موقعيت و جايگاه روزه

[Behzad AZ]

فلسفه وجوب روزه


عقل بشر توان درك فلسفه احكام عقل برتر عقل كل را ندارد. آيا عقل كمتر مى تواند در رديف عقل برتر قرار گيرد؟ بدون ترديد پاسخ اين سئوال منفى است . بر همين اساس ، عقل كمتر نبايد از خود انتظار داشته باشد تا راز و رمز و فلسفه تصميم گيرى هاى عقل برتر را درك كند. طبق اين اصل در باب فلسفه روزه ، بايد بگوييم : فلسفه اصلى وجوب روزه را نمى دانيم ، لكن احتمال دارد كه خداوند مهربان روزه را به خاطر آثار مثبت و فوائد ارزنده آن بر بندگان خود واجب كرده است . در ذيل به بعضى از مهمترين فوائد روزه اشاره مى شود:


1. تقويت تقوا


تقوا به معناى وقايه از ماده وقى است . مصدر آن مى شود وقوى ، واو را جهت رعايت زيبايى هاى تلفظى ، به تاء تبديل كردند و معنى آن در لغت اين است . كسى كه از سرزمين پر از خار و خاشاك به گونه محتاطانه عبور مى كند تا دامن او به جايى گير نكند و در اصطلاح دين تقوى آنجا اطلاق مى شود كه آدمى به گونه اى زندگى كند تا دامن او به خار و خاشاك گناه آلوده نگردد.

فخر رازى در تفسير وقاية مى گويد: الوقاية فرط الصيانة (51) پرهيزگارى و احتياط كاريهاى هشيارانه بر اساس ايمان به خدا را تقوا گويند.

اولين فلسفه روزه ، مساءله ايجاد و تقويت روحيه تقوا گرايى و پرهيزگارى است . در نگرش اسلامى تقوا از اهميت ويژه اى برخوردار است .

الف ) ملاك پذيرفته شدن عبادات و اعمال حسنه ما در پيشگاه خدا تقوا است . چنانكه در قرآن مى خوانيم : انما يتقبل الله من المتقين (52).

امام صادق (ع ) فرمود: مردم از مردى ، بسيار تمجيد و تعريف مى كردند. متمايل شدم تا وى را ديدار كنم و گوشه اى از كردار او را زير نظر بگيرم . او را در بازار ديدم و به گونه اى ناشناس ، وى را تعقيب كردم ، او در كنار نانوايى دو قرص نان گرفت ، بدون آنكه صاحب آن را در جريان قرار دهد و نيز در كنار مغازه انار فروشى دو انار بدون اجازه مغازه دار برداشت و آنها را به فقير داد، پيش رفتم و احوال پرسيدم و از نان و انار توضيح خواستم ، گفت : دزديدم ولى نه براى خود، بلكه براى اين فقير. گفتم : تو كيستى ؟ گفت : مردى از امت محمد. گفت : تو كيستى ؟ گفتم : اهل مدينه از بيت پيامبر (ص ). گفت : جعفر بن محمد تويى ؟ گفتم : آرى . گفت : چگونه به كارم اعتراض دارى ! تو از خاندان علم و دانايى مى باشى ، بايد توجه مى كردى كه خداى سيئه را يك كيفر و حسنه را ده پاداش مى دهد. چهار عدد دزدى يعنى چهار سيئه كم گردد سى و شش حسنه باقى مى ماند. گفتم : اى بنده خدا همان قرآنى كه مى فرمايد: يك حسنه ، ده پاداش ، مى فرمايد: فقط عمل صالح تقوا پيشگان را مى پذيرد.

ب ) معيار برترى انسان ها بر يكديگر تقواست . ان اءكرمكم عندالله اءتقيكم . (53)

ج ) ملاك انتخاب يار، دوست ، همسر، همكار، پيشنماز، مدير مسؤ ول و... در جامعه اسلامى تقواست . لا فضل ... الا بالتقوى .

