مدرسه دارالاحسان ( مسجد جامع سنندج )

[sorna]

مدرسه دارالاحسان ( مسجد جامع سنندج )

پیشینه ی تاریخی شهر سنندج :

بر اساس شواهد موجود ، احتمالاً سنندج ( سنه / سنه دژ ) از شهر های کهن و مقدس و در ارتباط با ایین زرتشت در ایران است . ارتباط این شهر و نواحی مجاور آن با اساطیر پهلوانی ایران همچون « تپه توس نوذر » از اهمیت و قدمت این شهر حکایت می کند .

موقعیت جغرافیایی مناسب این شهر در کنار رودخانه های دره بیان و قشلاق و قرار گیری آن در میان کوه های با ارتفاع نسبتاً مناسب در مکان یابی شهر بسیار منایب بوده است .

وجود قلعه حسن آباد و قله هایی مانند زاگرس ، بابا ریز و صلوات آباد در نزدیکی شهر سنندج که احتمالاً قدمت آن ها به پیش از دوره ساسانی می رسد ، نشانگر اهمیت این شهر بر اثر زلزله ویرانگر و هجوم مغولان ویران شده و از آن پس تا زمان حکومت صفوی به عنوان یک قصبه یا روستا به حیات خود ادامه داده است . شهر کنونی شهر سنندج در روزگار صفوی و در زمان حکومت شاه صفی توسط سلیمان خان اردلان والی کردستان دوباره ساخته شد و مرکز حکومت از قلعه حسن آباد ، پالنگان ، زلم و مریوان به سنندج منتقل شد.

سلیمان خان قلعه حکومتی را در بالای تپه ای در کمال استحکام بنا نمود و عمارات ، حمام ، مسجد ، بازار و چهار باغ را در خارج و در اطراف قلعه ساخت . دولت صفوی توجه خاصی به شهر سنندج به عنوان مرکز ایالت کردستان داشت همین مسئله موجب شد که زمینه حضور هنرمندان و معمارانی برجسته از اصفهان به این شهر فراهم گردد و در نتیجه معماری سبک اصفهانی که با اقلیم سنندج هم همخوانی و انطباق داشت به طور چشمگیری در این شهر گسترش یافت و عمارات با شکوهی از جمله کهن دژ و ساختمان های داخل آن و بازار سنندج با پلانی مستطیل شکل که کاملاً تحت تاثیر معماری بازار پیرامون میدان نقش جهان اصفهان بود ساخته شد احتمالاً یکی از زیبا ترین چهار باغ هایی که در ایران پس از چهار باغ اصفهان ساخته شد ، چهار باغ سنندج در شمال بازار بود این چهار باغ در دوره قاجار به محله مسکونی چهار باغ تبدیل شد البته تاثیر سبک معماری اصفهان در دوره زندیه و قاجاریه هم تداوم یافت و چهار باغ و عمارت خسرو اباد که به حق یکی از چهار باغ های زیبای ایران است در جنوب غرب سنندج ساخته شد که اکنون عمارت خسرو اباد و بخشی از چهار باغ آن باقی مانده است .

[sorna]

مسجد – مدرسه دارالاحسان سنندج که ترکیبی از از مسجد و مدرسه است متاثر از سبک معماری اصفهانی و با تاکید بر معماری بومی ساخته شده است این بنای با شکوه در مجاورت قلعه و میدانگاهی بزرگ قرار داشته و یکی از بنا های با ارزش معماری دوره قاجاری محسوب می شود . مسجد – مدرسه دارالاحسان هنوز هم یکی از بنا های شاخص شهر و استان به شمار می رود و سازنده و بانی هم نظری جز این نداشته است که بنایی با شکوه در قلب شهر سنندج بسازد.

در عکس هوایی فوق که مربوط یه سال 1335 می باشد :

1. بازار سنندج

2.قلعه ( ارگ سنندج )

3.مسجد – مدرسه دارالاحسان

4.چهار باغ و عمارت خسرو آباد

5.چهار باغ قدیم سنندج
می باشد .

