان که خود به راه کفر می‏روند شما نیز کافر شوید تا برابر گردید.پس با هیچ یک از آنان دوستی نکنید تا آنگاه که در راه خدا مهاجرت کنند و اگر سرباز زدند درهر جا که آنها را بیابید بگیرید و بکشید و هیچ یک از آنها را به دوستی و یاری برمگزینید. مگر کسانی که به قومی که میان شما و ایشان پیمانی است می‏پیوندند یا خود نزد شما می‏آیند در حالی که از جنگیدن با شما یا جنگیدن با قوم خود ملول شده‏اند... گروه دیگری را از منافقان حربی خواهید یافت که می‏خواهند از شما و قوم خود در امان باشند.اینان هر گاه که به کفر دعوت شوند بدان باز گردند.پس اگر خود را از جنگ با شما به کناری نکشند و با شما صلح نکنند و از اعمال خویش باز نایستند، آنان را هر جا که یافتید بگیرید و بکشید که خدا شما را بر آنان تسلطی آشکار داده است.
آیا با وجود این همه توصیف از جناحهای مختلف دشمن، که تنها درباره منافقان بالغ بر 200 آیه مبسوط وجود دارد و درباره یهود و مشرکان و...نیز فراوان، مطالبی آمده است، می‏توان کوچکترین تردیدی داشت که قرآن در کنار رسالتهای مختلف خود رهبری جهاد و قیام را نیز بر عهده دارد و آیین مبارزه را به نحو احسن آموخته است؟

[R A H A]

حفظ و تقویت روحیه مبارزان
توانایی بسیج دائمی و حفظ روحیه انقلابیون در جریان مبارزه، مهمتر از شروع نبرد و برانگیختن اولیه است.زیرا چه بسا بتوان با یک انگیزه قوی، شخص یا جمعیتی را به جانب هدفی برانگیخت، اما در جریان حرکت با خستگی‏ها، ناامیدیها، شکستها و...تحمل ادامه راه از آنها سلب شود و آن انگیزه نتواند تا آخرین منزل، پویندگان راه را به پیش براند.
این مشکل آنگاه مهیب‏تر می‏شود که دشمن کار آزموده و کهنه کار، دست به یک جنگ روانی عمیق و گسترده بزند و با القای تردید و تحقیر و ارعاب و تهدید در جهت سلب روحیه از مبارزان کوشش کند.می‏گویند حقیقت جنگها، جنگ روانهاست نه جنگ بدنها و تجهیزات.
چه بسا یکی از طرفین درگیر، با وجود در اختیار داشتن نیروهای انسانی فراوان و تجهیزات کافی، به دلیل ضعف روحیه افراد، شکست و تسلیم را پذیرا شود و جناحی دیگر با وجود کمی نفرات و امکانات بایستد و پیروزی را برای خود مسلم کند و یا همه تن به کشتن دهند، اما از راه عقیده خود بازنگردند.پس در جنگ هر چند ضربات مادی بر واقعیتهای مادی و عینی وارد می‏شود(مانند اصابت گلوله بر بدن یا بمب بر ساختمان)، لکن هدف اصلی شکست روحیه حریف است نه فقط قتل و تخریب.چرا که با وجود شکست روحی حریف، دیگر نیازی به قتل و تخریب‏ باقی نخواهد ماند.
با یک مطالعه مختصر نیز در قرآن کریم می‏توان برنامه‏ها و ضد حمله‏ها و خنثی‏سازیها را در جریان یک جنگ روانی ملاحظه کرد.
اهرم اساسی قرآن برای تقویت و بالا بردن روحیه مجاهدان راه حق، همچنان یاد و پیوند با خداست.
...قل اللّه ثم ذرهم فی خوضهم یلعبون انعام، 91
قرآن کریم پیوسته، امید را توصیه می‏کند.اخلاص، ایمان، صبر، توکل و پاداش مجاهدتهای مالی و جانی را یادآور می‏شود، به یاری و امداد الهی امید می‏دهد.به گذراندن موفقیت‏آمیز آزمایشها سفارش می‏کند و حاضر و ناظر بودن خدا را بر همه ظلمها و تحمل سختیها و صبرها و شهادتها یادآوری می‏نماید.از مشکلاتی که پیامبر اسلام(ص)و مردان و زنان الهی در گذشته داشته‏اند و سرفرازی آنها در استقامت در برابر همه صدمات سخن می‏گوید.پیروزی نهایی اهل تقوی و عذاب و کیفر دنیوی و اخروی دشمنان خدا و اسلام و مسلمانان را وعده می‏دهد.
