يكى از طبقات اجتماعى كه براساس ضرورت هاى زندگى ، شكل مى گيرد، وام خواهان و بستانكارانند. به طور طبيعى اين طايفه نيز به نوعى با بدهكاران خود پيوند و رابطه دارند. همان طور كه در آغاز اين حقوق بيست گانه اخير - از حق همنشين - گفتيم ، امام سجاد عليه السلام در مقام ذكر حقوق اصناف و طبقات مختلف اجتماعى هستند؛ كه هر يك به طريقى با ديگران ارتباط دارند. اينك نوبت بستانكاران رسيده ، اگرچه ضرورت و نياز، عامل به وجود آمدن اين طايفه است ، اما آنها هم مثل ديگر طبقات جامعه ، واقعيت اجتماعى و حقوقى دارند كه بايد رعايت شود.
حقوق بستانكاران نسبت به افراد
نكته جالب توجه ، ظرفيت هايى است كه از منظر معارف ما درباره اين طبقه اجتماعى معنا پيدا مى كند و آن پيدايش حوادث و ضرورت ها است ؛ يعنى يك طبقه اصيل اجتماعى نيستند كه ريشه اصالت حقيقى داشته باشند، اما واقعيتى است كه وجود دارد.
اين نكته بسيار مهمى است كه معارف ما، حتى از اين نكات دقيق و ظريف هم غفلت نكرده و ريزترين امورى كه ممكن است در اجتماع و روابط انسان ها اتفاق بيفتد، مورد دقت و محاسبه قرار داده و مطالبى را براى آداب و شيوه معاشرت و زندگى با آنها بيان فرموده است . بنابراين در بيان اين حق ، چند موضوع قابل بحث است :
1 - وام دادن ؛
2 - پرهيز از وام خواستن و قرض گرفتن ؛
3 - اداى دين به هنگام قدرت و توانايى ؛
4 - حسن برخورد و خوش رفتارى به هنگام نادارى و ناتوانى ؛
1 - وام دادن
به مناسبت هاى مختلف ، درباره موضوع وام دادن و قرض دادن بحث شد كه يكى از مصاديق آن ، گره گشايى و اهتمام به امور ديگران ، به ويژه مسلمانان بود، ولى براى اين كه اين بحث ما هم خالى از توجه و تذكر به اين نكته نباشد، يكى دو روايت با توضيح مختصرى ارائه مى كنيم .
روايتى را مرحوم شيخ حرّ عاملى از رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل مى فرمايد، كه حضرت فرمودند:
و مَن اءَقرضَ اءَخاهُ المسلمَ كانَ له بكلِّ درهَم اءَقرضَهُ وَزنَ جَبَلِ اءُحد مِن جِبالِ رَضوَى و طورِ سَيناءَ حسَنَات و ان رَفَقَ به فى طَلبهِ تعدَّى به على الصِّراط كالبَرقِ الخَاطِفِ الَّامِع بغيرِ حساب و لا عذَاب و مَن شَكا اليه اءَخوهُ المسلمُ فَلَم يُقرضهُ حَرَّم الله عزّوجلّ عليه الجَنَّةَ يوم يَجزِى المحسنين (407).
اين روايت جامعى است كه نياز انسان ها به يكديگر را هنگام گرفتارى ، يك حقيقت غيرقابل انكار مى داند كه در طول زندگى با آن مواجه مى شوند. در اين موارد، گره گشايى از كار يكديگر، آن هم به صورت مقطعى كه خسرانى به كمك كننده وارد نشود، قرض الحسنه يا وام دادن ناميده اند.
بنا به فرمايش پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم اگر كسى به برادر مسلمانش قرض بدهد، در قبال هر درهم خداوند به اندازه كوه احد(408) به او حسنه عنايت مى كند.
اين را مكرر بيان كرديم كه در كلمات اهل بيت عليهم السلام اغراق و زياده گويى نيست . اگر وعده اى هست اين وعده به يقين محقق خواهد شد. خدا در قبال هر درهم - يعنى كم ارزش ترين واحد پولى - به اندازه كوه احد به انسان حسنه عنايت مى كند. اين يك مرتبه از گره گشايى است . حال اگر به كسى قرض داد و او قادر به پرداخت نبود، اگر او رفق و مدارا پيشه كرد و به او مجال داد، در قيامت ، مانند برق جهنده اى ، بدون حساب و عذاب ، از صراط عبور خواهد كرد.
حال اگر برادر مومنش به سراغش آمد و حاجتى طلبيد، اما در حالى كه مى توانست ، به او قرض نداد، خدا بهشت را بر او حرام خواهد كرد. وقتى كه سخن از قرض ، وام و قرض الحسنه به ميان مى آيد، آنچه به ذهن متبادر مى شود، مساءله ربا و رباخوارى است كه يكى از محرماتى است كه با شدت و غلظت با آن برخورد شده است كه در هيچ يك از محرمات چنين نهى و برخوردى را نمى بينيم .
امام صادق عليه السلام مى فرمايند:
درهم ربا اءَشَدُّ عندَ الله عزّوجلّ مِن ثلاثينَ زَنيَة كلُّها بذاتِ مَحرَم مثلَ الخَالَةِ والعَمَّةِ(409).
((نزد خداوند متعال ، گناه يك درهم ربا بالاتر از سى بار زنا آن هم با محارمى مثل عمه و خاله است )).
