تمدن جيرفت

[tina]

تمدن جيرفت تمدني باستاني است كه حداقل ٥٠٠٠ سال قدمت تاريخي دارد و در ايران كنوني بوده است. تحقيقات باستان شناسي بين المللي در جیرفت و ناحيه هلیل رود منجر به كشف مجموعه ي سايت هاي باستاني زيادي شده است.Sir Aurel Steinنخستين باستان شناسي بود كه در اوايل دهه ي ١٩٠٠ در اين ناحيه تحقيقاتي انجام داد. حداقل ١٢ مركز در اين ناحيه مورد كاوش باستاني قرار گرفته است كه قديمي ترين آنها به نظر مي رسد قدمتي بيش از ٥٠٠٠ سال داشته باشد. اكتشافات اتفاقي اخير منجر به كاوش هاي غير قانوني و غارت اين مركز باستاني شد. شمار اشياء قاچاق شده به حدي بود كه نيروي انتظامي مجبور به گسيل نيرو به منطقه شده تا از غارت بيشتر آن محل جلوگيري كند. پليس بين الملل نيز براي توقيف اين اشياء در حال همكاري با اين نيرو است. مهمترين مكان هاي اين تمدن عبارت اند از: شهر سوخته، تپه بمپور، اسپيدژ، شهداد،تل ابليس و تپه يحيي. برخي از اين مكان ها در استان همجوار،سيستان و بلوچستان، قرار دارند. يافته هاي جديد حاكي از وجود يك تمدن مستقل عصر برنزي با زبان و معماري منحصر به خود است. استاد يوسف مجيد زاده، سرپرست تيم كاوش گري در جيرفت معتقد است كه اين تمدن، بازمانده پادشاهي آراتا است، گرچه برخي ديگر اين نظر را قبول ندارند. اما آنچه كه مسلم است اين است كه اين سرزمين داراي صنعت كوزه گري بزرگي بوده است و محل عبور و مرور تجار بوده است. اين سرزمين با علاميان روابط فعالي داشته اند. به عقيده مجيدزاده در يك كاخ در اين مكان يك نوشته بر روي يك آجر شكسته پيدا شده است كه از قديمي ترين كتيبه يافت شده عيلامي در شوش ٣٠٠ سال قديمي تر است.اين آجر بسيار شكسته است و پيدا كردن نام اين پادشاهي دشوار است. مصنوعات ما قبل تمدن بين النهرين كاوش هاي باستاني در جيرفت منجر به كشف چندين شئ متعلق به هزاره چهارم قبل از ميلاد شده است. كاوش هاي باستاني اخير در جيرفت، بهشت پنهان باستان شناسان، منجر به كشف يك مجسمه برنزي شد كه سر يك بزي را نشان مي دهد و اين شئ متعلق به هزاره سوم پيش از ميلاد است. اين مجسمه كشف شده در جيرفت نشان مي دهد كه تاريخ ناحيه هليل روز به هزاره چهارم ما قبل ميلاد مي رسد و اين تاريخ از برخي تمدن هاي بين النهريني فراتر است. يكي از دلايلي كه باستان شناسان و تاريخ نگاران براي مهد تمدن بودن بين النهرين ذكر مي كنند اين است كه قديمي ترين آثار وشواهد تاريخي يافت شده در جيرفت مربوط به هزاره سوم قبل از ميلاد و جديد تر است، آنها نتيجه مي گيرند كه اين ناحيه نمي تواند محلي باشد كه تمدن از آنجا آغاز شده است. اما برخي شواهد فرهنگي و اشياء باستاني متعلق به هزاره چهارم ما قبل ميلاد است و در عين حال در يك كاوش در سايت ماتوت آباد دلايلي را ارائه مي دهد كه تاريخ اين ناحيه به هزاره ششم قبل از ميلاد مي رسد. علاوه بر اشياي يافت شده كنوني، باستانشناسان موفق به يك مجسمه برنزي سر يك بز شده اند كه سوالات جديدي درباره تاريخ اين ناحيه و اينكه آيا اين تمدن از تمدن بين النهرين قديمي تر است را بر مي انگيزد. دو نوع متفاوت سفال در اين گورستان يافت شده