سنتهای تاریخ را به انسانها می‏آموزد و شکست طاغوتها را در طول تاریخ بیان می‏کند و بر یاد خدا و محبت او، که دانا و توانا و حکیم و مهربان است، تأکید می‏ورزد.
به چند نمونه از آنچه یاد شد توجه فرمایید:
فإن مع العسر یسرا*ان مع العسر یسرا انشراح، 5 و 6
پس همانا که با سختی آسانی است.به درستی که با سختی، آسانی است.
و لاتیأسوا من روح اللّه انه لاییأس من روح اللّه الا القوم الکافرون یوسف، 87
و از رحمت خداوند ناامید نشوید که از رحمت خدا جز کافران ناامید نمی‏گردند.
و من الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات اللّه بقره، 207
و از جمله مردم کسی است که جان خود را در جستجوی رضایت خداوند می‏فروشد.
ام حسبتم ان تدخلوا الجنة و لما یأتکم مثل الذین خلوا من قبلکم مستهم البأساء والضراء و زلزلوا حتی یقول الرسول و الذین امنوا معه متی نصراللّه الا ان نصراللّه قریب بقره، 214
آیا می‏پندارید که وارد بهشت می‏گردید در حالی که هنوز همانند آنچه که بر پیشینیان شما رسید بر شما نرسیده است.بدیشان شدت و آسیب رسید و لرزیدند تا آنجا که پیامبرشان و آنها که با او بودند گفتند:یاری خدا کجاست؟آگاه باشید که یاری خدا نزدیک است.
کتب علیکم القتال و هو کره لکم و عسی این تکرهوا شیئا و هو خیر لکم و عسی ان تحبوا شیئا و هو شر لکم و اللّه یعلم و انتم لاتعلمون بقره، 216
بر شما جهاد واجب گردید و آن برای شما ناخوشایند است و چه بسا چیزی برای شما ناخوشایند باشد در حالی که برایتان خیر است و چه بسا چیزی که دوست داشته باشید و آن برای شما شر است و خداوند می‏داند و شما نمی‏دانید.
و لاتهنوا و لاتحزنوا و انتم الاعلون ان کنتم مؤمنین آل‏عمران، 139
و سست نشوید و غم مدارید که شما برترید اگر مؤمن باشید.
و کأین من نبی قاتل معه ربیون کثیر فما و هنوا لما اصابهم فی سبیل اللّه و ماضعفوا و مااستکانوا و اللّه یحب الصابرین آل‏عمران، 146
و چه بسیار پیامبری که خداپرستان بسیاری همراه با او جنگیدند و از آنچه در راه خدا بدیشان رسید نه سست شدند و نه ناتوان گردیدند و نه زمین گیر گشتند و خداوند صابران را دوست میدارد.
و لاتحسبن الذین قتلوا فی سبیل اللّه امواتا بل احیاء عند ربهم یرزقون آل‏عمران، 169
و مپندارید آنها که در راه خدا کشته شدند مردگانند بلکه زنده‏اند و نزد خدا روزی می‏خورند.
فالذین هاجروا و اخرجوا من دیارهم و اوذوا فی سبیلی و قاتلوا و قتلوا لاکفرن
عنهم سیآتهم و لادخلنهم جنات تجری من تحتها الانهار آل‏عمران، 195
پس کسانی که هجرت کردند و از سرزمینشان بیرون رانده شدند و در راه من آزار دیدند و جنگیدند و کشته شدند به طور قطع گناهانشان را می‏پوشانم و مسلما ایشان را به بهشتهایی وارد می‏سازم که در آنها، نهرها جاریند.
و لاتهنوا فی ابتغاء القوم ان تکونوا تألمون فانهم یألمون کما تألمون نساء، 104
و در تعقیب و جستجوی دشمن سست نشوید.اگر شما درد و ناراحتی می‏کشید ایشان نیز همان گونه که شما درد می‏برید، درد می‏برند.
فلا تخشوا الناس و اخشون مائده، 44
پس از مردم نترسید و از من ترس داشته باشید.