خواندنيهاي تاريخي ایران

[armin khatar]

مصونیت قضایی:
وظایف خاص مأمورین ---------- و موفقیت نمایندگی آنها در یک کشور مستقل ایجاب می­کند در معرض تعقیب جزایی و رسیدگی­های حقوقی قرار نگیرند و این بدین معنی است که دولت میزبان صلاحیت قضایی یا قانونی برای رسیدگی نداشته باشد، بلکه دولت­ها از اعمال صلاحیت خود در مورد دیپلمات­ها خودداری می­کنند. البته رعایت مقررات کشور محل توقف و احتیاط و دوراندیشی مأمور ---------- باید به نحوی باشد که موردی برای اتهام و تعقیب پیش نیاورد؛ ولی به هر حال چنانچه شکایتی علیه مأمور ---------- مطرح باشد، فقط در محاکم دولت متبوع قابل رسیدگی است.
مصونیت قضایی در دو قسمت مطالعه می­شود:
1- مصونیت قضایی سفارتخانه­ها
2-مصونیت مأمورین دیپلماتیک
مصونیت قضایی اصولاً برای مأمورین دیپلماتیک است، نه سفارتخانه­ها و به منظور تأسیس استقلال و آزادی عمل مأمورین در انجام وظایف و خدمات خود. حقوق بین­الملل مأموران ---------- را معاف از هرگونه اقدامات قضایی کشورها دانسته است. با این عبارت که هیچ­یک از مراجع قضایی حق اعمال صلاحیت نسبت به مأمورین دیپلماتیک را ندارند.
مصونیت قضایی متضمن:
الف- مصونیت کیفری
ب- مصونیت مدنی
ج- مصونیت از ادای شهادت
د- مصونیت از اقدامات اجرایی است.

[armin khatar]

جنسیت و روابط بین الملل(2)

زنان صلح جو

«يكي از موضوعات كشف نشده در زمينه مطالعه و تحقيق دربارة صلح، نقش بي همتاي زنان در استفاده از اجبار اعمال شده توسط حكومت ها مي باشد. بر همين اساس اگر آگاهي رايج و مدارك تجربي كه عقيده دارند زنان صلح جوتر از مردان هستند درست است بنابراين شركت زنان در جريانات سياسي بايد استفاده از زور و اجبار را در عرصه هاي بين المللي محدود كند. انجمن مادران افراد مفقود الاثر گواتمالا (GAM)، انجمن GCM و ائتلاف مادران شوروي (روسيه) كه فرزندانشان در افغانستان و چچن مشغول جنگ هستند، نمونه هاي بي صدايي از نقش بي همتاي زنان در تأثير گذاري بر ميزان خشونت اعمال شده توسط حكومت هستند.»(5)

مهمترين نكته اي كه فمينيست ها روي آن تأكيد مي كنند حفظ صلح و توسعه مي باشد. فمينيست ها معتقدند ريشه جنگ ها به دليل حس برتري جويي مي باشد و تا زماني كه امپراتوري ها و حكومت ها و قدرت ها و ملت هايي باشند كه بي رحمانه آماده نابودي ديگرانند، ديگران نيز بايد خود را براي جنگ مسلح كنند.

زنان واقعيت هاي جنگ را درك و بي عدالتي در جنگ را مي شناسند و مي دانند چگونه مي توان از تشديد تنش و يا ايجاد جنگي دوباره جلوگيري كرد. تجارت تاريخي نشان دهندة اين واقعيت است كه زنان مي توانند نقش مؤثري در ايجاد گفتگو و تعامل در بين گروه هاي سياسي، قومي و دين درگير جنگ داشته و پيوندهاي ميان متنازعين را دوباره ترميم و مستحكم سازند. زنان قادرند افق هاي تازه اي را در مذاكرات صلح گشوده و مانع از عدم توجه به مسائل مبرمي از حق ملي گرفته و تا تجاوز به كودكان شوند. آنان مي توانند در ايجاد دستيابي به آشتي ملي، وفاق اجتماعي و تحقق صلح پايدار در درون جوامع نقش اساسي را ايفا كنند.

بررسي نقش روانشناسانه جنگ نيز نشان مي دهد كه معمولاً مردان پرخاشگرتر از زنان هستند و به نظر فرويد ريشه در غرايز انسان دارد.

زنان در طول تاريخ معمولاً صلح طلب بوده اند و اين شايد ريشه در غرايز آنها داشته باشد و شايد هم به دليل ضعف جسماني در مقابل مردان و يا شايد هم به دليل نبود فرصت براي گرفتن مسئوليت باشد. البته فمينيست هاي اوليه معتقد بودند زنان بخاطر نقش مادرانه اي كه دارند و هميشه ضد جنگ بوده اند، مي توانند با استفاده از حق رأي وارد بخش سياسي و تصميم گيري شوند و جامعه را به سوي راه حل هاي بدون خشونت و نهايتاً صلح سوق دهند.

تحت تأثير همين ديدگاه ها اولين حزب صلح زنان در سال 1915 به وسيله جين آدامز تشكيل شد و امروزه بعنوان قدرتمندترين حزب صلح زنان با تام ليگ بين المللي زنان براي صلح و آزادي فعاليت مي كنند. از ديگر سازمان هاي مشابه مي توان به «سازمان زنان هوادار صلح (Women peace party) نام برد. زنان عضو اين سازمان اعلام مي دارند در گذشته مردان براي جنگيدن خانه را ترك مي كردند و حال ما براي صلح خانه را ترك مي كنيم و نمي گذاريم جنگ هاي اتمي و هسته اي همه را به نابودي بكشاند.

داده هايي كه اخيراً در مورد نقش زنان به عنوان مؤسسين صلح انتشار يافته بر استفاده زنان از تعاون، مشورت و رابطه متقابل تأمل مي كند. پنج مورد از عمليات صلح در بوسني، كامبوج، الساوادور، نامبيا، و آفريقاي جنوبي شواهد تجربي ارائه مي كند كه مشاركت برابر و كامل زنان چگونه باعث بهبود كارآيي سازمان ملل متحد در ايجاد صلح و حفظ آن شده است. مطالعه مزبور نكات زير را مطرح مي سازد.

- مشاركت زنان داراي اين قابليت است كه بحث را اندكي بسط دهد، به طوري كه بتواند موانع متنوع تري را در بر گيرد، از جمله ممكن است به آن چه در خصوص زنان، اطفال و جوامع رخ مي دهد ارتباط بيشتري داشته باشند.

- زنان كمتر از مردان در پرداختن به جوامع محلي به طور سلسله مراتبي عمل مي كنند و بيشتر گوش مي دهند و به اين ترتيب داراي بينش هاي بيشتري در مورد علل ريشه اي منازعات دارند.

[armin khatar]

وجود توده اي از زنان منتقد به نظر مي رسد كه در ميان حمايت محلي كه نسبت به عمليات موفقيت آميز ديد انتقادي دارند ايجاد اعتماد و اطمينان مي نمايد.

- سازمان هاي زنان در كشورهاي متعدد از آموزش صلح حمايت كرده و كودكان سرباز اعم از پسر و دختر را به كنار گذاشتن اسلحه تشويق نموده اند.

- در گواتمالا، گروه هاي زنان بر فرآيندهاي باز گرداندن نفوس به وطن تأثير گذاشته و خدماتي را بر اساس بازگشت تبعيديان يا پناهندگان برقرار كرده اند.

- در بوروندي، نيكارآگوآ و روآندا، گروه هاي زنان براي به رسميت شناخته شدن حقوق زنان بر زمين و مالكيت خانگي كه ممكن است به نام همسري باشد كه در منازعات به قتل رسيده يا «ناپديد شده» گروه هاي حمايت قانوني تشكيل داده اند.

توانايي مشهور زنان در حفظ صلح نيز شوراي امنيت را مصمم كرد كه به اتفاق آرا قطعنامه اي تصويب كند و از كليه دول عضو خواست كه از مشاركت مضاعف زنان در كليه سطوح تصميم گيري حمايت كنند.

اين قطعنامه همچنين بر ضرورت نمادينه ساختن توجه و برابري جنسيتي در روندهاي ايجاد و حفظ صلح و مراحل بازسازي پس از جنگ و درگيري تأكيد مي ورزد.

[armin khatar]

جنسیت و روابط بین الملل(1)

مقدمه:

روابط بين الملل مدت هاي طولاني به گونه اي تدريس و نظريه پردازاي مي شد كه گويي زنان وجود ندارند، باور رايج اين بود كه سياست امري جدي و پر مخاطره مي باشد كه نياز به قدرت درك و تجريه و تحليل بالايي دارد و اين كار فقط از عهدة اشخاص نخبه (مردان) بر مي آيد.

با اين حال، برغم مقاومت محافل سياسي و دانشگاهي در مقابل حضور زنان در سياست، در سال هاي اخير فمينيسم وارد روابط بين الملل، يكي از مردانه ترين رشته هاي علوم اجتماعي است نيز شده است. «فمينيست ها معتقدند اين رشته تحت تسلط جنس مذكر است و بنابراين، علايق و ترس هاي مردان را بيشتر منعكس مي كند. آنان همچنين معتقدند شيوه اي كه رشته روابط بين الملل موضوعات خود را بر اساس آن پي ريزي ميكند باعث مي شود اكثر مردم (از جمله تقريباً تمام زنان) مورد توجه قرار نگيرند.»