[sorna]

موقعیت جغرافیایی مسجد – مدرسه دارالاحسان :

این بنا در ضلع شمال خیابان امام و در بافت قدیم شهر سنندج قرار دارد . این خیابان که مسجد اکنون در کنار آن واقع شده از سال 1310 شمسی به بعد ایجاد شده است هر چند مدخل ورودی مسجد دقیقاً در کنار این خیابان قرار دارد ولی به نظر می رسد که موقعیت مسجد نسبت به گذشته متفاوت بوده است این موضوع نشانگر این امر است که در محل این خیابان احتمالاً کوچه ای قرار داشته که مسجد را به میدان ارگ در ضلع شرقی مسجد متصل می کرده است.

مسجد اکنون بر روی یک کرسی چینی منصل به خیابان قرار دارد و دسترسی به آن از طریق چند پله از سمت خیابان امکان پذیر است این در حالی است که معمولاً مساجد قدیمی شهر های دیگر به دلایل ساخت و ساز های شهری جدید عموماً در سطح پایین تری از خیابان و کوچه های پیرامون خود قرار گرفته است این امر نشانگر اهمیت توجه به مکان یابی ساخت مسجد و جایگاه مناسب است و نشان می دهد که فیزیک و توپوگرافی شهری سنندج این امر را میسر ساخته است که مسجد در نقطه ای قرار گیرد که با گذشت حداقل 2 سده از زمان ساخت بالاتر از سطح خیابان اصلی مقابل آن قرار گیرد.

[sorna]

توصیف معماری :

همانطور که از نام این بنا مشخص است مدرسه – مسجد دارالاحسان ترکیبی از مسجد و مدرسه است . این بنا دارای یک حیاط ، شبستان ستون دار و دو ایوان است که یکی رو به شرق و دیگری روبه سمت قبله است . حجره ها ، مدرس ها ، مدخل ورودی ، راهروهای جانبی ، فضای مرده شور خانه و دو مناره این بنا بر روی ایوان رو به شرق یعنی غرب حیاط ساخته شده است . در پیرامون حیاط حجره هایی با ایوانچه هایی در مقابل آن دیده می شود . در وسط حیاط حوض آبی تعبیه شده است که آب آن از قنات معروف به مسجد دارالاحسان تامین می شده است . ایوان رو به شرق مسجد که در ضلع غربی حیاط قرار گرفته است علاوه بر عملکرد یک ایوان با شکوه ، مدخل ورودی به اخل شبستان مسجد است.

به طور کلی در نگاه نخست این بنای باشکوه به صورت یک بنای تک ایوانی از نظر سبک شناسی مساجد ایران محسوب می شود البته این نکته قابل توجه است که مسجد ایوانی نیز روبه جنوب دارد که دو مدخل نیز در آن تعبیه شده است چون این مدخل ها در طرفین محراب قرار دارند احتمالاً راهی برای ورود و خروج والی یا مقامات سیاسی و دینی بوده اند وبعید است که راه ورودی عامه مردم بوده باشند.
به اعتقاد برخی از مورخان امان الله خان والی بزرگ کردستان قصد ساخت فضا ها و حیاطی در مقابل ایوان جنوبی که اکنون محل خیابان و ساختمان های پیرامون است را داشته ولی موفق به انجام آن نشده است . البته شاید این سبک معماری خاص مساجد منطقه کردستان باشد که در زمان والیان در این منطقه مرسوم شده است.

