نقش رستم
3. آثار ساسانیان
ساسانیان میکوشیدند تا به دوران شکوهمند پیشینیان خود ، «هخامنشیان» بازگردند. اما یک دورهی چهارصد ساله درگیریهای داخلی و خارجی بین آنها و هخامنشیان فاصله انداخته بود. با وجود این ساسانیان توانستند فرهنگ و هنر درباری اصیل و بدیع ایرانیای به وجود آورند که در مقایسه با هخامنشیان انعطاف پذیرتر به نظر میآید. برخی از نقشهای ساسانی در نقش رستم دوباره کاری نقشهایی است که بر دیوارهی کوههای پیرامون « بیشابور » و « فیروزآباد » دیده میشود.
پیش از شرح تک تک نقشهای ساسانی در نقش رستم ، به بیان مشترکات این نقشها میپردازیم :
نقشهای فردی که نشان دهندهی خداست یا پادشاهان همیشه بزرگتر و مقدم بر سایر افراد نشان داده میشود و اغلب شاهزادهها کمی کوچکتر در جلو شاه نمایان هستند.
علامت مشخصهی خدایی یا شاهی نوار بلندی است با خطهای افقی که « دیادم »(diadem) خوانده شده است و باید ریشهی آن واژهی « دیهیم » باشد که به کلاه آویخته شده یا بر شانهی فرد افتاده است و گاهی نیز به « حلقهی شاهی » آویزان است.
برخلاف ریش شاهان هخامنشی که انتهای آن به گونهی افقی بریده شده بود ، پایین ریش « شاهان ساسانی » و « فرد خدایی » تیز است و گاهی نیز در انتهای آن حلقهای وجود دارد که ریش از داخل حلقه میگذرد.
شاهان ساسانی هر کدام تاج یا کلاه ویژهی خود را دارند که قسمت بالایی آن شکل « کروی » دارد که « کوریمبوس » نام دارد و شاید مظهر جهانداری شاهان ساسانی بوده است.
بزرگان ساسانی نیز کلاه بلند گردی بر سر مینهادند که بیشتر با علامت مشخصی مانند سر سگ ، سر شیر ، یا اسبی که حلقهای در بینی دارد آراسته میشدند.
درود دادن یا ادای احترام ساسانیان با بلند کردن دست مشت کرده و اشاره با انگشت نشانه انجام میشود.
نشانهی صدارت یا شاهی ، حلقهی بزرگ و پهنی است به نام « سیداریس » که یک یا دو نوار بلند (دیادم) به آن آویخته است. این حلقه از طرف فرد خدایی ، هنگام تاجگذاری به شاه داده میشود و در واقع نشان پیمان شاه با خداست.
لباسهای ساسانی بسیار آراسته است و دارای پارچههای تابدار و تشکیل شده از یک پیراهن کوتاه با کمربند و شلوار گشاد پلیسهدار که شاه و فرد خدایی گردنبندی نیز بر گردن دارند که از چند دایره تشکیل شده است. شمشیر راست و بلند ساسانی نیز در جلو و تسمههایی به آن آویزان است.
در نقشهای ساسانی اسب جایگاه ویژهای دارد اما شکل و اندازهی اسب به شکل غیر طبیعی بزرگ است. زین و افسار اسب بسیار آراسته است و زیورهای گوناگون به آن بسته شده است. ولی افسارها بدون رکاب هستند و پای سوار آویزان است
الف ) نقش برجستههای ساسانی
1. صفحهی بزرگ خالی
روبه روی پلکان ورودی به محوطهی نقش رستم ، بخشی وجود دارد كه در دورهی ساسانی حجاری شده ، اما به جز سه سوراخ چهارگوش ، نقوشی بر روی آن حك نشده است.
درازی این محل 10 متر و بلندی آن 5 متر است و حدود 2 متر بالاتر ازسطح فعلی زمین کندهکاری شده است. به نظر میرسد كه این اثر متعلق به اواخر دورهی ساسانی باشد و قصد داشتند حوادث مهم دورهی ساسانی را بر آن نقش كنند. عمق این فضا نسبت به سایر آثار ساسانی بیشتر است و تردیدی وجود ندارد كه این به خاطر حفاظت بیشتر از این طرح بوده است.
در قسمتی از این فضا كتیبهای 20 سطری حك شده كه مالك زمینهای كشاورزی اطراف نقش رستم ، نحوه تقسیم آب را در آن مشخص كرده است! این كتیبه به زبان فارسی و بسیار جدید و فاقد ارزش تاریخی است.
2. تاجگذاری نرسه به دست آناهیتا
« نرسه » یا « نرسی »(302 – 293 میلادی ) پسر کوچکتر « شاپور » پس از دورههای کوتاه پادشاهی « هرمزد اول » و « بهرام اول » و « بهرام دوم » و « بهرام سوم » به شاهی رسید.