د)تقوا سر سلسله كمالات است . عوامل تقويت كننده تقوا عبارت اند از:

1. به گفته امام صادق (ع ): تقوا آب حياتبخشى است كه از چشمه سار حكمت و آگاهى راستين ، فوران مى كند (54).

2. روزه به نوبه خود يكى از اسباب تقويت كننده تقواست ، قرآن مى فرمايد: لعلكم تتقون (55)، روزه براى شما مقرر گرديد تا به تقوا دست يابيد. پيامبر (ص ) به جوانان توصيه مى كرد: اگر نمى توانيد اقدام به ازدواج كنيد... به روزه روى آوريد كه عامل تضعيف سلطه شهوت و مايه تقويت تقواى درونى شماست (56).

يكى از رازهاى اينكه تقوا در پرتو روزه تقويت مى شود، آن است كه روزه روحيه خداگرايى و گرايش به مسائل عرفانى و معنوى در انسان را تحكيم مى بخشد.

در تفسير ابوالفتوح رازى ذيل تفسير يا ايها الذين آمنوا كتب عليكم الصيام كما كتب على الذين من قبلكم لعلكم تتقون (57)، آمده است روزه ، همراه با گرسنگى است و در پرتو گرسنگى ، رجوع به سوى خدا صورت مى پذيرد. به قول سعدى :

• اندرون از طعام خالى دار تا در او نور معرفت بينى .
• تا در او نور معرفت بينى . تا در او نور معرفت بينى .

هم چنين در نكوهش شكم پرستى مى فرمايد: شكم بنده ، كمتر پرستد خداى .

3. شهوت يكى از اسباب تمايل انسان به گناه پديد آمدن بى تقوايى در اوست . مفسر معروف علامه فيض كاشانى ذيل آيه لعلكم تتقون مى نويسد: و ان الصيام يكسر الشهوة التى هى معظم اءسبابها. پشتوانه اين سخن ، كلام امام صادق (ع ) است كه فرمود: روزه ، قواى شهوانى حيوانى را تضعيف مى كند (58).

علماى علم اخلاق ، در باب انسان شناسى ، بر اين نكته ، تاءكيد دارند كه در انسان سه قوه و نيروى اساسى وجود دارد كه اگر در حد اعتدال ؛ يعنى در پرتو هدايت و سيطره عقل و ايمان ، قرار گيرند، منشاء پيدايش فضائل خواهند شد، ولى اگر به افراط و يا به تفريط كشانده شوند، منشاء رذائل اخلاقى خواهند گشت و آن سه قوه اساسى عبارت اند از: 1.قوه شهوت 2.قوه غضب 3. قوه فكر. (59)

حالت اعتدال در شهوت را عفت گويند و رعايت اعتدال در قوه غضبى موجب پديد آمدن صفت شجاعت در انسان مى شود. در نهايت حكمت ثمره اعتدال در قوه فكر است . با تعامل و تاءثير متقابل ميان اين سه صفت ارزنده ، صفت چهارمى به نام عدالت پديد مى آيد. روزه از جمله عواملى است كه همه صفات فوق را در انسان تقويت و شكوفا مى كند.

[Behzad AZ]

اعجاز ازدواج


روزه و ازدواج از بهترين عوامل تقويت تقوى و پارسايى آدمى مى باشند. ترديدى نيست كه ازدواج همانند روزه يكى از عوامل مؤ ثر در دو عرصه تضعيف سلطه هواى نفس و تقويت زمينه پارسايى آدمى است . به همين جهت در اسلام مورد توجه اءكيد و مورد اهميت ويژه قرار گرفته است .(60)

در باب ازدواج ، همواره ، سخن از كفو است و در باب حقيقت كفو سخنان مختلفى در دست است از جمله : امام صادق فرمود: (61) كفو، آن است كه مثلا، داماد پاكدامن بوده و توانايى مديريت و تكفل زندگى خانوادگى را دارا باشد.