است كه برخي از آنها متعلق به هزاره سوم قبل از ميلاد است و نيز برخي به هزاره چهارم ما قبل ميلاد بر مي گردد. گمان مي رود اين ناحيه در هر دو دوره يك گورستان بوده است. اما حفاري هاي زير اين گورستان نشان مي دهد كه اين منطقه در طي هزاره ششم قبل از ميلاد يك مكان مسكوني بوده است. بعد از اين دوره ناحيه كم كم بوسيله رسوب و لايه ها در طي دوره هاي ١٠٠٠ ساله پوشانده شد. قبرستان بر باقي مانده هاي منطقه مسكوني پيشين بنا شد. گروه باستان شناساني كه در اين ناحيه مشغول كار هستند در حال حاضر مشغول كاوش هاي بيشتر براي مطالعه لايه هاي پاييني هستند. به عقيده مجيد زاده عمليات ژئوفيزيكي كه توسط كارشناسان فرانسوي انجام گرفته شده است، نشان مي دهد كه در اين ناحيه حداقل ١٠ دوره تاريخي و باستاني متعلق به تمدن هاي مختلف در دوره هاي مختلف وجود داشته است. بنابر اظهارات كارشناسان فرانسوي كه اين ناحيه را مورد مطالعه قرار داده اند، شواهدي از اين تمدن ها باقي مانده است كه شايد تا عمق ١١ متر در زير زمين دنبال شوند. آنچه كه درباره سند فرهنگ تل ابليس در بردسير واضح است را مي توان در همه بخش هاي ناحيه دنبال شود. فرهنگ تل ابليس ، مشهور به دوره علي آباد( هزاره چهارم قبل از ميلاد) توسط باستان شناسي آمريكايي ژوزف كالدول آشكار گرديد. غارت گورستان ماتوت آباد توسط قاچاقچيان كه باعث يك بحران باوري نكردني در باستان شناسي شد، توجه افكار عمومي منطقه را به خود جلب كرد. فقط در يكي از گورستان ها ٣٠ ظرف سنگي به غارت رفت. برخي ظرف فلزي و سفالي و نيز اشياء طلايي نيز توسط قاچاقچيان به يغما رفت. اكتشافات در لايه هاي پاييني گورستان جيرفت نشان مي دهد كه تاريخ اين منطقه به هزاره چهارم ما قبل ميلاد مي رسد. اين صحه اي است بر اين ادعا كه جيرفت مدت هاي پيش تر مهد تمدن بوده است ولي اين ادعا توسط سازمان هاي جهاني تاييد نشده است. مطالعات تحقيقي بر روي آثار يافت شده در جيرفت در يك مركز مطالعاتي در آمريكا نشان مي دهد كه مواد كشف شده در اين ناحيه به قرن سوم قبل از ميلاد تعلق دارند. با توجه به يك كتيبه كه پيش تر در اين ناحيه يافت شده است، باستان شناسان معتقداند زبان نوشتاري در جيرفت از نمونه يافت شده در بين النهرين قديمي تر است و زبان نوشتار از اين ناحيه به بين النهرين رسيده است. زبان نوشتار باستان شناسان معتقدند كه جيرفت شهري بوده است كه براي نخستين بار نوشتار بوجود آمده است. مطالعاتي كه توسط ٥ زبان شناس از آمريكا، فرانسه، روسيه، دانمارك و ايران بر روي يك كتيبه يافت شده در جيرفت نشان مي دهد اين نوشته عيلامي ٣٠٠ سال از نمونه يافت شده در تمدن بزرگ شوش قديمي تر است. باستان شناسان معتقداند كه جيرفت منشاء زبان نوشتاري عيلامي بود است كه از طريق آن سيستم نوشتار توسعه يافت و سپس در كشور پراكنده گرديد و به شوش رسيد. مقايسه با سومر بسيار باستان شناسان معتقدند كه تمدن جيرفت مانند شوش و بين النهرين داراي اهميت است. اين در حالي است كه مجيدزاده معتقد است يافته ها نشان مي دهد كه تمدن جيرفت شايد از تمدن سومر كه قديمي ترين تمدن شناخته مي شود قديمي تر باشد.