قبح اين كار، بسيار زياد و واضح است ؛ به طورى كه هر انسانى ، زشتى آن را درك مى كند. رباخوارى و ربا گرفتن از انسان هاى مسلمان چنين قبح و استهجانى دارد.
شايد اين سؤ ال به ذهن بيايد كه آيا يك درهم ، يك ريال يا يك تومان اين قدر مهم است كه براى انسان چنين عقاب و عذابى را به ارمغان بياورد؟ جواب اين است كه يك درهم اين قدر قيمت ندارد، بلكه اين جزاى تجرى و فراتر رفتن از قواعد شرعى است ؛ وقتى انسان تجرى پيدا كرد كه حكم خدا را بشكند، فرقى نمى كند كه اين حرمت شكنى در مقابل يك تومان باشد، يا در مقابل چند ميليارد دلار.
مانند آيه شريفه اى كه در قرآن مى فرمايد:
مَن قَتَلَ نفسا بغيرِ نفس اءَو فساد فى الاءَرض فكَاءَنَّما قَتَلَ النَّاس جميعا(410).
((هركس ، انسانى را بدون ارتكاب قتل يا فساد در روى زمين بكشد، چنان است كه گويى همه انسان ها را كشته است )).
نكته اى كه در كلام وحى استظهار مى شود اين است كه وقتى انسان دست به خون ريزى زد و قانون شكنى و حرمت شكنى كرد، تفاوت ندارد كه يك حرام مرتكب شود، يا چند حرام . بنابراين ، وقتى براى علت حرمت ربا به روايات مراجعه مى كنيم ملاحظه مى شود كه همه تاءكيد شارع مقدس ، به همين جهت بوده است . راوى از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه :
انِّى رَاءَيتُ اللهَ تعالى قد ذَكَرَ الرِّبا فى غيرِ آية و كَرَّرَهُ فقال اءَ وَ تدرى لِمَ ذَاكَ قلتُ لا قال لِئَلّا يَمتنِع النَّاس مِنِ اصطنَاعِ المعروف (411).
((من در محضر امام عليه السلام بودم كه فرمودند: من در آيات كريمه قرآن ، زياد مى بينم كه ربا ذكر و تكرار شده است . امام عليه السلام به من فرمودند: مى دانى چرا؟ گفتم : من نمى دانم . حضرت فرمودند: براى اين كه مردم از كار معروف و خيررسانى به ديگران دست برندارند)).
2 - پرهيز از وام خواستن
وام گرفتن يعنى خواستن پول و يا متاعى از ديگران به عنوان قرض ، همراه با نوعى ذلت و خوارى .
اگر كسى بدون نياز و احتياج و فقط از روى زياده خواهى يا احساس نيازى كه برخاسته از زياده طلبى است ، دست نياز پيش ديگران دراز كند مذموم و ناپسند است . حتى فقهاى ما، فتوا به كراهت اين عمل داده اند؛ چون نوعى حقارت و ذلت براى انسان به همراه دارد.دست طلب چو پيش كسى مى كنى دراز پل بسته اى كه بگذرى از آبروى خويش
در معارف ما، عزت و آبروى مومن مورد احترام فراوان است و هر چه كه با اين عزت و آبرو منافات داشته باشد، مجاز شمرده نمى شود. علاوه بر آنچه گفته شده ، اساسا براى انسان مشكلاتى را نيز به همراه مى آورد. حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام مى فرمايند:
ايَّاكم والدَّين فانَّه هَمّ باللَّيل و ذُلّ بالنَّهار(412).
((از قرض گرفتن دورى كنيد كه در روز باعث ذلت و در شب موجب ناراحتى فكرى مى شود)).
بنابراين ، به دو علت از وام خواستن مذمت و نهى شده است : يكى اين كه موجب حقارت انسان مى شود و ديگر اين كه موجب اشتغال فكرى و غم و اندوه او مى شود. در روايتى كه از رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده و راوى آن ابوسعيد خدرى است ، مى گويد:
سَمِعتُ رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم يقولُ اءَعوذُ بالله مِنَ الكُفر و الدَّين قيلَ يا رسول الله اءَ تَعدلُ الدَّين بالكفرِ قال نَعَم (413).
((شنيدم كه پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند: به خدا پناه مى برم از كفر و از دين . پرسيدند: يا رسول الله ! آيا نزد شما نفرت از دين به اندازه كفر است ؟ حضرت فرمودند: آرى )).
در تعبير ديگرى از رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم آمده است كه :
ايَّاكم والدَّين فانَّه شَين للدِّين (414).
((سعى كنيد خود را گرفتار دين و قرض نكنيد كه موجب نقص در دين مى شود)).
گاهى انسان نزد افرادى دست نياز دراز مى كند كه نسبت به معتقدات و دين او سوء نيت داشته و مساعات و همراهى خود را مشروط به دست برداشتن از بعضى از اعتقادات انسان مى كنند؛ اين نقص آشكار دين و اعتقادات انسان است و در اين صورت مومن ، ارزش واقعى خود را از دست خواهد داد؛ زيرا ارزش او به ايمان و دينش است . اگر مومن تحقير شود، دين و اميان تحقير شده و لطمه خورده است . در مواردى كه نياز انسان واقعى و حقيقى است ، قرض گرفتن مى تواند بهترين راه حل باشد.