تحت تأثير همين ديدگاه اين رشته بر «سياست عالي» كه شامل ديپلماسي، جنگ و كشورداري است و دنياي سربازان و دولتمردان ناميده مي شود تمركز داده و معمولا فرض بر اين است كه آنان مرد باشند.

حتي اقتصاد بين الملل نيز تحت تأثير ديدگاه مردانه در اغلب موارد، به تحليل روابط بين دولت ها و بازارها، با تحليل ساختارهاي سلطه و استثمار تبديل شد.

فمنيست ها همچنين معتقدند تعريف سياست جهاني بر اساس مفاهيم و موضوعاتي مانند درگيري، رقابت، امنيت (امنيت نظامي) و قدرت (استفاده از زور) نيز جهت گيري جنسيتي داشته و بر اساس ويژگي هاي فرهنگي و طبقاتي ترسيم شده است.

فمنيست ها معتقدند جنگ ها عمدتاً توسط مردان ايجاد مي شود چون قدرت طلبي مردان، آنها را وادار به اين كار مي كند ولي زن ها عمدتاً ضد جنگ و حامي صلح هستند و به همين دليل از مدافعان پي گير حقوق بشر مي باشند.

زنان واقعيت هاي جنگ را درك و بي عدالتي در جنگ را مي شناسند و مي دانند چگونه مي توان از تشديد تنش و يا ايجاد جنگي دوباره جلوگيري كرد. تجارب تاريخي نشان دهندة اين واقعيت است كه زنان مي توانند نقش مؤثري در ايجاد گفتگو و تعامل در بين گروه هاي سياسي، قومي و ديني درگير جنگ داشته و پيوندهاي متنازعين را دوباره ترميم و مستحكم سازند. زنان قادرند افق هاي تازه اي را در مذاكرات صلح گشوده و مانع از عدم توجه به مسائل مبرمي از حق ملي گرفته تا تجاوز به كودكان شوند. آنان مي توانند در ايجاد دستيابي به آشتي ملي با وفاق اجتماعي و تحقق صلح پايدار در درون جوامع نقش اساسي را ايفا مي كنند.

نتايج يك تحقيق كه در مورد ارتباط دستيابي زنان به قدرت و صلح طلبي كشورها در بخش علوم سياسي دانشگاه بينگمتن انجام شده است نشان مي دهد روش هاي زنان در استفاده از زور عمدتاً آن چه مردان تصور مي كنند متفاوت است. معمولاً مردان عقيده دارند اگر زنان بيشتري به امور و روند سياسي دست پيدا كنند، حكومت براي استفاده از زور تحت فشار بيشتري قرار مي گيرد. همچنين نتيجه اين تحقيق نشان مي دهد كه در سطح روابط بين الملل، دو كشور همسايه با نرخ زاد و ولد اندك علاقة كمتري براي درگير شدن در نبردهاي نظامي از خود نشان مي دهند. تحت تأثير همين اصل نويسندگان اين تحقيق پيشنهاد مي كنند سياست هاي ترويج برنامه ريزي خانوادگي و تنظيم خانواده ممكن است يكي از نمونه هاي مؤثر بكارگيري ميزان خشونت ميان كشورهاي مختلف باشد.

[armin khatar]

کلیاتی در مورد حقوق دیپلماتیک 1

بخش اول

بخش اول: تعریف حقوق دیپلوماتیک
حقوق دیپلماتیک شاخه­ای از حقوق عمومی خارجی (بین­الملل عمومی) است که درباره اعمال و نظامات روابط خارجی دولت و نمایندگی او در خارج بحث می­کند؛ یعنی هم از امور بین­الملل و هم از نحوه اجرای آنها. به عبارت دیگر حقوق دیپلماتیک مجموعه قواعدی است که نظام روابط ---------- خارجی بین دولت­ها بر اساس آن استوار است.
در این تعریف دو ویژگی مشهود است:
1- موضوع حقوق دیپلماتیک، روابط ---------- خارجی است.
2- روابط ---------- بین دولت­ها برقرار می­شود.
دولت در زبان حقوقی ما به دو معنی خاص و عام به کار می­رود.
دولت به معنای خاص به مدیران کشور گفته می­شود و سازمان­های اداری و اجرائی را در برمی­گیرد. اصطلاح صحیح این معنی در فارسی حکومت است.
دولت به معنای عام: مفهومی مجرد و انتزاعی است که دربردارنده­ی عناصر متشکله دولت (حکومت، سرزمین، جمعیت، حاکمیت) می­باشد. در این معنی دولت شخصیت حقوقی ملت است و حکومت عامل اجرایی آن .
کاربرد کلمه دیپلماسی به مفهوم فعلی آن به اواخر قرن هجدهم باز می­گردد. در این زمان بود که این واژه به طور اخص به حرفه­ی فرستادگان دول که مجوز برقراری ارتباط با کشورهای خارجی را در دست داشتند اطلاق گردید و کسانی که به این امر اشتغال داشتند دیپلمات نامیده شدند. در زبان فارسی کلمه دیپلماتیک را (----------) ترجمه می­کنند، ولی کلمه­ی ---------- در مقابل political نیز هست. بین ---------- و دیپلماسی تفاوت وجود ارد. ---------- عبارت است از: «اهداف و خط مشی­هایی که در جهت رسیدن به آن اهداف معین می­شود.»
---------- دارای دو جنبه است:
1- جنبه داخلی
2- جنبه خارجی
دیپلماسی نحوه­ی اجرای سیاست­ها در خارج از کشور و نسبت به دولت­های بیگانه است. به عبارت دیگر دیپلماسی اجرای ---------- خارجی دولت است.
اما برای دیپلماسی معنای دقیق­تری را نیز باید شناخت و آن عبارت است از:
تدوین ---------- خارجی و اجرای آن. یعنی دیپلماسی در واقع دو روی یک سکه است؛ زیرا در تعریف دیپلماسی گفته­اند: روش حل و فصل مسائل مربوط به روابط خارجی با دول دیگر، به وسیله مذاکره یا هر طریق مسالمت­آمیز دیگر و این تعریف هم تدوین و هم اجرای آن را در بر می­گیرد. بنابراین روابط دیپلماتیک، وسیله­ی اجرای ---------- خارجی است و دیپلماتیک صف خاص روابط خارجی دولت است. عامل اجرایی این ---------- را دیپلماتیک و نحوه­ی اداره آن را دیپلماسی می­گویند.