[Behzad AZ]

هشدار كانت


كانت مى نويسد: در سنين 14-13 سالگى ، احساس جنسى در جوانان بيدار مى شود و جوان بايد بداند كه استمناء مغاير با طبيعت آدمى است . اينگونه شهوت رانى ، جسم را ضعيف مى كند، سبب پيرى زود رس مى شود. قوه توليد مثل را در آدمى تباه مى سازد و قدرت جسمانى آدمى را از بين مى برد و البته عواقب شوم اخلاقى آن خطرناك تر است . (62)

او بايد توجه داشته باشد كه در صورت فراهم نبودن زمينه لازم ازدواج از طريق اشتغال ، سرگرمى ، كاهش مدت استراحت و كاهش زمان توقف در رختخواب مى تواند او را از چنگال قواى جنسى شهوى آزاد كند و نيز بايد اين گونه انديشه ها را از خود دور سازد.


2. تقويت صبر و پايدارى


قرآن با بيان آسمانى : يا ايها الذين آمنوا اءستعينوا بالصبر و الصلاة ، مؤ منان را به صبر و پايدارى توصيه مى كند.

به نظر مفسران ، مراد از صبر در قرآن مؤ منين را به آن دعوت كرده است ، روزه است . (63) البته اين نامگذارى بدون تناسب نيست و مى توان فلسفه روزه را تقويت صبر و شكيبايى روحى آدمى دانست . يكى از عوامل شكست آدمى در برابر دشواريها و مشكلات زندگى ، اضطرابها و نگرانيها و دلهره هاست . در برابر اين گونه عوامل كه ناراحتى روحى و درونى در پى دارد، مقاومت روحى شديد لازم است و اين مقاومت تنها در پرتو نماز و روزه حاصل مى شود. پيامبر اكرم (ص ) هر گاه دچار عوامل اندوه آور و محزون كننده مى شد، به نماز مى ايستاد و يا روزه مى گرفت .

امام صادق (ع ) در يكى از رهنمودهايش مى فرمايد: روزه اضطرابهاى درونى و تاريكيهاى دل را از بين مى برد (64).

هنگامى كه نوح پيامبر، ياران خود را بر كشتى سوار كرد در ماه رجب دستور داد تا روزه بدارند، (65) زيرا روزه روح آدمى را تقويت كرده ، صبر و ثبات را در انسان پديد مى آورد و هر گونه اضطراب روحى را برطرف مى كند. قابل ذكر است كه صبر از ديدگاه مكتب اسلام عبارت است از: تحمل حكيمانه . بر اين اساس رهبران الهى اسلام فرمودند صبر بر سه گونه است :
1. صبر در مصيبت ؛
2. صبر در طاعت و عبادت ؛
3. صبر در معصيت

مهمترين عوامل تقويت كننده صبر عبارت اند از:
1. روزه دارى ؛
2. آگاهى از نتايج شيرين آن ؛
3. توجه به سرانجام ناگوار بى صبرى ؛
4. اقتدا به اسوه هاى صبر. (66)

امام صادق (ع ) فرمود: هيچ روزه دارى حاضر نمى شود در محضر جمعيتى كه مشغول خوردن غذا هستند، روزه خويش را حفظ نمايد مگر اينكه اعضا و جوارح او تسبيح خدا مى كنند و او فيض بزرگ تسبيح خدا را درك مى نمايد و فرشتگان خدا او را درود و سلام مى فرستند، و درود فرشتگان خدا براى او آمرزش و استغفار است (67).