گاه انسان در شرايطى قرار مى گيرد كه واقعا مشكل عظيمى در زندگى او رخ مى دهد. مريضى ، ويرانى منزل يا از همه بالاتر، خطر گرسنگى متوجه خانواده و فرزندان معصوم او شده است . در اين موارد براى حل مشكل ، دست نياز به سمت دوستان مومنش دراز مى كند كه قرض بگيرد. اين مساءله اى است كه نه تنها اجازه داده شده ، بلكه امام عليه السلام قرض دادن ديگران را به چنين افرادى شديدا توصيه فرموده است .
در آيات و روايات ، توصيه شده است كه اگر مشكل پيدا كرديد، وام بگيريد و به ديگران نيز سفارش شده تا از نظر روحى نيز اين افراد را تقويت نمايند تا احساس ضعف نكنند؛ به عنوان نمونه به بعضى از اين روايات اشاره مى كنيم ؛ روايتى از امام هفتم ، موسى بن جعفر عليهماالسلام نقل شده است كه مى فرمايند:
مَن طلبَ هذا الرِّزق مِن حِلِّه لِيَعودَ به على نفسه و عِيالهِ كان كالمُجاهدِ فى سبيل الله عزّوجلّ فان غُلِبَ فَليَستَدن على الله و على رسوله ما يَقوتُ به عيالَه (415).
((ثواب تلاش در راه تامين روزى حلال خانواده ، ثواب جهاد مجاهدان فى سبيل الله است . اگر كسى مغلوب شرايط روزگار شد و نتوانست درآمدى كسب كند به اندازه اى كه قوت خانواده اش را تامين كند، قرض بگيرد)).
روايت ديگرى از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه مى فرمايند:
انِّى لَاءُحبُّ لِلرَّجل اءَن يكونَ عليه دَين يَنوِى قضَاءَه (416).
((من دوست دارم مردى را كه قرض مى گيرد و نيت پرداخت دينش را نيز دارد)).
شيوه اهل بيت عليهم السلام هم اين چنين بود كه اگر برايشان مشكلى پيش مى آمد و در زندگى با سختى هايى مواجه مى شدند، قرض مى گرفتند. در روايتى هست كه :
ضَاق على علىِّ بن الحسينِ عليهماالسلام ضيقَة فَاءَتى مَولى له فقالَ له اءَقرِضنى عَشَرةَ آلاف درهم الى مَيسَرة (417).
((امام سجاد عليه السلام در شرايط وخيم و نامساعدى قرار گرفتند. سراغ دوستى از دوستان خود رفتند و فرمودند: ده هزار درهم به من قرض بده ، تا وقتى كه متمكن شوم و دين تو را ادا كنم )).
حضرات معصومين عليهم السلام كه وام خواستن و قرض گرفتن را مذمت مى فرمودند، گاهى براى حفظ عزت و تامين نيازهايشان وام مى گرفتند. چنان كه قبلا هم اشاره كرديم ، وقتى امام مجتبى عليه السلام شنيدند كه در بين مردم شايعه شده است كه حضرت بى پول و فقير شده اند، مبلغ قابل توجهى را قرض كردند و به مامور صدقات دادند كه بين مردم تقسيم كند تا اين ذهنيت از بين برود. چون مامور صدقات مثل اداره دارايى است كه اگر كسى پولى را پرداخت مى كرد، همه متوجه مى شدند كه او پولدار شده است . قرض گرفتن امام عليه السلام براى اين بود كه عزت حضرت حفظ شود و اصلا كلام در اين است كه عزت مومن محفوظ بماند. در روايتى از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه حضرت مى فرمايند:
لَقَد قُبضَ رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم و انَّ دِرعَهُ لَمرهُونَة عندَ يَهودىّ مِن يهودِ المَدينَةِ بِعشرينَ صاعا مِن شَعير استَلَفَها نَفَقَة لِاءَهله (418).
((وقتى رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و سلم از دنيا رفتند، زره شان را نزد يك يهودى رهن گذاشته ، بيست صاع جو گرفته بودند تا زندگى خود را اداره كنند)).
معلوم مى شود كه حضرت در شرايطى بحرانى به سر مى برده اند. از امام محمدباقر عليه السلام درباره اميرالمؤ منين عليه السلام روايت شده است كه فرمودند:
قُبضَ علىّ عليه السلام و عليه دَين ثَمَانُمِائَةِ اءَلفِ درهَم فبَاعَ الحسنُ عليه السلام ضَيعَة له بِخَمسمائَةِ اءَلف فقَضَاها عنهُ و باعَ ضَيعَة له بِثَلاثِمِائَةِ اءَلف فقَضَاها عنهُ(419).
((وقتى اميرالمؤ منين على عليه السلام به شهادت رسيدند، هشتصد هزار درهم دين بر ذمه او بود. اما دو مزرعه داشتند كه امام مجتبى عليه السلام يكى را به پانصد هزار درهم و ديگرى را به سيصد هزار درهم فروختند و قرض آن حضرت را ادا كرد)).
باز امام باقر عليه السلام نقل مى فرمايند:
اءَنَّ الحسينَ عليه السلام قُتِلَ و عليه دَين و اءَنَّ علىَّ بن الحسين عليه السلام باعَ ضَيعَة له بثلاثَمائَة اءَلفِ درهَم لِيَقضىَ دَينَ الحسين عليه السلام و عِدات كانت عليهَ(420).
((سيدالشهدا عليه السلام كه به شهادت رسيدند بدهكار بودند و امام سجاد عليه السلام مزرعه آن حضرت را به سيصدهزار درهم فروختند و دين پدر بزرگوارشان حضرت سيدالشهدا عليه السلام را ادا كردند)).