بخش دوم: تاریخچه روابط دیپلماتیک

تاریخ دیپلماسی ارتباط مستقیم با تاریخ انسان دارد. به اعتقاد برخی، فرشتگان و انبیا نخستین دیپلمات­ها محسوب می­شوند؛ زیرا نخستین پیامبران الهی نزد انسان­ها بوده­اند.
دیپلماسی قدمتی باستانی دارد و نمی­توان برای آن یک آغاز تاریخی قائل شد. به طور کلی تاریخ روابط دیپلماتیک را به سه دوره تقسیم می­کنند:
1-دوره­ی قدیم (تا سال 1815)
2-دوره­ی کلاسیک (از1815 تا جنگ جهانی اول 1918)
3-دوره­ی دیپلماسی نوین
همچنین می­توان این تقسیم­بندی را به طور کلی­تر بیان نمود و آن را به دو دوره تقسیم کرد:
دور­ی اول: از قدیم­ترین زمان تا قرن 15
دوره­­ی دوم: از قرن 15 تازمان حاضر
در تمدن­های اولیه ایران، هند، چین، مصر و سایر نواحی، دیپلماسی قبل از شکوفایی فرهنگ یونان جریان داشته است. در مصر مکاتبات ---------- کشف شده مربوط به 13 قرن قبل از میلاد مسیح است و نشانگر آن است که فراعنه مصر با پادشاهان آسیای صغیر روابط دیپلماتیک گسترده­ای داشته­اند و در این جوامع، اعزام و پذیرش نمایندگان میان اقوام و ملل مختلف وجود داشته است و وظایف فرستادگان به طور مشروح تعیین می­شده و بر اساس آن افراد حائز شرایط (خردمند، گشاده­رو) به عنوان نماینده انتخاب می­شدند و اعزام می­گردیدند. ورود قبائل و مراجعه از مأموریت همراه با تشریفات خاص بوده و تجاوز به حقوق شناخته شده­ی این افراد و همچنین قتل این افراد باعث تیرگی روابط و جنگ حتمی می­شد.
در قرون وسطی و طی ده قرن حاکمیت کلیسا بر قاره­ی اروپا، روابط بین واحدهای ---------- اروپا زیر نظر کلیسا قرار داشت. قسمت­های مختلف اروپا یک مملکت محسوب می­شدند و از خود استقلال نداشتند. دیپلماسی رایج در آن قاره بسیار محدود و کنترل شده بود و اعزام سفیر از سوی واحدهای ---------- به ندرت و با نظر کلیسا صورت می­گرفت. در همین زمان با شکوفائی اسلام، مسلمین به بسط روابط خود با سایر ملل پرداختند. نامه­ی پیامبر اسلام به رؤسای ایران، بیزانس، حبشه و مصر، نمونه­ی بارز روابط دیپلماتیک است. سفرا از میان صالح­ترین و شایسته­ترین مؤمنین انتخاب می­شدند و وظایف زیر را بر عهده داشتند:
دعوت به اسلام و به ویژه قبل از آغاز جنگ؛ مذاکرات صلح و ترک مخاصمه و مذاکرات در باب مبادله اسیران جنگی؛ مذاکره در باب انعقاد قراردادهای مربوط به فدیه و غرامت و مذاکره در جهت ایجاد حس تفاهم و جلب دوستی و انعقاد پیمان همکاری در زمینه­های مختلف با طرف قرارداد؛
مأمورین دیپلماتیک خارجی مقیم سرزمین اسلامی نیز از اهمیت خاصی برخوردار بودند. پیام­های آنان با ادب و نزاکت شنیده می­شد و پیامبر بنابر عادت شخصی خود، هدایای فراوانی نیز به آنها ارزانی می­داشت.
دولت شهرهای ایتالیا و در رأس آنها ونیز، در گسترش و تکامل دیپلماسی نقش مؤثری داشتند. تأسیس سفارتخانه­های دائمی برای اولین­بار توسط ایشان و به منظور اطلاع مستمر از تحولات دیگر دولت شهرها صورت پذیرفت. سفرا قبل از عزیمت، اطلاعاتی در خصوص محل مأموریت کسب می­کردند و در طی مأموریت نیز از طرف دولت خود در جریان رویدادهای داخلی قرار می­گرفتند و اطلاعات جمع­آوری شده­ی خود را نیز به مرکز ارسال می­داشتند. تسلط به زبان محل مأموریت و استعداد و میهمان­نوازی، از شرایط سفرا بود.
در قرن هفدهم و هیجدهم پس از کنگره­ی وستفالی که سیستم کشور- ملت مستقر شد، شکل جدید روابط دپلماتیک میان کشورها رواج یافت. این باور که دیپلماسی یک امر دائمی است، رواج بیشتری یافت. سفرا نماینده­ی شخصی پادشاه محسوب می­شدند. روابط دیپلماتیک از دید مردم کاملاً بسته، مخفی و حتی در برخی موارد مخوف بود. در همین زمان تأسیس وزارتخانه­ی مخصوص برای اداره ---------- خارجی مطرح شد.
قرن هیجدهم دوران طلایی دیپلماسی نام گرفته است. استقرار دستگاه منظم دیپلماتیک در فرانسه زودتر از سایر کشورها بسط و تکوین یافت و با اعزام سفیر، رابطه او با دولت متبوعش قطع می­شد و وی استقلال کامل در اجرای ---------- خارجی دولت متبوع خود می­یافت. به علاوه زبان فرانسه به تدریج جای خود را به عنوان زبان دیپلماتیک باز کرد.
قرن نوزدهم (عصر دیپلماسی کلاسیک) به دنبال کنگره­ی وین 1815، کنگره اروپا که برای حفظ منافع خاندان حاکم تشکیل شده بود، همکاری را بر خصومت در میان اروپائیان چیرگی بخشید. انقلاب فرانسه باعث شد که دیپلمات­ها به جای اینکه نماینده­ی شاه محسوب شوند، نماینده­ی دولت محسوب شوند. دیپلمات­ها از ارج و قرب خاصی بهره­مند شدند. از جمله مسائل مطروحه در کنگره وین 1815، تدوین ترتیبات مربوط به روابط دیپلماتیک بود. دیپلماسی کلاسیک قرن نوزدهم در ایجاد ثبات در صحنه­­ی ---------- اروپا توفیق زیادی کسب کرد و تعداد جنگ­ها کاهش یافت. جمع­آوری اطلاعات در کشور محل مأموریت دیپلماتیک، جاسوسی تلقی نمی­شد و توسعه­ی وسائل ارتباطی، تماس مداوم دیپلمات­ها را به کشور متبوع خود تسهیل کرد.
قرن بیستم (دیپلماسی نوین) دهه­های اول قرن بیستم، تحولات عمده­ای را در دیپلماسی به همراه داشت. این تحولات که ناشی از دگرگونی در زمینه­هایی چون نظام بین الملل، تکنولوژی و افکار عمومی بودند، به صورت­هایی همچون دیپلماسی آشکار و دیپلماسی سازمان­های بین­المللی نمود یافتند.
عواملی که در تحول دیپلماسی در قرن بیستم دخیل بودند عبارتند از:
1- دگرگونی نظام بین­المللی و ظهور ایالات متحده آمریکا و ورود ژاپن و چین در جرگه­ی کشورهای قدرتمند، انقلاب1917 روسیه و در نتیجه اشاعه­ی شعار برابری و استقلال دولت­ها و کوشش این دولت در برقراری رابطه با کشورهای ایران و افغانستان و ترس از افشای اسرار مربوط به روابط سیاسی، دو جنگ جهانی اول و دوم، استقلال شمار زیادی از کشورهای تحت سلطه­ی آسیایی و آفریقایی، پیوستن کشورهایی نظیر ایران و افغانستان در جامعه­ی ملل و خروج دیپلماسی از انحصار دولت­های اروپایی.
2- پیشرفت تکنولوژی ارتباطات
3- قدرت یافتن افکار عمومی
نتایجی که عوامل مزبور در دیپلماسی آشکار داشت، دیپلماسی پارلمان، تماس فوری و آنی نمایندگان دول متبوع، صراحت بیان و پرهیز از رعایت حتمی نزاکت در زبان و بیان خطاب­های بی­واسطه به مردم و... بود.

بخش سوم: شرایط برقراری روابط دیپلماتیک
دو دولت زمانی می­توانند با هم روابط دیپلماتیک برقرار کنند که با هم در آن توافق کرده باشند. توافق یعنی رضایت دو طرف. یکی از ارکان حقوقی، رابطه­ی صحیح و سالم بین دو شخص است. خواه شخص حقیقی، یعنی افراد مردم باشند و خواه شخصیت حقوقی؛ مانند دولت یا شرکت و امثال آن.
آنچه که مهم است و باید توجه شود، این است که روابط فقط بین دولت­هایی می­تواند برقرار شود که شرایط حقوقی لازم را داشته باشند و در مورد روابط دیپلماتیک، این شرایط محدود به شناخت رسمی هر دولت و توافق بین آنها و احراز وجود رابطه با اعزام نماینده از طرفی نزد طرف دیگر یا متقابلاً از سوی هر دولت است. بنابراین در برقراری رابطه­ی دیپلماتیک سه شرط لازم است:
1- رابطه دیپلماتیک بین (دولتها) برقرار می­شود.
2- دولت­ها باید قبلاً یکدیگر را شناسایی کرده باشند.
3- دولت­ها در برقراری رابطه توافق کرده باشند.

[armin khatar]

آشنايي با قدرت چشم‌انداز
آشنايي با قدرت چشم‌انداز چشم‌انداز پردازي يكي از روش‌هاي رايج آينده‌پژوهي است كه در آن افراد، شركت‌ها، سازمان‌ها، كشورها، و... به ترسيم آينده‌ي خود مي‌پردازند. در واقع مي‌توان گفت به زبان ساده، چشم‌انداز يعني بدون هيچ‌گونه محدوديت فكري، خود را در چشم‌اندازهاي كوتاه‌مدت و بلند‌مدت تصور كنيم و اهداف و خواسته‌هاي خودمان را در آن زمان تجسم كنيم. براي مثال اگر 20 ساله هستيم، خود را در 40سالگي تجسم كنيم و فكر كنيم در آن زمان چه جايگاهي در انتظار ماست. در واقع شايد بتوان گفت چشم‌انداز هر فرد نوع پيشرفته‌تري از آرزوهاي فردي به شمار مي‌رود كه شكل علمي به خود گرفته است.

شايد براي شما اين سؤال پيش بيايد كه فرق چشم‌انداز با آرزو چيست؟ در پاسخ بايد بگوييم در مقام مقايسه، آرزو به يك طرح خام مي‌ماند كه هيچ اقدامي براي آن صورت نگرفته ولي چشم‌انداز از طرح خام فراتر مي‌رود و به يك نقشه‌ي عملي تبديل مي‌شود.

چشم‌انداز هر فرد، شركت، سازمان، كشور و ... بر نحوه‌ي عملكرد و تصميم‌گيري آن‌ها مؤثر است. براي مثال فردي كه مي‌خواهد خلبان شود هيچ‌گاه در يك مدرسه‌ي فوتبال نام‌نويسي نمي‌كند. در واقع مي‌توان گفت چشم‌انداز به ما كمك مي‌كند با انتخاب راه صحيح به اهداف خود سريع‌تر، كامل‌تر و راحت‌تر برسيم.

در اين‌جا لازم است براي اطلاع از تأثير چشم‌انداز به برخي نمونه‌هاي موفق آن اشاره شود. يكي از نمونه‌هاي موفقي كه مي‌توان براي نشان دادن قدرت چشم‌انداز ذكر كرد، عملكرد مالزي در جهت توسعه‌ و رشد خود بود. امروزه مالزي در ميان كشورهاي اسلامي به عنوان جامعه‌اي‌ پيشرفته با آينده‌اي رو به رشد شناخته مي‌شود. ولي اگر به گذشته برگرديم، در سال‌هاي نه چندان دور، مالزي نه تنها توسعه‌ي امروز خود را نداشت بلكه اصولاً جامعه‌اي فقير و عقب‌افتاده بود كه كمتر كسي به توسعه‌ي آن اميدوار بود. در اين ميان ناگهان از سوي ماهاتير محمد نخست‌وزير اين كشور طرحي مطرح شد كه بر مبناي آن مالزي مي‌بايست تا سال 2020 به يكي از هشت كشور صنعتي جهان بدل مي‌شد؛ آرماني بزرگ كه خيلي سخت مي‌شد آن را تصور كرد. پس از اين تصميم بود كه دولت و مردم با همكاري هم، اراده كردند كه براي دست‌يابي به اين هدف متعالي تلاش كنند و ديري نگذشت كه برنامه‌ريزي براي نيل به آرمان مالزي 2020 شروع شد و تا جايي پيش رفت كه امروزه ديگر تصور آرمان "مالزي2020 " چندان دشوار نيست.