پيامبر اسلام (ص ) فرمود: آيا شما را به چيزى آگاه نكنم كه اگر آن را انجام دهيد، شيطان از شما دور مى گردد، همچون بعد و فاصله مشرق تا مغرب ؟ عرض كردند: بلى ، يا رسول الله (ص )! حضرت فرمود: روزه صورت شيطان را سياه و صدقه بر مساكين و مستمندان كمرش را مى شكند؛ حب و دوستى در راه خدا و مبادرت به عمل صالح دنباله و نسلش را قطع مى نمايد؛ طلب آمرزش از خداوند، رگ قلبش را قطع مى گرداند و از براى هر چيزى زكات است و زكات تزكيه بدن ، روزه است (68).

امام صادق (ع ) در تفسير آيه : استعينوا بالصبر و الصلاة فرمود: هنگامى كه مشكل و مساءله اى سخت در زندگى انسان رخ داد، بايد روزه بگيرد، زيرا خداوند فرموده است : از صبر، استعانت و همكارى ، بخواهيد (69). همچنين فرمود: در تاريخ گذشته ، اقوام پيشين ، در صورت وقوع حوادث سهمگين روزه مى گرفتند. (70)

شيخ بهايى ، فيلسوف ، رياضيدان و فقيه برجسته با توجه به اينكه اهل فضل و دانش همواره با مشكلات و ناملايمات دست به گريبان هستند، اين چنين سروده :

• اى چرخ كه با مردم نادان يارى پيوسته ز تو بر دل من ، بار غمى است گويا كه ز اهل دانشم پندارى (71)
• هر لحظه ، بر اهل فضل ، غم مى بارى گويا كه ز اهل دانشم پندارى (71) گويا كه ز اهل دانشم پندارى (71)

[Behzad AZ]

. تاءمين تندرستى


اسلام براى تندرستى و عافيت ، ارزش و اهميت فوق العاده قائل است و نسبت به رعايت بهداشت توجه و تاءكيد فراوان دارد؛ تا آنجا كه دانش را دو گونه مى داند: العلم علمان : علم الاديان و علم الابدان ؛ اين دو علم از ميان ساير رشته هاى علمى بيش از حد قابل توجه و داراى اهميت اند (72) و يكى از مصاديق حسنه هستند؛ حسنه اى كه قرآن به ما آموخته آن را از خداوند بخواهيم و ما نيز همواره آن را در قنوت نماز تكرار و طلب مى كنيم . مفسران نوشته اند: مراد از حسنه در آيه ربنا آتنا فى الدنيا حسنه (73)، همسر شايسته ، روزى حلال ، و تندرستى است .

همچنين رهنمودهاى آسمانى : زاده الله بسطة فى العلم و الجسم (74)؛ در مقام توصيف طالوت و: انه قوى امين ؛ درباره حضرت موسى (ع ) بر ارزش و اهميت سلامتى جسمى تاءكيد مى كند.

روزه كه امروز به عنوان يكى از عوامل مهم تندرستى توجه مجامع پزشكى جهان را به خود معطوف داشته ، نتيجه همان رهنمود معروف رسول خداست كه فرمودند: صوموا تصحوا؛ روزه بگيريد تا تندرست و سالم بمانيد (75).

حضرت امير مؤ منان (ع ) فرمود: سه چيز، بلغم را از بدن دور و برطرف مى كند و حافظه را قوى مى سازد: مسواك زدن ، روزه گرفتن ، قرائت قرآن (76).

حقيقت همان است كه پيامبر اكرم (ع ) خاطر نشان كردند كه : هر چيزى زكات دارد، زكات بدن روزه گرفتن است (77) و نيز فرمودند: شكم پرخورى منشاء تمام دردها و ناراحتى هاست و اجتناب از پرخورى عامل سرچشمه سلامتى است (78).

روزه بزرگترين ضامن سلامتى تن مى باشد. يك پزشك مصرى در حدود 3600 سال قبل به صورت فكاهى ، ولى نيشدار مى گويد: انسان پرخور با يك چهارم غذاهايى كه مى خورد زنده مى ماند و با سه چهارم ، پزشكان امرار معاش مى كنند