در این سبک معماری یک ایوان رو به سمت شرق در حیاط مدرسه و ایوانی رو به جنوب در قسمت جنوبی مسجد تعبیه می شده است . شاید این امر متاثر از معماری شمال غرب ایران باشد که بنا ها عموماً ایوانی ستون دار به سمت جنوب دارند این سبک معماری در مناطق آذربایجان، کردستان و همدان رایج بوده است و اما در این جا این نوع معماری در مساجد – مدرسه مرسوم بوده است و به ویژه این سبک در طراحی و ساخت مدرسه – مسجد دارالاحسان به خوبی اجرا شده است .


در ساخت مساجد شهر سنندج و حتی مساجد سایر شهر های استان کردستان از این شیوه معماری الهام گرفته شده است و مساجدی چون مسجد والی ( دارالامان ) ، مسجد وزیر ، مسجد میرزا فرج الله و مسجد عبدالله بیگ سنندج ، مسجد خسرو آباد شهرستان بیجار و مسجد دو مناره سقز با یکدیگر قابل مقایسه هستند .

[sorna]

آیات قرآنی در مسجد- مدرسه دارالاحسان سنندج :

نحو استفاده از ایات و احادیث در این بنا به صورت بسیار ساده تا به شکل تزئینات بوده است موقعیت سوره های قرآنی در مسجد – مدرسه دارالاحسان اگر چه تابع دستور العمل خاصی نبوده است ولی با توجه به بررسی های به عمل آمده قرار گیری آیات و نوشته ها نشانگر هوشمندی حامی ، بانی ، معمار ، کاشی کار و خوشنویس است به عنوان مثال تحریر سوره جمعه در نمای بیرونی مسجد در ایوان شرقی برای دعوت کردن مردم به نماز نوشته شده است . سوره انسان در نمای بیرونی ایوان جنوبی و در مکانی که نمازگزاران هنگام خروج از مسجد با آن مواجه هستند نوشته شده است .

باید به این نکته توجه کرد که در بیشتر مساجد بنا به دلایل فوق سوره ها و آیات فراوانی در انواع و اقسام خطوط به رشته تحریر در آمده است . در این بنا از آیات قرآنی هم به عنوان تزئین و هم به لحاظ تناسب کاربردی به حد قابل توجهی بهره برده شده است . بدون اغراق این بنا از جمله مساجدی است که در آن آیات قرآنی بر سایر تزئینات فزونی یافته است لذا علاوه بر نمای بیرونی در نمای داخلی و سر ستون ها نیز به صورت گسترده ای از سوره ها و آیات قرآنی استفاده شده است و هنرمندان کاشی کار و سفارش دهنده به فراخور فضا های موجود و اوضاع سیاسی و اجتماعی و با توجه به ترجمه و تفسیر آیات قرآنی از این آیات با خط بسیار عالی ثلث در زمینه کاشی کاری هفت رنگ استفاده نموده اند.

در نمای بیرونی مسجد ایوان شرقی و جنوبی مسجد آیات بسیاری به کار برده شده است که توجه سفارش دهنده ، خطاط و کاشی کار است .

·ایوان شرقی :

داخل ایوان شرقی سوره جمعه نوشته شده است این کتیبه به صورت نواری از سمت راست آغاز و هر سه ضلع7 ایوان را دور زده است و در انتهای سمت چپ پایان می یابد این کتیبه با خط سفید و در زمینه کاشی آبی رنگ نوشته شده است .

·ایوان جنوبی :

آیاتی از سوره های مختلف قرآن در نمای داخلی و بیرونی ایوان جنوبی ( ایوان روبه قبله ) نوشته شده است . ایوان جنوبی از نظر شکوه و عظمت در حد و اندازه ایوان شرقی است مهمترین کتیبه ای که در این بخش استفاده شده سوره انسان است که به صورت نواری به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی آبی هفت رنگ نقش بسته است .