در كشور ما نيز اين امر اگر‌چه خيلي دير ولي خوش‌بختانه در سال‌هاي اخير مورد توجه قرار گرفته و تدوين چشم‌انداز 20 ساله‌ي كشور در افق 1404 در همين راستا صورت گرفته است. بر اساس سند چشم‌انداز 20 ساله، در افق 1404، ايران كشوري است توسعه يافته با جايگاه اول اقتصادي، علمي و فناوري در سطح منطقه با هويت اسلامي و انقلابي، الهام‌بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و مؤثر در روابط بين‌الملل.

با مواردي كه ذكر شد احتمالاً با چشم‌انداز و قدرت اعجاز آن آشنا شده‌ايد ولي سؤالي كه در اين‌جا پيش خواهد مي‌آيد اين است كه چگونه چشم‌انداز خود را ترسيم كنيم.

يك راه ساده براي ترسيم چشم‌انداز شخصي اين است كه در يك محيط آرام چشمهايتان را ببنديد و ذهن خود را متمركز كنيد. خود را در 20 سال آينده تصور كنيد. چه جايگاه، شخصيت و مقامي را براي خود تصور مي‌كنيد. اين كار ارتباط معنا‌داري با قدرت تخيل و رويا‌‌پردازي شما دارد. احتمالاً در اولين مرحله به نتيجه‌ي مطلوب نمي‌رسد و براي نهايي‌شدن به چندين مرحله تمرين و تمركز نياز داريد. مهم اين است كه نا اميد نشويد و با انگيزه و نشاط كافي كار را دنبال كنيد.

گاهي مواقع ممكن است با تغيير سن و افزايش آگاهي و اطلاعات شما هم كامل‌تر شود و روش‌هاي بهتري را ارايه بدهيد. اين‌هم نگران كننده نيست و كاملاً طبيعي است. در واقع اگر در دو سن مختلف به يك موضوع يك‌سان نگريسته شود عجيب است و احتمالاً مشكلي وجود دارد.

پيشنهاد اكثر افراد اين است كه چشم‌انداز خود را مكتوب كنيد و ارزش‌هاي مورد نظر خود را به‌صورت خلاصه در آن ذكر كنيد. براي چشم‌انداز خود يك اسم يا علامت اختصاصي طراحي كنيد و آن را در جايي بگذاريد كه دائماً در معرض ديد شما باشد.

رعايت اين نكته به شما كمك مي‌كند تا هميشه به‌ياد آرمان خود باشيد و با آن زندگي كنيد و همين امر تأثير شگرفي در تضمين موفقيت شما خواهد داشت.

[armin khatar]

رشد فقر , مایه شرمساری جهانیان

رهبران جهان در جریان اجلاس هزاره ملل متحد در سپتامبر 2000 (شهریور 1379) سلسله اهداف معین و زمانبندی شده ای را برای مبارزه با فقر ، گرسنگی ، بیماری ، بی سوادی ، تبعیض بر علیه زنان و فرسایش محیط زیست مورد توافق قرار دادند.این اهداف كه هم اكنون در بطن دستور كار جهانی قرار دارند " اهداف توسعه جهانی" (MDG) نام گرفته اند. رهبران جهان همچنین در اعلامیه اجلاس سران هزاره چگونگی ادامه تلاش متمركزتر در زمینه حقوق بشر ، حكومت مداری مطلوب ، مردم سالاری و نیز پیشگیری از درگیری و برقراری صلح را به اجماع مورد تاكید قرار دادند. همه 191 دولت عضو ملل متحد متعهد شده اند تا سال 2015 به اهداف زیر در كشورهای خود دست یابند.
1- ریشه كنی فقر و گرسنگی شدید
2- دستیابی به آموزش ابتدایی همگانی
3- ترغیب برابری جنسیتی و توانمند سازی زنان
4- كاهش مرگ و میر كودكان
5- بهبود وضعیت بهداشت مادران
6- مبارزه با ایدز ، مالاریا و دیگر بیماری ها
7- تضمین پایداری محیط زیست
8- ایجاد مشاركت جهانی در راستای توسعه