بنابراين همان طور كه از سيره اهل بيت عليهم السلام نمونه هايى ذكر شد وام گرفتن اگر در حال ضرورت باشد، مانعى ندارد. حتى در روايات افرادى را كه براى وام گرفتن احساس ضعف مى كنند، دلدارى داده اند كه نترسيد، خدا كمك مى كند، وام شما هم ادا مى شود.
گذشته از آنچه بيان شده ، به طور كلى وام خواهى امرى مستحسن و ممدوح نيست ؛ به خصوص اگر فرد در شرايط بى نيازى باشد؛ چون انسانى كه نياز ندارد، از عِرض و آبروى خود مايه مى گذارد و خود را حقير مى كند. به همين دليل در روايات و كلمات اهل بيت عليهم السلام نسبت به اين كار، واكنش منفى نشان داده شده است . در روايتى از اميرالمؤ منين عليه السلام نقل شده است كه :
بئسَ القِلادةُ قِلادةُ الدَّين (421).
((قرض ، قلاده اى است كه انسان را به حقارت واداشته ، اختيار وى را به دست ديگرى مى دهد)).
يا در تعبير ديگرى فرموده اند:
كثرَةُ الدَّين تُصيِّرُ الصادقَ كاذبا و المُنجِزَ مُخلفا(422).
((زياده روى در قرض ، انسان صادق را كاذب و خوش پيمان را متخلف از وعده مى سازد)).
روايتى از اميرالمؤ منين عليه السلام نقل شده است كه فرموده اند:
الدَّين رِقّ، القَضاء عِتَق (423).
((قرض گرفتن ، نوعى بردگى است و قضاى دين ، نوعى آزادى و گشايش )).
بنابراين ، اگر انسان واقعا احساس نياز نمى كند و يا نياز او كاذب است ، نبايد خود را به قرض و بدهكارى آلوده كند.
3 - اداى دين به هنگام قدرت و توانايى
سومين مطلبى كه در كلام امام سجاد عليه السلام آمده ، لزوم اداى دين به هنگام توانايى و قدرت است . در كلام امام سجاد عليه السلام به بستانكار توصيه شده است كه در هنگام توانايى قرض خود را ادا كند؛ چرا كه مالى از ديگرى نزد او است و ممكن است او نيز دچار مشكل مشابه باشد و بدان مال نيازمند باشد. تعبير امام عليه السلام اين است :
فان كُنتَ مُوسرا اءَوفَيتَه و كَفَيتَه و اءغنَيته .
وفا در مقابل حق است . و كلمه ((كفيته )) نيز ناظر به اين معنا است كه ممكن است در كار او گرهى باشد و تو با اداى دين و حق او اين گره را بگشايى .
تعبير سوم ((اغنيته )) است ؛ يعنى ممكن است او در شرايطى كه پول خود را به تو داده ؛ محتاج نبوده ، ولى الان نيازمند است و تو مى توانى او را بى نياز كنى .
بنابراين وقتى او به هنگام احتياج و نياز دست تو را گرفته و يارى كرده ، الان شايسته نيست كه او را با معطل كردن پاداش دهى . او احسان كرده و پاداش احسان ، احسان است . پاداش نيكى ، نيكى است ؛ نه ظلم . تعبير امام سجاد عليه السلام به استناد فرمايش جدشان رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم اين است :
و لم تَردُده و تَمطُله فانَّ رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم قال مَطلُ الغنىِّ ظُلم .
((معطل كردن از ناحيه انسانى كه توانمند است ، نوعى ظلم است )).
او صاحب حق است و ندادن حق او، ظلم به او است ؛ چرا كه عدل عبارت است از: اعطاءُ كلِّ ذى حقّ حقَّهُ دادن حق هر صاحب حق .
تخلف از اين قاعده ظلم است ؛ به ويژه كه با نوعى سر دواندن نيز همراه باشد. اين تعبير بسيار مناسب و بجايى است و امام صادق عليه السلام از قول رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و سلم نقل مى كنند كه حضرت فرمودند:
مَن يَمطُل على ذى حقّ حقَّه و هو يَقدرُ على اءَداءِ حقِّه فَعَلَيه كلَّ يوم خَطيئَةَ عَشَّار(424).
((اگر كسى اداى حق صاحب حق را كه هم اكنون قادر به اداى آن است به تاخير بياندازد، هر روز گناه يك عشار نوشته مى شود)).
زمانى در قبايل و طوايف ، سنت اين بود كه يك دهم مال را به زور و بدون هيچ قاعده و قانونى از مردم مى گرفتند و به كسانى كه مامور وصول اين پول بودند عشار مى گفتند. منظور امام عليه السلام از چنين تعبيرى اين است كه انسانى كه قدرت دارد بدهى و حق مردم را بدهد و نمى دهد، گناهش مانند كسى است كه پولى را به زور از مردم مى گيرد.
تعبيرات ديگرى هم در معارف و روايات ما هست كه اشاره به يكى از خصايص درونى انسان مى كند كه فرد بدهكار، تصور مى كند با دادن بدهى اش ، نقصانى در سرمايه اش حاصل مى شود؛ بنابراين سعى مى كند آن را به تاخير بيندازد و حق مردم را نپردازد، امام باقر عليه السلام مى فرمايند:
مَن حَبَسَ حقَّ امرِى مُسلم و هو يَقدرُ على اءَن يُعطيَه ايَّاهُ مَخَافَةَ مِن اءَنَّه ان خَرَجَ ذلكَ الحقُّ مِن يدهِ اءَن يَفتَقِرَ كانَ الله عزّوجلّ اءَقدَرَ على اءَن يُفقِرَه منهُ على اءَن يُغنىَ نفسَه بِحَبسه ذلكَ الحقَّ(425).