در این نقش نرسی حلقهی قدرت را از دست آناهیتا (ایزد بانوی آبها) دریافت میكند. نرسه در این نقش تاجِ گوی مانندی دارد كه بالاتر از تاج آناهیتا است. نرسه بالا پوشی روی شلوار چیندار خود پوشیده و زینت آلات ، تاج ، لباس و... وی در حجاری ، دارای ارزش هنری بسیار بالایی است. آناهیتا نیز لباسی با شکوه بر تن دارد و گردن بندی از مروارید بر گردن دارد در حالت ایستاده و موهای بلندش از میان تاجی شبیه به تاج اهورامزدا بر شانههایش ریخته است. بین نرسی و آناهیتا كودكی ایستاده كه احتمال دارد ولیعهد ، یعنی « هرمزد دوم یا سوم » باشد. نقش صورت این كودك آسیب دیده است. مراسمی که در اینجا برگزار میشود شبیه مراسم تاجگذاری « اردشیر » است.
3. دو نقش نبرد اسب سواران
پایین آرامگاه « داریوش بزرگ » دو نقش ساسانی یکی بالای دیگری کنده شده است که هر دو نبرد اسب سواران را نشان میدهند.
در این نقشها بهرام دوم (298 – 276 میلادی) در حال نبرد است و سوار بر اسب ، چهار نعل با نیزه به سوی دشمن حمله میكند و نیزهی دشمن شكسته است. پارچهی زین (برگستوان) اسب با لگام در اطراف گردن اسب جمع شده ویك تیردان بلند نیز نزدیك پای راست شاه بسته شده است. اسب بهرام فرد سالمندی را با کلاه رومی را كه در صحنهی جنگ به خاك افتاده ، با پا لگدكوب كرده است.
این نقشها در واقع دو صحنه از یک نبرد را مجسم میكنند كه با خطی برجسته از هم تمیز داده میشود. پشت سر بهرام یك سرباز ایرانی درفشی را به اهتراز در آورده است. یك قطعه چوب به صورت افقی در بالای درفش قرار دارد و به وسیله سه گوی ، یكی در وسط و دو گوی دیگر در انتهای چوب مشاهده میشود. دو قطعه پارچهی ابریشمی از قسمت فوقانی پرچم آویزان است. این نشان ، فرمان حمله بوده است.
4. پیروزی شاپور بر امپراطور روم
این نقش ، « شاپور اول »(240 - 272 میلادی) را نشان میدهد كه به پیروی از پدر برجستهاش « اردشیر اول » ، امپراطور سالخوردهی روم ، « والرین »(Valerian) را در سال 260 میلادی در شهر « ادسا »(Edessa) شكست داد. آنگاه نمک بر زخم امپراطوری روم پاشید و به سیریادس (Cyriades) نامی از شهر آنتیوخ (****och) ، لقب قیصری داد وقبای ارغوانی فرمانروایی برتن او کرد. این پیروزی شگفت انگیز یک شاه جوان ایران زمین ، دنیای قرن سوم پس از میلاد را متحیر ساخت.
از لحاظ هنری این نقش زیباترین نقش دورهی ساسانی « نقش رستم » است. در این نقش « شاپور » سوار بر اسب ، در حالی که دست چپ روی شمشیر دارد ، با دست راستش آستین فردی را که در مقابل او ایستاده گرفته و بالا برده است. این فرد که لباس رومی بر تن دارد باید همان « سیریادس » باشد که اینک از حمایت شاهنشاه ایران قرار گرفته است.
« والرین »(253 - 260 میلادی) نیز جلوی اسب شاه ایران زانو بر زمین زده با دستهای دراز کرده در حال تسلیم است.
به روایتی دیگر که درست نمینماید ، فرد ملتمس والرین نبوده بلکه امپراطور دیگری از رومیان است به نام « فیلیپ » مشهور به « عرب »(244 - 249 میلادی) که البته این امپراطور با « شاپور » جنگ نکرد ، اما قراردادی با شاه ایران بست که کمتر از شکست نبود.
پشت سر شاه ، بالا تنهی یکی از بزرگان ساسانی (احتمالا کرتیر) در حال درود و احترام نشان داده شده است. پایین این نقش ، سنگ نبشتهای به خط پهلوی وجود دارد که در آن موبد موبدان « کرتیر » از پیشرفتهای خود در زمان درخشان « شاپور » و « بهرام سوم » شرح داده است و ادامهی سنگنبشتهی زیر كعبه زرتشت است.
5. دو نقش نبرد اسب سواران
این دو نقش در پایین آرامگاه « اردشیر اول » هخامنشی میباشد و شبیه نقش قبلی نبر اسب سواران هستند.
نقش بالایی ، « آذر نرسه » یا « شاپور ذوالاكتاف » ، را نشان میدهد که البته نقشها تقریبا محو شدهاند. نقش زیرین نیز ، « هرمزد دوم » یا « بهرام چهارم » است و صحنهی پیروزی این پادشاه را بر دشمن نشان میدهد. در این نقش برجسته ، هرمزد با اسب ، چهار نعل بر دشمن خود تاخته و اسب او را سرنگون كرده است ، دشمن دارای ریشی بریده است و كلاه خود بر سر دارد.