اجلاس سران جهان که بعد از 5 سال در حال حاضر در نیویورک در جریان است بهانه ای شد تا با توجه به گذشت 5 سال میزان موفقیت این برنامه را در مورد کاهش فقر بررسی کنیم . به همین دلیل ابتدا میزان رشد و یا کاهش فقر در جهان را بررسی و در قسمت بعد به نقش و نظر کشورهای ثروتمند جهان در کاهش و یا گسترش فقر اشاره میکنیم .
به گفته سازمان ملل شمار افرادی که روزگار خود را در شرايط نکبت بار زاغه نشين ها سپری می کنند به تقريبا يک میليون نفر، يعنی يک ششم جمعيت جهان رسيده است.
سازمان ملل معتقد است که بدون اعمال تغييرات بنيادی، شمار اين افراد طی 30 سال آينده دو برابر خواهد شد.
اين سازمان می گويد تا سال 2050، ممکن است 3.5 ميليارد نفر از جمعيت شش ميلياردی شهرنشين زمين در زاغه ها زندگی کنند.
رئيس برنامه مسکن انسانی سازمان ملل می گويد ادامه رشد و نمو زاغه ها مايه شرمساری جهانيان است.
برنامه اسکان سازمان ملل (UN-Habitat) آنچه را که جامع ترين گزارش تا به امروز درباره زاغه نشين ها معرفی می کند براساس مطالعه 37 شهر جهان تدوين کرده است.
اين گزارش در روز شش اکتبر، يعنی روز "جهانی اسکان"، تحت عنوان "چالش زاغه ها: گزارش جهانی درباره اسکان انسانی در سال 2003" منتشر شد.
بنابه اين گزارش در سال 2001، حدود 924 ميليون نفر يعنی 31.6 درصد جمعيت شهرنشين جهان در زاغه ها زندگی می کردند که اکثرا به کشورهای درحال توسعه مربوط می شد.
اين گزارش می گويد که شمار زاغه نشين ها در دهه 1990 قطعا افزايش چشمگيری داشته اشت. اما می افزايد که رويکردهای ملی عمدتا در جهت عکس "سياست های منفی مانند تخليه اجباری، غفلت سهوی و اسکان غيرداوطلبانه" حرکت کرده است.
در مقابل، کشورها بيش از پيش بر خودياری، بهبود وضعيت زاغه ها به جای جابجا کردن ساکنان آنها، تقويت توانايی های فردی ساکنان آنها و احترام به حقوق آنها تاکيد می شود.
اين گزارش در توصيه های خود برای تغيير اوضاع می گويد کشورها "بايد با شدت بيشتر به مساله امرار معاش زاغه نشين ها و فقر شهری در مجموع رسيدگی کنند."
بنابه اين گزارش اين سياست ها بايد تا حد امکان همه گير باشد و زاغه نشين ها را نيز در روند شناسايی مشکلات و اجرای راه حل ها دخالت دهد.
گزارش بر اهميت تامين امنيت اسکان (البته نه تصاحب کامل) تاکيد می کند تا مردم را قانع کند در محل زندگی خود سرمايه گذاری کنند.
دکتر آنا تيبايجوکا مدير عامل برنامه اسکان سازمان ملل به بی بی سی گفت: "در زمينه سياستگذاری، راه حل اوليه ما تاکيد بر نياز به وجود اراده سياسی است."
"همه ما بايد از وجود اين محله های بی حساب و کتاب در شهرهايمان شرمنده باشيم. يکی از اهداف توسعه هزاره سازمان ملل، رهبران جهان را متعهد می کند زندگی دست کم صد ميليون زاغه نشين را تا سال 2020 به طور چشمگيری بهبود بخشند."
"به عقيده من زمانی که اصولی که اين اهداف بر آنها استوار است پذيرفته شد، اين اهداف قابل تحقق خواهد بود."
"همچنين بايد تشخيص دهيم که فقرا، به عنوان مردمانی سختکوش و درستکار يک ثروت هستند. اما با وجود سياست هايی که آنها را دلسرد می کند، چگونه انتظار داريم اوضاع خود را بهبود بخشند؟".
اين گزارش نسبت به جهانی سازی اقتصادی اظهار نگرانی می کند و می گويد شواهد جاری حاکيست که جهانی سازی در شکل فعلی آن "هميشه به نفع فقرای شهرنشين عمل نکرده است."
پروفسور پاتريک ويکلی از دانشگاه لندن در جريان معرفی اين گزارش در لندن گفت: "من اخيرا در زاغه ای در سورابايا در اندونزی بودم. کسی به کفش هايم اشاره کرد و گفت احتمالا در همان زاغه توليد شده است. جهانی سازی می تواند معرف فرصت هايی باشد که در گذشته وجود نداشته است."
با توجه به مطالب بالا متوجه میشویم که کشورهای جهان نتوانسته است برای رسیدن به اهداف خود در اعلامیه هزاره و اهداف توسعه جهانی (MDG) موفق عمل کند و در این باره آمارها از نشانی از کاهش و یا کنترل فقر ندارد . با توجه به اهمیت موضوع در بخش دوم این تحقیق , نظر و عملکرد کشورهای ثروتمند درباره این موضوع را بررسی میکنیم تا ببینیم این کشورها تا چه حد به تعهدات خود در این باره و بخشش بدهی های کشورهای فقیر عمل کرده اند .
در واقع نخستين بار در سال ۱۹۹۶ درباره کاهش بدهی کشورهای فقير توافق شد و آن موضوع تظاهرات در آخرين اجلاس سران گروه هشت بود که در بریتانیا برگزار شد . اين مدت زمان طولانی برای حصول توافقی چند جانبه، نمايانگر اختلاف نظرهای عميق ميان کشورهای بزرگ صنعتی و روند کند ارايه اين امداد است .
اهرم فشار
ژاپن و آلمان همواره از بخشودگی کامل طلب خود اکراه داشته و ترجيح داده اند با بخشش سود طلب شان، بر رفتار کشورهای شديدا مقروض اعمال نفوذ کنند.
آمريکا نيز مايل نبود برای سهم بانک جهانی در بخشش بدهی ها پول بيشتری بپردازد. تنها مذاکرات عاليرتبه ميان تونی بلر، نخست وزير بريتانيا و جورج بوش، رييس جمهور آمريکا، سبب شد تا دولت ايالات متحده موضع خود را تغيير دهد و راه توافق را هموار کند.
شايد پايين بودن ارقام بخشودگی نيز موثر بوده است، مثلا انتظار می رود آمريکا در ده سال آينده فقط ۱۷۵ ميليون دلار در سال متقبل شود. همچنين به هيچ وجه روشن نيست آيا آمريکا يا ساير دولتها سهم بيشتر خود را از طريق کاهش پولی که به امدادرسانی اختصاص می دهند تامين خواهند کرد يا خير.
همچنين بخاطر اختلاف بر سر اين که صندوق بين المللی پول سهمش را چگونه تامين خواهد کرد، مبلغ کمک، اندک خواهد بود. اما آقای براون اعلام کرد که اگر اين نهاد ببيند که نمی تواند اين مبلغ را تامين کند و اگر کشورهای بيشتری مستحق دريافت اين کمک شوند، کشورهای گروه هشت "اين بار را بر دوش خواهند کشيد."
بعلاوه اين مبلغ به اين دليل ناچيز است که کشورهای فقير اندکی، فقط ۱۸ و شايد در آينده ۲۷ کشور، صلاحيت دريافت اين کمک را دارند.
همچنين فعالان توسعه استدلال می کنند بسياری از کشورهای تهيدست ولی بزرگ جهان نظير نيجريه، اندونزی و بنگلادش هميشه از مزايای ابتکار بخشش بدهی ها محروم شده اند.
نيجريه به تنهايی در حال مذاکره برای بازپرداخت ۲۷ ميليارد دلار بدهی به وام دهندگان خارجی است که نيمی از کل بدهی ۲۷ کشوری است که قرار است کمک دريافت کنند.
حجم کمک
ارزش توافق گروه هشت حدود يک و نيم ميليارد دلار، پولی حياتی برای برخی از کشورهای فقير، است ولی فقط سه درصد کل جريان کمکهای ۵۰ ميلياردی کشورهای غنی در سال را شامل می شود.
سازمان ملل اعلام کرده که اگر قرار است اهداف توسعه هزاره برای به نصف رساندن فقر تا سال ۲۰۱۵ برآورده شود، بايد حجم کمکهای مالی به سالی صد ميليارد دلار برسد.
توافق بر سر چنان مبلغی، جايزه بزرگی برای کشورهای فقير خواهد بود، اما اميد نمی رود درباره طرح بلند پروازانه آقای براون درمورد تشکيل نهاد تسهيلات بين المللی مالی برای مضاعف کردن حجم کمک از طريق استقراض از بازارهای بين المللی اوراق قرضه توافقی حاصل شود.
در عوض به نظر می آيد هر کشور ساز خود را می زند. آلمان و فرانسه در حال بررسی وضع ماليات بر پروازهای خارجی برای تامين کمکهای مالی بيشتر هستند و بريتانيا می کوشد با مشارکت بنياد بيل گيتس در آمريکا طرحی آزمايشی را برای صرف چهار ميليارد دلار در سال جهت واکسيناسيون و دارو به اجرا بگذارد
اگرچه کشورهای اتحاديه اروپا قول داده اند تا سال ۲۰۱۰ کمک خود را دو برابر کنند، اما فعالان توسعه خواستار اقدامی سريع تر برای ارايه منابع بيشتر جهت کاهش فقر در جهان شده اند.
نياز به تعهد
راميلی گرين هيل از گروه "اکشن ايد" می گويد: "آنچه بسيار نااميد کننده است، فقدان هرگونه تعهد اساسی ملموس برای امداد رسانی است. رهبران گروه هشت بايد اختصاص هفت دهم درصدی توليد ناخالص داخلی خود تا سال ۲۰۱۰ را اعلام کنند و به دست کشيدن از اجبار کشورهای فقير به اجرای سياستها شکست خورده مانند خصوصی سازی متعهد شوند. گروه هشت بايد با آفريقا همکاری کند، عليه آن."
جايزه بزرگتر برای کشورهای فقير، گشوده شدن بازارها به روی صادرات کشاورزی کشورهای در حال توسعه است که در حال حاضر موضوع مذاکرات پرپيچ و خم در سازمان تجارت جهانی است.
در دو دهه گذشته سهم آفريقا از تجارت و سرمايه گذاری جهان مرتبا روبه کاهش بوده، اما مقاومت سياسی زيادی هم در آمريکا و هم در اتحاديه اروپا، در برابر کاهش شديد يارانه های پرداختی به کشاورزانشان به چشم می خورد.
همچنين هيچ توافقی وجود ندارد که کشورهای فقير بايد چقدر سريع بازارهای خود را بيش از پيش بگشايند و کشاورزان خود را در معرض رقابت بالقوه ويرانگر با کشاورزان غربی بهره مند از سوبسيد قرار دهند.
استيو تبت، از گروه "فقر را به تاريخ تبديل کنيد" به بی بی سی گفته است: "تجارت بزرگترين مساله است، زيرا عميق ترين بی انصافی ها در اين حوزه ديده می شود. تجارت ريشه معضل است."
بيانيه وزرای دارايی گروه هشت جزييات مبهمی داشت، هرچند خواستار "جدولی زمانی برای حذف يارانه های تجاری اخلالگر در زمينه کشاورزی و رفتاری ويژه و رجحان آميز برای کشورهای در حال توسعه" شده است.
اين مساله در اجلاس سران گروه هشت حل نخواهد شد و اکنون چشم انداز حصول توافق در اجلاس ماه دسامبر وزرای سازمان تجارت جهانی در هنگ کنگ رنگ باخته است.

[armin khatar]