همانطور که اشاره شد به کارگیری گسترده آیات قرآنی در این مسجد بیانگر توجه خاص بانی این بنا است این مسئله در داخل بنا مضاعف شده است . دیوار ها ، پایه ها و سر ستون ها فضای داخلی مسجد تا ارتفاع خاصی با آیات قرآنی تزئین شده است آیات قرآنی موجود در فضای داخلی مسجد را می توان به دو بخش عمده تقسیم کرد :

1.آیات قرآنی روی سر ستون ها
2.آیات قرآنی روی دیوار ها ( کتیبه نواری داخل مسجد )


این مسجد دارای 24 ستون سگی با سر ستون ها مزین به مقرنس کاری است بدنه این ستون ها به طور قابل توجهی با تزئینات طنابی شکل حجاری شده و بر روی پایه های آن طرح گل و بته نقش بسته است و در بخش فوقانی آن ها از آیات و سوره های مختلف ولی متناسب استفاده شده است .

[sorna]

پلان مجموعه مسجد – مدرسه دارالاحسان :

کتیبه های روی دیوار های داخلی شبستان :


پس از کتیبه های روی سر ستون های شبستان با مضمون سوره ها و آیات قرآنی ، کتیبه نواری کاشیکاری آبی رنگ است که بر زمینه آن به خط ثلث سفید بسیاری از آیات سوره های مختلف قرآن نوشته شده و در نوع خود شاید کم نظیر است . این کتیبه به صورت کمربندی دور تا دور شبستان را فرا گرفته است این کتیبه به موازات کتیبه های سر ستون ها نوشته شده و ترکیب خط و قرار دادن آیات بسیار در این کتیبه حاوی نکات ارزنده ای است . این کتیبه از سمت قبله و از بالای محراب آغاز می شود.

[sorna]

تزئینات وابسته به معماری :

از مهمترین تزئینات بنا می توان به کاشی کاری هفت رنگ اشاره کرد که در نماهای داخلی و خارجی بنا و به ویژه در ایوان جنوبی و شرقی ، دیوار های حیاط مدرسه و نمای حجره ها به صورت وسیع دیده می شود . این کاشی کاری ها با خط زیبای ثلث که بر روی آن ها نوشته شده جلوی خاصی یافته است . در کاشی کاری های هفت رنگ نمای ایوان های مسجد ، طرح های گل و بته و اسلیمی به صورت ترنج و نیم ترنج و کاشی های معقلی با طرح های هندسی به صورت ستاره های هشت پر ایرانی و گل های هندسی کار شده است .

کاشی کاری های این بنا را می توان به دسته های زیر تقسیم کرد :

·کاشی های هفت رنگ نما های بیرونی و کتیبه های این بنا که به رنگ های آبی ، فیروزه ای ، سفید و زرد است.

·کاشی های معقلی که دور تا دور کتیبه ها ، سر ستون ها ، کتیبه های سنگی گوشه ها و قاب پنجره ها و نیز پیرامون نمای بیرونی به کار برده شده است.

·کاشی های معقلی که شاید بتوان آن را نوعی کاشی معرق هم قلمداد کرد و در ترکیب بندی طرح مناره های زوجی مسجد بر روی ایوان شرقی استفاده شده است.

از دیگر تزئینات زیبای این مسجد – مدرسه می توان به آجر های لعاب داده شده این مجموعه اشاره کرد که با تبحر خاصی در کنار کاشی ها قرار داده شده اند و در قسمت حیاط این مجموعه به صورت گره چینی نمونه هایی از تزینات این بنا را می توان به وفور دید همچنین استفاده از چوب های تزیینی در پنجره ها که به صورت فخر و مدین در حجره ها اجرا شده است نمونه هایی از تزیینات این مسجد – مدرسه است.

تزئینات سنگی ستون ها نیز یکی دیگر از شاخص های این بنا می باشد نوع حجاری های صورت گرفته بر روی سنگ ها و همچنین مقرنس های سنگی که بر روی سر ستون اجرا شده است درون مسجد را بسیار زیبا کرده است در کنار این گچبری های قوس های درونی این بنا نیز یکی دیگر از شاخص های این مسجد – مدرسه است.