((اگر كسى در حالى كه قادر است ، حق مسلمانى را به خاطر ترس از فقر، ادا نكند، بايد بداند كه خدا قادرتر است كه او را فقير كند تا اين كه او بخواهد غناى خود را با ندادن حق ديگران تامين كند)).
منظور امام عليه السلام اين است كه اثر وضعى نپرداختن بدهى و ندادن حق صاحب حق ، اين است كه انسان در نهايت ، محتاج و فقير مى شود.
از جمله تعابير ديگرى كه در روايات به كار رفته اين است كه اگر بدهكار در اداى دين ، مسامحه كند، آبرو و حيثيت خود را در معرض خطر قرار داده است ؛ يعنى علاوه بر اثر وضعى آن كه فقر دنيوى و عقوبت اخروى است ، موجب مى شود كه آبروى او در معرض خطر قرار بگيرد. امام رضا عليه السلام در روايتى از پدرشان و ايشان از رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم نقل مى كنند كه حضرت فرمودند:
لَىُّ الواجدِ بالدَّينِ يُحِلُّ عِرضَهُ و عُقُوبتَه ما لَم يكُن دَينُهُ فيما يَكرَه الله عزّوجلّ(426).
((مسامحه و سستى انسانى كه توانايى پرداخت دين را دارد، علاوه بر عقوبتى كه دارد عرض و آبروى او را در معرض خطر قرار مى دهد)).
نكته مهم ديگر اين است كه :
مَطلُ الغنىِّ ظُلم
((معطل كردن انسان توانمند در اداى دين خود، ظلم است )).
اين ظلم نه تنها تجاوز به حق بستانكار و صاحب مال است ، بلكه نوعى تعدى و تجاوز به حقوق عمومى نيز مى باشد؛ چرا كه باعث بسته شدن باب خير و انصراف افراد خير به دادن قرض مى شود؛ به خصوص اگر اين كار در منظر ديگران اتفاق بيفتد. بنابراين خطاى اين شخص ، تنها تجاوز به حق صاحب مال نيست ، بلكه باعث مى شود كه اصلا باب خير مسدود شود و افراد خير را از اقدامات خيرخواهانه منصرف و پشيمان كند.
در حق معروف و حق ذى المعروف درباره اين مطلب به تفصيل بيان شده كه فاعل شر بدتر از خود شر بوده و يكى از زشت ترين قبايح ، جلوگيرى از فعل معروف است ؛ زيرا طبيعى است وقتى كه انسان به ديگران خدمت مى كند و آنها نه تنها پاداش احسان را نمى دهند، بلكه حق اصلى او را نيز از بين مى برند و در نتيجه روح خيرخواهى ، خدمت گزارى ، نوع دوستى و گره گشايى در او مى ميرد.
4 - حسن برخورد به هنگام ناتوانى
حق ديگر بستانكار ضرورت خوشرفتارى بدهكار با او به هنگام ناتوانى است . تعبير امام عليه السلام اين است :
ان كُنتَ مُعسرا اءَرضيتَه بحُسن القول و طَلَبتَ اليه طَلَبا جميلا وَرَدتَه عن نفسكَ رَدّا لطيفا.
((اگر توان اداى دين و پرداخت مال بستانكارى را ندارى ، موظفى كه با خوش زبانى او را راضى كنى و با لطافت و نرمش از او مهلت بخواهى و مدت قرض را تمديد كنى و او را با لطافت از خود رد كنى )).
در ابتدا توصيه اى به بستانكار و وام دهنده شده كه قرآن هم بدان اشاره كرده است :
وان كانَ ذو عُسرَة فَنَظِرَة الى مَيسَرَة (427).
((اگر بدهكار واقعا ناتوان است و قادر به پرداخت نيست ، به او مهلت دهيد تا براى او ميسر شود)).
نكته ديگرى هم در روايت رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم آمده است :
كَمَا لا يَحِلُّ لِغَريمِكَ اءَن يَمطُلَكَ و هوَ مُوسر فكذَلكَ لا يَحِلُّ لكَ اءَن تُعسرَهُ اذا عَمِلتَ اءَنَّه مُعسِر(428).
((همان طور كه بدهكار غنى حق ندارد بستانكار را معطل كند، بستانكار هم حق ندارد بدهكار را به مشقت و زحمت بياندازد)).
يعنى وقتى مى داند او قادر به اداى دين در وقت مقرر نيست ، حق ندارد او را در فشار قرار دهد.
پس از اين توصيه ، به بدهكار هم سفارش مى شود كه اگر توانايى پرداخت دين خود را ندارد، بايد زبان ليّن و ادب داشته باشد و با حرمت ، لطافت و احترام او را راضى كند و از او فرصت بخواهد.
توصيه به بدهكاران
در مجموع چند توصيه به بدهكاران شده است :
1 - قصد پرداخت دين را داشته باشد.
امام صادق عليه السلام مى فرمايند:
مَنِ استَدانَ دَينا فَلَم يَنوِ قَضَاهُ كانَ بِمَنزِلَةِ السَّارقِ(429).
((اگر كسى پولى از ديگرى قرض كند و بنا نداشته باشد آن را بپردازد به منزله دزد است )).