سير علوم در ايران
از حدود هزاره سوم قبل از ميلاد در برخي از جوامع متمدن واقع در جنوب غربي ايران فضاي علمي حاكم بوده است. در آن زمان تمدن سومري و بعدها بابلي در ناحيه ميان رودان بين النهرين شكوفا بود و در منطقه‌ي شوش نيز فرهنگ عيلامي وجود داشت. البته جو علمي محدود به نيايشگاه‌ها و حلقه‌هاي متشكل از كاتبان معابد بود. اما علي رغم محدوديت فضاي علمي، انديشه‌ها و ابداعات چشمگيري در رياضي و ستاره شناسي و هندسه در آنجا نضج گرفت. پيشرفت‌هاي كاتبان سومري و شوشي در حساب و جبر و مثلثات و ستاره شناسي گواهي بر وجود اوضاع مساعد علمي در بخش‌‌هايي از جوامع نامبرده بود. در حدود سده‌ي ششم قبل از ميلاد مهاجرت‌هايي فرهنگي از ايران به بابل و سپس به آناتولي و اروپا صورت گرفت. عاملان اين انتقال فرهنگي مغ‌هاي ايراني پرستشگر ايزدمهر بودند. اين دانشمندان سنت‌هاي مهري و زرواني در ستاره‌شناسي را با خود به بابل بردند و با تركيب معارف ايراني و دانش‌هاي سومري و بابلي، سنتي قوي در ستاره شناسي جهان باستان شكل گرفت كه بعدها به يونان و ديگر فرهنگ‌هاي پسين انتقال يافت.
در سده‌ي ششم و پنجم پيش از ميلاد، يعني در عصر هخامنشيان، تماس‌هاي فرهنگي جديدي با يونان برقرار شد. در همين عصر با فرهنگ‌هاي چين و هند تماس‌هايي داشت و در اثر اكتشافاتي كه اسكيلاكس به فرمان داريوش در هند انجام داد، ميان جامعه فرهنگي ايراني و هندي و چيني ارتباط‌هايي ايجاد شد و فرهنگ‌هاي يونان و بلاد غربي نيز از طريق ايران با تمدن‌هاي چين و هند ارتباط يافت. از اوضاع علمي ايران در دوره هخامنشي اطلاع چنداني در دست نيست جز آنكه در اين عصر ايران باستان يكي از دوره‌هاي پر رونق ارتباط‌هاي فرهنگي ميان ملت‌ها بوده و مقدمات براي ايجاد فضاي علمي در آن مهيا گشته است. اسكندر مقدوني و جانشينان او يعني سلوكيان نيز بيش از آنكه در حكمت چيزي به شرق بدهند، از معارف شرقي با خود توشه‌هايي از كتاب‌ها و آثار و افكار به يونان و ممالك مغرب زمين بردند. سپس با تشكيل سلسله اشكانيان (253 ق. م.) مقدمات احياي فرهنگ ملي در ايران فراهم شد.
در واقع عصر اشكانيان يك دوره آماده سازي است. عصر معماري و مهندسي در اين دوره ابداعات چشمگيري داشت. گروهي از مغ‌هاي ستاينده مهر از سيستان به هندوستان رفتند و سنت رياضي و ستاره شناسي هند را قوام بخشيدند كه در تاريخ به "مغ _ برهمنان" معروف گشتند. جاده‌ي ابريشم محصول اين دوره است كه سرزمين‌هاي چين و هند را از راه ايران به سواحل روم مرتبط مي‌ساخت و بستر مناسبي براي مبادلات فرهنگي بود.
در 226 م. اردشير بابكان حكومت ايران را از آن خود كرد و دولت ساسانيان مدت پنج قرن در ايران حكمراني كردند. حكومت ساساني از همان ابتدا با آموزه‌هاي ديني عجين بود و وحدتي كه در دوره ساسانيان در ايران حاكم شد، حاصل اين وحدت سياسي- مذهبي بود. عصر ساساني از بسياري جهات، عصر باروري فرهنگي در ايران بود. صدها هزار اسيري كه در زمان شاپور اول و پس از پيروزي او بر والرين به ايران آورده شدند، شامل تعدادي مهندس و دستورز بودند كه در ساختن بناها، پل‌ها و سدها و انتقال برخي مؤلفه‌هاي فرهنگي مؤثر بودند. جامعه‌ي ايراني عصر ساساني به يك سيستم باز بدل شد و فعاليت مسيحيان بويژه نسطوريان نيز در آن افزايش يافت. در رها و نصيبين و جندي شاپور مدارس و مراكز علمي ايجاد گشت و فعاليت‌هايي در جهت ترجمه كتب از هندي و يوناني به پهلوي و بعد‌ها به سرياني _ عربي آغاز شد.
در زمان خسرو انوشيروان وقايع ديگري در جامعه‌ي ايران رخ داد كه در روند علوم در ايران آن عصر و بعد‌ها بي تأثير نبود. در سال 528 م. ژوستي نين امپراطور بيزانس مكتب آتن را تعطيل كرد و در پي آن تعدادي فيلسوف و دانشمند كه شمارشان به هفت مي‌رسيد به دربار ايران آمدند و مدتي در جندي شاپور ماندند. از سوي ديگر انوشيروان برزويه طبيب را براي تهيه نسخه‌اي از كليله و دمنه به هندوستان گسيل كرد كه مأموريت موفقيت‌آميزي بود. به علاوه در اين عصر فعاليت‌هاي چشمگير ستاره شناسي و نجوم انجام شد ؛ "زيج شهريار" و كتاب جغرافيايي "شهر‌هاي ايران" از تأليفات اين دوره است. پيشرفت موسيقي در عصر ساساني نيز شايان ذكر است.
عصر ساساني، آخرين دوره تاريخ ايران پيش از اسلام، روزگار باروري و آمادگي بوده است. سنت‌هاي ايراني، هندي و يوناني در بطن فرهنگ اين عصر با هم در آميخت و به اعصار بعد منتقل شد. هنوز سده‌اي بيش از آغاز عصر اسلامي نگذشته بود كه سيطره‌ي نفوذ دولت اسلامي از غرب تا اندلس و در شرق تا هند گسترش يافت و كشورهاي پهناوري چون مصر و ايران در زير پوشش خلافت اسلامي قرار گرفت. زبان عربي كه زبان قرآن بود، رسميت و مرجعيت يافت و بعد‌ها به صورت زبان رسمي اداري و نيز علم و حكمت درآمد.
به محض آنكه مسلمانان ايراني منش، منابع معارف يوناني و هندي را كشف كردند، با چنان جسارتي به آن‌ها دست بردند كه از هيچ كوششي براي تحصيل كامل آن‌ها تا سرحد امكان دريغ نورزيدند. بديهي است كه آنان داراي مقدار زيادي نبوغ علمي بودند و تحت تأثير سرمشق‌هاي يوناني و همكاري‌هاي فراوان خودشان، فرصت يافتند تا در رياضيات، نجوم، شيمي، فيزيك، صنعت، جغرافي و طب تحقيقات متعدد و مهمي صورت دهند.
با شروع خلافت عباسي، ايرانيان نقشي پررنگ تر يافتند. خلفاي عباسي با آنكه در اصل عرب بودند، برخي رنگ و نژاد ايراني يافتند. خاندان‌هاي ايراني مانند برمكيان كه در برانداختن بني اميه شركت داشتند، در دستگاه عباسي به مقامات رسيدند. همين نفوذ ايراني در رشد جهان بيني‌هاي متعدد، حكمت و پژوهش و افكار علمي تأثير گذاشت. بغداد كه بر ويرانه‌هاي شهر بابلي كهني به نام "بگ - دا - دو" ساخته شده بود به يكي از حوزه‌هاي پررونق علمي جهان اسلام بدل گشت. از خاندان نوبختي كه مشاوران خليفه‌ي عباسي بودند، نسل دانشمندي ظهور كردند از جمله ابوسهل فضل كه در پايه گذاري سنت علم اسلامي نقش بسزايي ايفا كردند.
موج ديگري از دانشمنداني كه با شروع كار عباسيان به بغداد آمدند و در پايه ريزي سنت علمي سهيم شدند، ايرانياني بودند كه از ناحيه‌ي خراسان، ري و بلخ و حوزه علمي مرو آمده بودند. برمكيان از نسل برمكان روساي صومعه بودايي نوبهار بودندكه بعد‌ها از بودا به زرتشت و سپس اسلام گرويدند. اينان در عهد ‌هارون الرشيد در شكل بخشيدن نهضت ترجمه از آثار يوناني به عربي و نيز ايراني كردن دستگاه خلافت و تشويق متفكران ايراني نقش داشتند. با همياري جعفر برمكي بسياري از آثار رياضي و نجوم و طب به عربي ترجمه شد.
به اين ترتيب از سده دوم هجري (ق8 م.) مايه‌هاي فرهنگي و معارف يوناني، ايراني و هندي در بستر نوين تمدن اسلامي جريان يافتند. بي گمان در بنيان گذاري نهضت علمي اسلامي اين دانشمندان ايراني بودند كه نقش محوري ايفا كردند. نام برخي از اين پيشروان علم را در اينجا مي‌آوريم: ابو اسحق ابراهيم فزاري، يعقوب بن طارق، البطريق، جابربن حيان، ابن بختيشوع.
در قرن 3 و4 (9و 10 م.) با ظهور نهضت معتزله، جنبش خرد گرايي قوت گرفت. شمار دانشمندان كه در اين عصر در زمينه‌هاي مختلف حكمت كار مي‌كردند، بسيارند. اما پديده جالب و مناسب بحث ما اين است كه بيشتر اين متفكرين يا ايراني بودند يا به گونه اي با فرهنگ وتمدن ايران پيوند داشتند. بنيامين نهاوندي، سهل طبري، سهل بن بشر، اسماعيل بخاري، ابن ماسويه و خوارزمي از آن جمله‌اند كه همگي منشأ ايراني دارند. ابن خرداد به، نيريزي، ماهاني، دينوري، ابوبكر ابن قتيبه، بلاذري، رازي، كندي متفكر عرب و اسحاق بن حنين از چهره‌هاي مهم نهضت ترجمه در اين عصرند. متفكران اسماعيلي و جمعيت مخفي اخوان الصفا در سده‌ي چهارم نيز ايراني بوده‌اند.
در قرن پنجم هجري نيز شاهد تعالي و اوج حكمت اسلامي هستيم. بزرگاني چون فردوسي، بيروني، ابن سينا، كرجي، عمر خيام، غزالي و ناصر خسرو كه همگي ايراني‌اند و نيز ابن هيثم از فضلاي دانشمند اين دوره‌اند.
در نيمه دوم سده پنجم نشانه‌هاي افول حكمت عقلي در جهان اسلام پديدار شد، اما هرگز به تباهي كامل نرسيد. حتي در شاخه‌هاي حكمت طبيعي در قرون بعد چهره‌هاي تابناكي در آسمان معرفت درخشيدند. شهاب‌الدين سهروردي، خواجه نصيرالدين طوسي، ملاصدراي شيرازي از آن جمله‌اند كه در نگرش و روش سنت پيشينيان را قوت بخشيده‌اند.
سده پنجم هجري را بايد از آخرين قلل اوج علوم عقلي در ايران اسلامي به شمار آورد. در سده 5 و 6 وحدت سياسي كشور تحت حكومت سلجوقيان بظاهر تأمين شد، اما بتدريج نشانه‌هاي تفرقه در عقايد مذهبي آشكار شد و بازار مناظرات متكلمين و بحث و جدل‌هاي ديني رواج يافت. تضاد ميان تعقل و تعبد، ويژه اين عصر، در زندگي يكي از بزرگ‌ترين متكلمين عصر يعني غزالي بخوبي هويداست.

