شهرستان هرسين
شهرستان هرسين در فاصله 45 كيلومتري جنوب شرقي شهر كرمانشاه قرار دارد. اين شهر از شمال به صحنه از شرق به نهاوند از جنوب به استان لرستان و از غرب به كرمانشاه محدود شده است. ارتفاع متوسط اين شهرستان از سطح دريا 1582 متر است. بلندترين قله اين شهرستان با ارتفاع 2794 در بخش بيستون و عميق‌ترين غار خاورميانه به عمق 572 متر در اين شهرستان قرار دارد. در سال 1949 توسط پروفسور كارلئون باستان‌شناس آمريكايي غار معروف به شكارچيان مورد كاوش قرار گرفت كه در اين غار آثار دوره‌هاي تاريخي مختلف به دست آمد. از مهم‌ترين آثار باستاني پيش از تاريخ كه در اين شهرستان قرار دارد مي‌توان به تپه گنج‌دره يا (چيا خزينه) اشاره كرد. در كنار جاده اصلي هرسين به كرمانشاه و در فاصله 7 كيلومتري از شهر هرسين تپه گنج‌دره قرار گرفته است. ارتفاع گنج‌دره نسبت به سطح دريا بين 1300 تا 1400 متر است. ارتفاع تپه 5 متر و قطر آن 40 متر است و يك محدوده 1300 متر مربعي را شامل مي‌شود. كاوش‌هاي گنج‌دره در سال 1965 آغاز شد و تا سال 1969 ادامه داشت. اين كار تحت نظارت پروفسور اسميت باستان‌شناس كانادايي صورت گرفت. در گنج‌دره مرداني زندگي مي‌كردند كه يكجانشين و شهرنشين بوده‌اند و با اهلي كردن حيوانات، كاشتن غلات و جمع‌آوري آن زندگي‌شان مي‌گذشته است. در ضمن انجام كاوش‌ها و حفاري‌ها در بعضي از لايه‌ها آثار ساختماني و معماري تقريبا سالم كشف شد كه امتياز گنج‌دره را نسبت به مكان‌هاي تاريخي ديگر كه متعلق به مرحله پارينه سنگي بوده‌اند، مشخص مي‌كند. در گنج‌دره اشيايي به دست آمده و متعلق به زمان‌هايي است كه هنوز چرخ كوزه‌گري اختراع نشده بود. اهالي ساكن در گنج‌دره در هزاره نهم ق.م كشت غلات و برداشت آن را تجربه كرده بودند. آزمايش‌هاي صورت گرفته روي زغال‌هاي به دست آمده از اين محل نشان مي‌دهد نخستين انسان‌ها در 8500 ق.م در اين محل استقرار يافته‌اند. ظروف سفالين درشت با جداره ضخيم كه با آتش به صورت نامنظم پخته شده‌اند، پيدايش خشت‌هايي با فرورفتگي در قسمت مياني آن كه در ديگر نقاط نمونه آن ديده نشده است، پيكان‌هاي سنگي، اشياي استخواني، كوزه‌ها،‌ كاسه‌ها،‌ مهره‌ها و زينت‌آلات از جمله آثار و اشيا به دست آمده در تپه گنج‌دره هستند. از ديگر آثار بر جاي مانده در شهرستان هرسين مي‌توان به گور دخمه‌هاي اسحاق‌وند، دخمه شمس‌آباد، كتيبه بيستون، مجسمه هركول، قلعه هرسين، قلعه دزبر، قلعه سرماج، فراتاش بيستون،‌ فراتاش هرسين، حوض سنگي (حوض ساعت)، طاق سنگي، پلكان سنگي، تخت شيرين، ديوار ساساني، پل خسرو، بناي ساساني و سرستون‌هاي بيستون اشاره كرد.