يعنى احكام دزد بر او مترتب است و عقابى كه خداوند متعال در قرآن براى سارق مقرر فرموده ، شامل او نيز مى شود. در اين توصيه ، شرع مقدس به تصحيح انديشه و فكر اهتمام دارد و انسان را از نظر فكرى هدايت مى كند.
2 - با معسر بودن ، دِين از گردن او ساقط نمى شود.
انسان بدهكار بايد توجه داشته باشد كه دين و بدهكارى ، هرگز ساقط نمى شود. يعنى هر چند او، معسر و ناتوان باشد و انسان مومن و خوبى هم باشد، اينها هيچ كدام ملاك سقوط دين نيست ، حتى در روايات درباره شهيد گفته شده است كه بدهى و حق مالى از ديگران از ذمه اش ساقط نمى شود؛ چون حق الناس است . امام باقر عليه السلام مى فرمايند:
أول قطره من دم الشهيد كفاره لذنوبه الا الدين فان كفارته قضاؤه.(*)
((اولين قطره خون شهيد كه به زمين مىريزد، كفاره گناهان او است؛ مگر دين كه كفاره آن فقط اداى آن است.))
بنابراين، اگر شهيد بدهى داشته باشد، بايد در دنيا ادا كند وگرنه در قيامت عذاب مىشود و بر اين اساس، از نظر فقهى نيز ورثه او موظفند اين حق را بپردازند و ذمه او را مبرا كنند.
3 - هنگام توانايى دين خود را ادا كند
در فتواى مشهور علما وارد شده است كه اگر در حال نماز بستانكار طلب خود را از كسى مطالبه كند و وقت نماز موسع باشد، وظيفه دارد كه نماز را بشكند و دين او را ادا كند.(**)
4 - معسر مالى بايد داراى اخلاق حسنه باشد
اگر بدهكار قادر به اداى دين خود نيست و اصطلاحا معسر مالى است، نبايد معسر اخلاقى نيز باشد؛ يعنى از نظر اخلاقى بايد داراى اخلاق حسنه بوده و با لطافت و نرم خويى تقاضاى مهلت كند.
چگونگى درخواست بدهى توسط بستانكار
مرحوم صاحب وسايل الشيعه روايتى را از رسول گرامى اسلامى صلىالله عليه و آله نقل مىكند كه حضرت فرمودند:
لَيسَ مِن غَريم يَنطَلقُ مِن عندِ غَرِيمِه راضِيا الا صَلَّت عليهِ دَوَابُّ الاءَرضِ و نُونُ البَحرِ و ليسَ مِن غَريم يَنطَلِقُ صاحبُهُ غَضبَانَ هوَ مَلِىّ الا كَتَبَ الله عزّوجلّ بكلِّ يوم يَحبِسُهُ و لَيلَة ظُلما(430).
((اگر بستانكارى از بدهكارش راضى جدا شود، همه جنبدگان زمين و دريا به او درود مى فرستند و هر بدهكارى كه بستانكارش او را با خشم و غضب ترك كند، خداوند به اندازه هر روز و شبى كه اين مال نزد او مى ماند، براى او يك گناه ظلم ، محاسبه خواهد كرد)).
رضايت بستانكار به دو صورت حاصل مى شود: يكى اين كه پولش را به او بپردازد؛ ديگر اين كه با مهربانى و لطافت از او خواهش كند كه به او مهلت بيشتر بدهد و او نيز راضى شود. در چنين حالى رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم مى فرمايند: همه جنبندگان روى زمين و همه موجودات دريا به او درود مى فرستند.
البته تذكر اين نكته را لازم مى دانيم كه بستانكار هم بايد اهل رفق و مدارا باشد و نبايد مطالبه او طورى باشد كه باعث رنجش و آزردگى خاطر بدهكار شود.
مرحوم صاحب وسايل الشيعه از مرحوم كلينى نقل مى كند كه حماد بن عثمان گفت :
دَخَلَ رَجُل على اءَبى عبدِالله عليه السلام فَشَكا اليهِ رجلا مِن اءَصحابهِ فَلَم يَلبَثُ اءَن جاءَ المَشكوُّ فقالَ له اءَبوعبدالله عليه السلام ما لِفُلان يَشكوكَ فقال له يَشكونى اءَنِّى استَقضَيتُ منه حقِّى قال فَجَلسَ اءَبوعبدالله عليه السلام مُغبِضا ثمَّ قال كَاءَنَّكَ اذا استَقض يتَ حقَّكَ لم تُسِى اءَ رَاءَيتَ ما حَكَى الله عزّوجلّ فى كتابِهِ يَخافون سوءَ الحساب (431) اءَ تَرى اءَنَّم خافوا الله اءَن يَجورَ عليهم لا واللهِ ما خافوا الا الاستِقضاءَ فَسَمَّاهُ الله عزّوجلّ سوءَ الحسابِ فَمَنِ استَقضَى بهِ فَقَد اءَساءَ(432).