[armin khatar]

اسناد و تاریخ شفاهی معاصر ایران
در پژوهش‌های جدید دو گونه منابع در کنار منابع کتابخانه‌ای اهمیت و جایگاه خاصی یافته‌اند؛ این دو عبارت از اسناد و منابع شفاهی هستند که هر یک کارایی ویژه‌ای دارد. اطلاعاتی که در این دو گونه منبع وجود دارد به سختی در میان منابع کتابخانه‌ای یافت می‌شود. استفادة از ضبط صوت برای گردآوری منابع شفاهی شیوه‌ای جدیدی است که دستاورد پیشرفت تکنولوژی می‌باشد لیکن در گذشته تاریخی ایران نقل اقوال شفاهی و ثبت آنها متداول و مرسوم بوده است که ثبت و نگارش همین اقوال شفاهی تاریخ مکتوب را به وجود آورده‌اند، گرچه آنچه امروزه متداول و مرسوم است را نمی‌توان به گذشته تعمیم داد.
آنچه در این مقاله به آن خواهیم پرداخت بیان ارتباط و اهمیت اسناد مکتوب در مراحل مختلف انجام تاریخ شفاهی است در وقوع حوادث تاریخی که در حیطه پژوهش تاریخ شفاهی قرار می‌گیرد خواه‌ناخواه اسنادی مکتوب تولید می‌گردیده که این گزارش‌ها به جهت تعیین زمان، مکان و نحوه وقوع حادثه کمک مهمی در تکمیل پازل اطلاعات‌گرد آمده توسط تاریخ شفاهی خواهند کرد. زیرا در داده‌های تاریخ شفاهی تعیین زمان و مکان و کیفیت و نحوه بروز حوادث به دقت اسناد تولید شده نمی‌باشد، و با جایگاه راوی کیفیت و کمیت داده‌ها متغیر است.
از سوی دیگر در تاریخ شفاهی چگونگی شکل‌گیری حادثه یا واقعه‌ای قبل از وقوع و همچنین آثار و نتایج حاصله از آن بعد از وقوع از زوایای مختلف بیان می‌گردد. بدین لحاظ اسناد در تکمیل داده‌های تاریخ شفاهی در مراحل مختلف انجام آن اهمیت بسیار دارد چه در مرحله گردآوری اطلاعات شفاهی، چه شناسایی افراد دخیل در حادثه برای انجام مصاحبه و چه در مرحله تدوین و نگارش تاریخ شفاهی. اسناد و تاریخ شفاهی معاصر ایران۲ درآمد آنچه در این صفحات جهات بحث اولیه در نظر گرفته شده است بیان جایگاه اسناد در تاریخ شفاهی می‌باشد. پرواضح است موضوعاتی که جهت انجام به صورت تاریخ شفاهی در نظر گرفته می‌شد و موضوعات نیم قرن اخیر و به ویژه انقلاب اسلامی است. زیرا امکان گردآوری خاطرات شفاهی قبل از مقطع زمانی به دلایل متعدد امکان ندارد و بایستی به منابع مکتوب یا اسناد اتکا نمود. در این نوشتار به اختصار نخست از اسناد و پژوهش‌های تاریخی و پس از تاریخ شفاهی در ایران سخن خواهد رفت در ادامه به بیان ارتباط و جایگاه اسناد در مراحل مختلف انجام تاریخ شفاهی خواهیم پرداخت.
این نوشتار ناقص تجربیات شخصی نگارنده از تدوین سه مجموعة تاریخ شفاهی و مسئولیت اداری می‌باشد، از این رهگذر برگ سبزی پیشکش ارباب پژوهش و تحقیق می‌شود. تا چه قبول اُفتد و چه در نظر آید. اسناد و خاطرات شفاهی در پژوهش‌های تاریخی پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ ضمن آن که تحولی مُهم در عرصه ---------- جهانی بود به لحاظ تاریخ‌نگاری هم تاثیرات مهمی در عرصه پژوهش و تحقیق به بار آورد ورود دو گونه منبع جدید به عرصه پژوهش، که شامل اسناد دولتی نهادهای ---------- امنیتی و خاطرات شفاهی هستند انقلابی در این عرصه به حساب می‌آید. تا پیش از انقلاب برخی اسناد که اغلب متعلق به خاندان‌های دورة قاجاریه بودند مورد استفادة پژوهشگران بود لیکن حجم انبوه اسناد سازماندهی شده در مرکزی چون سازمان اسناد و کتابخانه ملی ج‌ا.‌ا. یا مراکز دیگری چون نهاد ریاست جمهوری، مرکز اسناد انقلاب اسلامی یا آرشیو وزارت امورخارجه به هیچ وجه با پیش از انقلاب اسلامی قابل مقایسه نیست. ضمن آن که دستیابی به اسناد این مراکز به سهولت امکان‌پذیر است.
دسترسی محققان و پژوهشگران به حجم انبوهی از اسناد ضمن آن که زوایای بسیاری از تاریخ معاصر ایران را روشن می‌سازد گونه‌ای پژوهش را به وجود آورده است که اتکای اصلی آن اسناد می‌باشد و «پژوهش‌های اسنادی» می‌توان نام داد. اسناد و تاریخ شفاهی معاصر ایران توجه به خاطرات شخصیت‌های دخیل در حوادث تاریخی در تاریخ ایران سابقه‌ای بس کهن دارد. بسیاری از منابع مکتوب هم از به کتابت درآمدن دیده‌ها و شنیده‌ها به وجود آمده است. درج اخباری متفاوت از راویان متعدد در واقعه‌ای واحد را در منابعی چون طبری می‌توان یافت. آنچه این سنت قدیمی را از تاریخ شفاهی یا Oral History کنونی متمایز می‌سازد در استفاده و نظامند از خاطرات افراد مختلف در واقعه‌ای یا موضوع خاص در مراحل مختلف گردآوری اطلاعات از طریق مصاحبه، پیاده‌سازی و تدوین و نگارش است. در حالی که در شیوه سنتی تاریخ‌نگاری ما آنچه از حوادث و وقایع از قول شفاهی به کتابت درآمده اقوال موجود بوده است که مورخ ثبت کرده است نه آن که در پی آن باشد شاهدان حادثه را یافته و از زبان ایشان موضوعی را روایت کند.
ضبط صوتی یا تصویری خاطرات به صورت نوارکاست یا فیلم ویدیوئی، و کیفیت و کمیت ضبط آن، آرشیو و نحوه استفاده و ارجاع به آنها در تاریخ شفاهی از وجوه امتیاز این شیوه از گردآوری اطلاعات است. انقلاب اسلامی همانگونه که در عرصه پژوهشهای اسناد انقلابی به وجود آورد در عرصه خاطره‌نگاری و پیدایش یا تکامل و نضج‌گیری تاریخ شفاهی در داخل و خارج از ایران نقش عمده و اساسی داشت. تاریخ‌های شفاهی داخل و خارج از ایران دارای ویژگی‌های خاصی است که مهمترین ویژگی یا وجه تمایز این دو در هویت و ماهیت راویان تاریخ شفاهی است، راویان تاریخ شفاهی دانشگاه هاروارد یا تاریخ شفاهی جنبش چپ ایران، هر یک به گونه‌ای در رویارویی با انقلاب اسلامی موضع خصمانه دارند یا از هیأت حاکمه پهلوی بوده‌اند یا به لحاظ اعتقادی با نظام جمهوری اسلامی پس از استقرار آن مشکل پیدا کرده‌اند. در حالی که در داخل ایران راویان را مردمِ انقلابی تشکیل می‌دهند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی یادنامه‌هایی حاوی خاطرات که در مناسبت‌های ویژه انقلاب اسلامی منتشر می‌گردید از جمله اولین فعالیت‌ها می‌باشد. اولین تلاش که هم به لحاظ علمی و هم عملی در عرصه تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی قابل توجه است در مجله «یاد» از نشریات بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی صورت گرفته است.
قدم‌های بعدی مستحکم‌تر برداشته شد. مجموعة «خاطرات ۱۵ خرداد» شامل نُه دفتر، و آثاری چون تاریخ‌های شفاهی انقلاب اسلامی که در مرکز اسناد انقلاب اسلامی به انجام رسیده است. از جمله تلاش‌های بعدی است که مسیر تکاملی را طی کرده است. اسناد و تاریخ شفاهی معاصر ایران۴ اسناد و تاریخ شفاهی در پیش مطالبی در خصوص اسناد و تاریخ شفاهی گفته شد در این قسمت بر آن هستیم که به جایگاه اسناد را در تاریخ شفاهی بپردازیم. اسنادی که در نهادهای انتظامی، امنیتی، یا ---------- و اداری تولید شده‌اند بسته به نوع نهاد و سازمان تولید کننده، نزدیکی یا دوری گزارش کننده به حادثه یا موضوع مورد مطالعه در تاریخ شفاهی تعلقات درونی وی، اشراف بر موضوع مورد گزارش یا آموزش ماموران در مورد نحوه تهیه گزارش می‌تواند در کیفیت و کمیت اطلاعات موجود در گزارش‌ها موثر بوده و مرتبه اعتبار سند متفاوت باشد با تمام این مباحث، پژوهشگر تاریخ می‌بایست اشراف کاملی به آن داشته باشد؛ اسنادی که در بررسی‌های لازم توسط محقق واجد اعتبار است در مراحل مختلف انجام تاریخ شفاهی کاربردهایی دارد که به مواردی اشاره میشود.
۱) کاربرد اسناد در تاریخ شفاهی برای تعیین دقیق زمان حادثه و مکان وقوع آن می‌باشد. زیرا در تاریخ شفاهی در اغلب موارد نمی‌توان تاریخ دقیق وقوع را از اقوال مختلف استخراج نمود و روایات ضد و نقیض دیده می‌شود.
۲) پس از مشخص شدن زمان و مکان وقوع حادثه در شناسایی منابع شفاهی اسناد اهمیت مضاعفی پیدا می‌کند براساس اسناد مشخص می‌شود چه افرادی یا گروههایی در هنگام حادثه حضور داشته‌اند. در شناسایی افراد برای انجام مصاحبه (اعم از شفاهی یا مکتوب) هم اسناد به کار می‌آیند.
۳) در جریان مصاحبه و طرح سئوال از شاهدان حادثه سئوال‌هایی که محقق از منابع دیگر در مورد موضوع مورد تحقیق خود استخراج کرده باز هم اسناد جایگاهی ویژه می‌یابد زیرا با داده‌هایی که از خلال اسناد از کمیت و کیفیت واقعه وجود دارد محقق به زوایای مُبهم و سئوال‌برانگیز واقعه می‌پردازد.
۴) پس از انجام مصاحبه و مراحل آماده‌سازی خاطرات شفاهی جهت استفاده و تدوین تاریخ شفاهی، باز هم اسناد برای سازماندهی فصول و مطالب به یاری محقق می‌آید. زیرا براساس خاطرات نمی‌توان ترتیب وقوع حوادث را به دقت مشخص ساخت چه بسا در نقل روایات این تسلسل پس و پیش شده‌اند در حالی که در اسناد تاریخ دقیق حادثه در اغلب موارد یافت می‌شود. و براساس این قومیت تاریخی می‌توان مطالب و خاطرات شفاهی را مرتب کرد. و سرانجام مهمترین کاربرد اسناد در تدوین تاریخ شفاهی است بی‌شک عدم استفادة از اسناد که محقق به صحت آنها یقین یافته تدوین تاریخ شفاهی در تاریخ معاصر و به ویژه انقلاب اسلامی ناقص خواهد بود.
خاطرات شفاهی که از راویان مختلف حول محور یک موضوع خاص گرد آمده است همچون اسناد که براساس دوری و نزدیکی به حادثه و مسایل دیگر که در مورد اسناد گفته شد طبقه‌بندی و اعتبارگذاری می‌شود صحت و سقم این داده‌ها با راههای گوناگونی قابل بررسی است که محقق تاریخ شفاهی ناگزیر از انجام آن است. اسناد و تاریخ شفاهی معاصر ایران در تاریخ شفاهی به حوادث قبل از وقوع، (پشت صحنه حادثه) چگونگی شکل‌گیری، زمینه‌ها، ماهیت موضوع، عوامل تاثیرگذار در موضوع، وقوع حادثه (با تسامح در زمان، مکان و تسلسل تاریخی آن) پی‌آمدهای آنی و بلندمدت موضوع پرداخته می‌شود. اسناد در کنار این مسایل به لحظه وقوع، کمیت و کیفیت حادثه، افراد حاضر در صحنه، پیگیری‌های صورت گرفته، اقدامات انجام شده، عکس‌العمل نهادهای ذیربط را با ترتیب تاریخی روشن نماید.
در برخی موارد هم که برخی حوادث از یاد شاهدان رفته یا کمرنگ شده است اسناد به تکمیل این «از یاد رفته‌ها» می‌پردازد. فرجام سخن آن که: پیروزی انقلاب اسلامی تاثیر شگرفی در شیوه‌های تاریخ شفاهی نهاد (چه در داخل و چه در خارج) در داخل باز شدن آرشیوهای نهادهایی چون سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک)، شهربانی کل کشور، سازمان قضایی نیروهای مسلح بر روی محققان فعالیت چشم‌گیر مراکزی چون مرکز اسناد انقلاب اسلامی سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، مرکز اسناد نهاد ریاست جمهوری و... پژوهشهای سند محوری را در وسعتی غیرقابل قیاس با گذشته رایج گردانید. از سوی دیگر ماهیت انقلاب و مردمی و همچنین قریب‌العهد بودن آن با حضور اغلب عناصر اصلی این حرکت اصیل اسلامی این امکان را داد خاطرات شفاهی به شکل بی‌سابقه ای مورد توجه قرار گیرد. همزمان ضرورت تدوین مجموعه‌هایی تاریخی براساس خاطرات شفاهی هم احساس گردید. در نتیجة نزدیکی این دو یعنی اسناد و تاریخ شفاهی گونه‌ای تکامل یافته‌تری از پژوهش‌های به عرصه آمده است که مرکز اسناد انقلاب اسلامی مبدع آن است.