6. نبرد اسب سواران
زیر آرامگاه « داریوش دوم » هخامنشی و روبهروی كعبهی زرتشت ، نقشی احتمالا از « شاپور دوم »(379 - 309 میلادی) یا « هرمزد دوم » وجود دارد. در این نقش ، سواری كه دارای تاج است ، نیزهی خود را بر گردن دشمن فرو كرده و هر دو ، زره به تن دارند. اسب شاه یک ردیف مدال به زیر شکم دارد و زنگولهها به هوا رفتهاند که نشان حرکت سریع اسب است ، پشت شاه پرچمداری دیده میشود که پرچمی به شکل یک تیر با سه بر آمدگی حمل میکند.
7. بهرام و درباریانش
این نقش به دو دورهی متفاوت تعلق دارد ، یكی دورهی ایلامی و دیگر نقش « بهرام دوم »(294 - 274 میلادی) كه روی نقش ایلامی حك شده است.
در این نقش پادشاه در حالی كه شمشیری را به نشانه قدرت با دو دست گرفته ، در میان اعضای خانواده سلطنتی ایستاده است. تاج پادشاه با بال عقاب به نشانه رب النوع ( خدای ) پیروزی تزیین شده است. در سمت چپ بهرام دوم ، چهرهی سه شخصیت در حالی كه به بهرام مینگرند ، نقش شده است. نخستین فرد از سمت راست یك شاهزاده است و دو نقش دیگر كلاههایی با سر گاو و پلنگ دارند كه احتمال دارد ملكه و شاهزادگان باشند. برخی اظهار نظر كردهاند كه این نقش ، نقش « آناهیتا » است. سمت راست پادشاه پنج نفر حضور دارند که دو نفر اول جوان هستند و ریش ندارند و بعدی یک بچه و پس از آن یک بزرگسال دیده میشود كه انگشت دست خود را در برابر پادشاه به حالت احترام نگاه داشتهاند. نخستین نفر باید جانشین شاه « بهرام سوم » باشد ، پس از او شاهزادهی دیگر و سپس ملکه استاده است. شاه دو دست خود را روی شمشیری بلند در جلوی خود گذاشته است.
8. تاجگذاری « اردشیر اول »
اردشیر اول سلسلهی اشکانیان را بر انداخت. در این نقش ، تاجگذاری اردشیر پاپكان (240 - 224 میلادی) تصویر شده است. در این جا اردشیر و اهورامزدا بر دو اسب كوچك سوارند و اردشیر در حال گرفتن حلقهی قدرت یا اورنگ پادشاهی از اهورامزدا است. اهورامزا چوبی در دست دارد که شاید ترکهی به هم پیچیده باشد که احتمالا نشان خدایی بوده و « بارسوم » نامیده شده است. پشت سر شاه پیشخدمتی ایستاده و مگس پرانی را روی سر شاه نگه داشته است. دوفرد دیگر زیر اسبان نقش شدهاند و سم اسبها بر گردنشان نشان شکست کامل آنان است که بی تردید اردوان پنجم (ارتابانوس) پادشاه اشكانی است. اهورامزدا نیز اهریمن را كه دو مار از پیشانی او بیرون آمده ، لگدكوب میكند. در این نقش ، اردشیر با اهورامزدا، برابر است. روی سینههای اسب اردشیر بابكان و اهورامزدا ، دو كتیبه ، هر یك به سه زبان یونانی ، پهلوی اشكانی و ساسانی حك شده است. ترجمهی متن روی شانهی اسب اهورامزدا از زبان یونانی به انگلیسی ، بنابر تفسیر جی.ان. کروزن (G.N. Curzon) چنین است:
« این شمای خدا زئوس (Zeus) است. »
و نوشتهی روی شانهی اسب شاه :
« این شمای پرستش کنندهی اهورامزدا ، اردشیر شاه است. شاه شاهان ، آریایی ، از نژاد خدایان ، پسر پاپک شاه. »
ب ) استودانها یا آتشدان
دو اثر سنگی به صورت چهار گوش مخروطی شکل كوچك که در بالای هر دو فرورفتگی وجود دارد. که برخی به عنوان آتشدان شناختهاند. اما امروزه نظر بر این است كه این دو جایگاه « استودان » یا محل نگهداری استخوانهای پاك شدهی دو تن از بزرگان ساسانی بود.
علاوه بر این در دامنهی پایین كوهستان حفرههای مكعب شكلی در سینهی كوه تعبیه شده است كه اصلا برای نهادن استخوان مردگان شكل گرفته بود. برخی از این استودانها دارای كتیبه هستند و همگی به قرن هفتم و هشتم میلادی تعلق دارند.
پاسخ با نقل قول
شده است. شوربختانه جزییات صورت او آسیب دیده و تنها مشخص است که ریشی کوتاه و مجعد دارد. جزییات تاج او نیز از بین رفته و تنها روبانهایی که از پشت تاج آویزان است، دیده میشود. در بالای سر وی، هالهای از نور دیده میشود. در دستهای او دستهای از شاخهای نباتی مخصوص مراسم مذهبی «برسم»، قرار دارد. لباس ایزد مهر شبیه لباس اهورا مزدا است.
علاقه مندی ها (بوک مارک ها)