((فردى خدمت امام صادق عليه السلام رسيد و از يكى از اصحاب امام عليه السلام كه آن جا نشسته بود، شكايت كرد. امام صادق عليه السلام به او فرمودند: چرا اين شخص از تو شكايت مى كند؟ آن مرد گفت : شكايت او براى اين است كه من از او طلبكار بودم و حقم را از او مطالبه كردم . عثمان مى گويد: امام عليه السلام با ناراحتى و غضب نشستند و بعد فرمودند: تو گمان مى كنى كه وقتى رفتى حقت را مطالبه كنى ، كار بدى نكرده اى ؟ آيا فكر مى كنى آنچه را خداوند متعال در قرآن نقل مى كند كه : مؤ منان از سوءالحساب مى ترسند، اين سوءالحساب را خدا فراهم مى كند و در حساب آنان ستم مى كند؟ به خداوند سوگند كه آنها از مطالبه حق مى ترسند كه خداوند آن را سوءالحساب ناميده است پس هركس مطالبه حق كند كار بدى كرده است )).
آنچه كه مؤ منان از آن در روز محاسبه مى ترسند و خدا در قرآن نيز به آن اشاره مى كند، همان مطالبه خدا از آنها است ، صرف مطالبه ، آزاردهنده است . مطالبه نبايد طورى باشد كه موجب آزار بدهكار شود، بلكه بايد با احترام و ادب حق خود را مطالبه كند. امام صادق عليه السلام مى فرمايند:
ليسَ هذَا طريقَ التَّقاضى و لكِن اذَا اءَتَيتَه اءَطِلِ الجُلوسَ وَالزَمِ السُّكوتَ قال الرَّجلُ فمَا فَعَلتُ ذلك الا يَسيرا حتَّى اءَخَذتُ مالِى (433).
راه وصول طلب اين نيست كه داد و فرياد راه بيندازى ، يا در حضور ديگران از او مطالبه دين كنى ؛ هر وقت براى وصول مطالبه ات رفتى ، زياد بنشين و سكوت كن ، هيچ نگو كه او چند روز متوالى ، تو را در خانه يا در محل كسبش ببيند، حيا مى كند و بدهى تو را مى دهد. شخصى كه اين روايت را نقل مى كند مى گويد: من اين كار را كردم و بعد از چند روز مالم را گرفتم . اين راهى است كه امام عليه السلام به افراد بستانكار ياد دادند.
در روايت ديگرى آمده است كه وقتى شخصى از امام عليه السلام درباره سوءالحساب سؤ ال مى كند، امام عليه السلام جوابى را كه در روايت گذشته بيان كرديم ، بيان مى فرمايند كه طلب مال كردن يك نوع سوءالحساب است . بايد حرمت انسان ها را نگه داشت و آنها را در مضيقه قرار نداد(434). روايتى را امام صادق عليه السلام از جدشان رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل مى كنند كه حضرت فرمودند:
مَن اءَرادَ اءَن يُظِلَّه الله فى ظِلِّ عرشِهِ لا ظِلَّ الا ظِلُّهُ فَليُنظِر مُعسِرا اءَو لِيَدَع له مِن حقِّهِ(435).
((اگر كسى دوست دارد روز قيامت در سايه عرش الهى قرار بگيرد، سعى كند به انسان هاى ناتوان مهلت بدهد)).
روايت ديگرى هم از رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده است كه حضرت مى فرمايند:
مَن اءَنظَرَ مُعسِرا كانَ له على اللهِ فى كلِّ يوم صَدَقَة بمثلِ مَا لهُ عليه حتّى يَستَوفىَ حقَّه (436).
((كسى كه به فرد گرفتار مهلت بدهد، به اندازه هر روزى كه به او مهلت مى دهد، به اندازه مالش به حساب او صدقه گذاشته مى شود تا اين كه حق خود را بازستاند)).
ملاطفت و خوشرفتارى با بستانكار
نكته اى هم كه اين جا بايد به آن اشاره كنيم اين است كه گاهى افراد ناتوانى هستند كه واقعا قادر به پرداخت دين خود نيستند. در اين موارد شرع مقدس اداى دين آنها را بر عهده بيت المال گذاشته است و حكومت بايد بدهكارى اين افراد را بپردازد. به هر حال ، هيچ يك از اين امور، وظيفه بدهكار را در لزوم اداى دين ، به هنگام توانايى و ضرورت لطافت و حسن رفتار را عوض نمى كند و اگر انسان بدهكار، با خشونت و بى ادبى برخورد كند و موازين انسانى و برخورد صحيح را رعايت نكند، در تعبير امام سجاد عليه السلام از او به لئيم ياد شده است :
و ان كُنتَ معسرا اءرضَيتَه بِحُسن القَول و طَلَبتَ اليهِ طَلَبا جميلا و رَدَدتَه عن نَفسكَ رَدّا لطيفا و لم تَجمَع عليهِ ذَهَاب مالِهِ و سوءَ مُعامَلَتِهِ فانَّ ذلكَ لُؤ م .
امام عليه السلام در اين بخش مى فرمايند: بدهكار نبايد از پرداخت مال بستانكار خوددارى كند و همچنين نبايد با او برخوردى نامناسب داشته باشد چرا كه در اين صورت او انسان پستى خواهد بود. جالب اين است كه پستى اين انسان ؛ كاشف از استعداد روح او براى همه زشتى هاى اخلاقى است . اميرالمؤ منين عليه السلام در سخنى مى فرمايند:
اللُّؤ م مُضادّ لسائِرِ الفضائل و جامِع لجميع الرذائل و السَّوءاتِ والدَّنايا(437).
((پستى با همه فضايل انسانى در تضاد و با همه رذايل ، بدى ها و پست فطرتى ها سازگار است )).
و يا حضرت در بيان ديگرى مى فرمايند:
اللُّؤ م اءُسُّ الشَّرِّ(438).