[armin khatar]

دو خاطره آموزنده از امیر کبیر
● ---------- امیر کبیر

▪ حکایت اول

... امیر نظام هفته ای دو روز مستمراً بدروازه غربی تهران می رفت و در بالاخانه دروازه می نشست و هر متاعی از خارجه وارد می کردند، در گمرک نگاه می داشتند تا امیر نظام آنها را معاینه نماید و هر جنسی را که صلاح نمی دانست به ایران وارد شود حکم به استرداد آن می داد.
و از این جهت تجار و بازرگانان هر جنس جدیدی را از امتعه خارجه می خواستند به ایران حمل کنند ابتداء نمونه ای از آن را می آوردند و به امیر نظام ارائه میدادند. هرگاه اجازه ورود می داد وارد می کردند والا معامله و حمل آن را موقوف می داشتند. و مرحوم آقا علی از مرحوم معین الدوله احمد میرزا حکایت می کرد که یکروز با امیرنظام بدروازه امام زاده حسن(دروازه قزوین)رفته بودم برای تماشای امتعه خارجه که تجار از نظر امیر می گذرانیدند، و چون بنشستم یکنفر از خرازی فروشان صندوقی پیش گذاشته و نمونه ها از امتعه خارجه بیرون می آورد و امیر یک یک را دیده و از قیمت و خواص آنها سوال کرده و اجاره ورود یا رد آن را می فرمود‌. تا آنکه قوطی مقوائی باز نموده و شاخه گلی مصنوعی بیرون آورده بدست امیرنظام داد و شاخه ی آن از مفتول نازک آهنی و برگ و گل آن پارچه های رنگین و پرهای لطیف بعضی طیور بود. فرمود صنعتی ظریف نموده اند لیکن فایده و مورد استعمال آن رابگوی. آنمرد گفت زینتی است که نسوان بالای پیشانی و موهای پیش سر نصب می کنند. فرمود قیمت آن چیست؟ عرض کرد پانزده قران. گفت اگر کسی چند روزه این زینت را که خریده و فی الجمله مستعمل شده بخواهد بشما بفروشد یا گرو بگذارد تا چه مقدار باو وجه نقد می دهید؟ آنمرد گفت وجهی در ازای آن نمی توان داد زیرا که پس از استعمال به پشیزی نمی ارزد. امیرنظام فرمود این متاع و مانند آنرا که پس از استعمال به پشیزی نیرزد البته وارد نکنید که مورد ---------- سخت خواهید شد.
معین الدوله گفت چون ظرافت و نیکی صنعت این زینت زنانه در نظرم خیلی جلوه کرده بود، بی اختیار گفتم با آنکه زیوری کم بهاست، چرا قدغن فرمودید که نیاورند. امیرگفت شاهزاده والا برای امثال من و شما خریداری آن ضرر و اهمیتی ندارد. لیکن یقینی است که چون استعمال این زینت در نسوان اشراف و اعیان، متداول و معمول شد، البته تجار و رعایای با ثروت نیز برای زنان خود ابتیاع خواهند کرد و در حمام های عمومی که با این زینت می روند و خودنمایی می کنند، زن های مردم بی مایه مانند سبزی فروش و نظایر او تماشا کرده و نفوس سرکش ایشان با آرزو و حسرت به هیجان آمده به خانه روند و مردان بیچاره ی خود را که با رنج و مشقت بیش از روزی دو یا سه قران عاید ندارند دچارصدمات گوناگون کرده و با عربده و جدال و یا با غنج و دلال و اگر نه با مکر و فریب و خدعه های عجیب و غریب، آن بیچاره را ناچار کرده و به خریداری آن با دخل چند روزه خود مجبور و گرفتار سازند و او را به قرضی یا شاید سرقتی دچار نمایند که به جز وخامت عاقبت نتیجه ای نبرند. و هر گاه پس از دو سه روز سورت شهرت آن زن تخفیفی یافت و درماندگی شوی و گرسنگی خود را دیده و راضی شود که صرف نظر از آن کند، نتواند به قیمت آن پنج شاهی که خرج یک ناهار ایشان است فراهم نماید. راوی گفت پس از این نتیجه ای نبرند. تقریر امیر نظام شاخه گل را به قیمت مرقوم بگرفت و به ارباب صنایع ارائه داد و تشویق نمود تا مانند آن را بساختند و به بهای مناسب بفروختند.