((دنائت و پستى زيربناى همه شرهاى اخلاقى است )).
از مظاهر پستى ، برخورد نامناسب با ديگران و يا پيمان شكنى است ؛ حضرت در كلام ديگرى مى فرمايند:
مِن علاماتِ اللُّؤ مِ الغَدرُ بالمواثيقُ(439).
((از علامت هاى پستى ، مكر با ميثاق و پيمان هايى است كه با ديگران بسته است )).
اگر كسى پيمان بست مال مردم را بدهد و اكنون با اين كه توانايى اداى آن را دارد، از بازگرداندن آن امتناع مى كند و يا در صورت ناتوانى ، بدرفتارى و بدزبانى مى كند، علامت پستى و دنائت او است . در روايت ديگرى آمده است :
عادةُ اللِّئام المكافاةُ بالقبيحِ عن الاحسانِ(440).
((عادت انسان هاى پست اين است كه جزاى احسان را با عمل قبيح و زشت مى دهند)).
گاهى انسان طلبكار به سراغ بدهكار خويش مى رود تا مالش را بازستادند؛ او به جاى اين كه دين خود را ادا كند يا با زبان خوش او را راضى كند و از او مهلت بخواهد، اصل بدهكارى را انكار مى كند.
عادةُ اللِّئام الجُحُود(441).
((انكار، عادت انسان هاى پست است )).
اين انكار هم شامل احسان و تفضل هاى الهى به بندگان است و هم نيكى هاى مردم نسبت به اين فرد، كه عدم سپاس از آنها مى تواند به منزله انكار باشد. انسان وقتى پست فطرت و لئيم شد، دست به هر زشتى و سيئه اخلاقى ديگر مى آلايد. بنابراين ، در ((غررالحكم )) به تعبيرات مختلف آمده است كه حضرت مى فرمايند:
اللُّؤ م يُوجبُ الغَشَّ(442).
((لئامت و بدى موجب غش خواهد گرديد)).
انسان لئيم و پست فطرت ، غش و برخورد دوگانه انجام مى دهد.
از ديگر نشانه هاى پستى و دنائت ، بدهمسايگى و بدمعاشرتى با ديگران است .
از ديگر نشانه هاى انسان لئيم ، هزينه كردن از آبروى خود در مقابل مال است ؛ يعنى حاضر است از آبروى خود بگذرد، اما از مال خود نگذرد.
مَنَ اللُّؤ م اءن يَصونَ الرَّجلُ مالَهُ و يَبذُلَ عِرضَهُ(443).
((از نشانه هاى پستى و دنائى اين است كه انسان مالش را حفظ مى كند، اما آبرويش را مى بخشد)).
نشانه ديگر اين كه :
مِن اللُّؤ م سوءُالخُلق (444).
((بدخلقى ، ناشى از پستى فرد است )).
بداخلاقى و بدرفتارى با ديگران يكى از زشت ترين سيئات اخلاقى است كه نشات گرفته از همان دنائت و پستى فطرت است .
نشانه هاى انسان لئيم و پست
حال كه ما به بهانه اين تعبير امام سجاد عليه السلام درباره اين سيئه اخلاقى جملاتى ذكر كرديم ، بد نيست به بعضى از ظرايف اين مطلب هم اشاره كنيم . حضرت مى فرمايند:
اللَّئيمُ يَجفُو اذا استُضعفَ، و يَلينُ اذا عُنِّفَ(445).
((وقتى با انسان هاى لئيم و فرومايه با نرمش و مهربانى رفتار مى شود، زبان مهربانى را نمى شناسند، جفا مى كنند و قساوت نشان مى دهند؛ و اگر با خشونت و تندى با آنها برخورد شود، نرم مى شوند)).
يعنى اصلا افراد لئيم زبان خير نمى شناسند. طبيعى است اگر احيانا به كسى خدمتى كرده باشند، خودشان را از ديگران طلبكار مى دانند.
اللَّئيم يَرى سؤ ال فَ احسانِهِ دَينا لهُ يَقتَضيهِ(446).
((انسان پست و فرومايه ، احسان گذشته خود را نسبت به ديگران دين مى داند و مى خواهد پس بگيرد)).
اما نقطه مقابل آن فرد كريم است كه :
الكريمُ يَرى مكارمَ اءفعالِه دَينا عليه يَقضِيه (447).
((انسان كريم ، كرامت هاى اخلاقى را وظيفه خود مى داند)).
از ديگر نشانه هاى انسان لئيم و پست اين است كه اصلا حيا ندارد. افراد پست وقتى نفس خود را كوچك مى بينند، ديگر برايشان عزت و حرمت اجتماعى مطرح نيست . به هر كارى دست مى زنند، اما به هنگام نياز، انسان هاى خاضعى هستند. وقتى احتياجشان برطرف شد، باز قساوت پيدا مى كنند. بنابراين ، با اين انسان ها بايد به شيوه هاى خاصى برخورد كرد.
از نشانه هاى ديگر اين افراد اين است كه وقتى كمى از مرتبه خود بالا رفتند، حال و احوالشان با گذشته فرق مى كند. يعنى اگر به مال يا مرتبه اى رسيدند و يا به قدرتى دست يافتند و به عزت ظاهرى رسيدند، روحياتشان با گذشته فرق مى كند.
اذا بلغَ اللَّئيمُ فوقَ مقدارِهِ تَنَكَّرَت احوالُهُ(448).
((
پاسخ با نقل قول
علاقه مندی ها (بوک مارک ها)