[tina]

[tina]

تمدن جیرُفت یا شهرنشینی جیرُفت نام یافته‌های باستانشناسی تازه‌ای‌ست که در استان کرمانایران در ۲۸ درجه و ۴۸ دقیقه پهنای جغرافیایی و درازای جغرافیایی ۵۷ درجه و ۴۶ دقیقه در نزدیکی جیرفت و هلیل‌رود به دست تیمهای چند ملیتی باستانشناس در دست بررسی و پژوهش است. یافتن چنین نقطه‌ای افقی تازه در یافته‌ها و نگره‌های باستان‌شناسان درباره تمدن خاورمیانه گشود.
این تمدن مربوط به ۷۰۰۰ سال پیش (پیش از تمدن بین النهرین) است. و به این طریق به عنوان کهن ترین تمدن شرق شناخته می‌شود که در دشت خوش آب و هوا و حاصلخیز هلیل رود سکنی داشته اند. در این محل چند لوحه گلی یافت شده و به خطی هندسی روی آن مطالبی نوشته شده که هنوز رمز گشایی نشده ولی در کل روایت‌گر آنست که این مردم مخترع خط و زبان بوده اند نه سومریان. پیش از این پنداشته می‌شد اولین مخترعین خط٬ ابتدا سومریان (۳۶۰۰ پ. م.) و سپس ساکنان نواحی جنوبی میان‌رودان و تمدن ایلام در خوزستان باشند. وسایل به دست آمده از این تمدن تا به امروز بیشتر ظروف سفالی و سنگی، قطعات سنگصابون و گاه وسایل مفرغی را شامل می‌شود. اهم صنعت منطقه همان کنده کاری روی سنگ صابونی است که دارای ظرافت خاص است و موارد کاربردی و زیبایی شناختی را در بر می‌گیرد. در روی این قطعات تصاویری از قبیل انسان، بز و گوسفند، نخل، مار و عقرب وجود دارد که البته تصاویر مار و عقرب معمولتر است. نکته دیگری که قطعات سنگ صابونی این منطقه را از سایر مناطق و تمدنهای دیگر جدا می‌کند چشم درخشان و مرصع کاری روی قطعات است. در برخی طرحها دیده می‌شود در دور تا دور ظرف چند حیوان در هم تنیده وجود دارند که برای کنار هم قرار دادن آنها نیاز به محاسبات پیچیده بوده.
در سفری که اخیراً به جیرفت و محوطه باستانی کنار صندل داشتم دو شی باستانی کوچک یافتم. یکی قطعه سنگی سیاه معروف به سنگ صابون است که روی آن سه شیار موازی کنده و داخل آن با نوع نمک پر شده است جز حلقه آخر که قطر متوسط ۲ میلیمتر دارد فاقد نمک است. هنوز پی به کارایی آن نبرده ام. چون به شکلی خاص نیست و کنده کاری خاصی سوای آن ۳ شیار ندارد. یکی از احتمالات که ممکن است تا حدی هم خنده دار به نظر برسد آن است که شی تکلیف شاگرد از استادکار است. چون به علاوه موارد بالا دقت زیادی در آن صورت نگرفته و حتی یکی از شیار های آن کامل نشده و یکی دو میلیمتر از آن باقی مانده.
شی دیگر قطعه سفال دولایه به ضخامت متوسط ۵/۳ میلیمتر است که یک لایه داخلی از سفال معمولی به ضخامت ۲ میلیمتر و لایه بیرونی سفالی سیاه رنگ و از ترکیب گل رس با نوعی ماده رنگی به دست آمده که ضخامتی حدود ۵/۱ میلیمتر دارد. این قطعه کوچک خود به تمدن صنعتی عظیمی اشاره دارد:

• انحنای کم قطعه از قطر شاید بیش از یک متر ظرف در آن قسمت حکایت دارد. اگر آن ضخامت ناچیز را درنظر آورید عظمت کار را درک خواهید کرد.

• ۲ لایه این قطعه از هم جدا نیست؛ که از نوع شکست آن کاملاً مشهود است. این بدان معناست که زمانی لایه دوم کشیده شده که علاوه بر خام بودن هنوز تر بوده و با توجه به ضخامت کم، قطر زیاد و انعطاف پذیری زیاد قطعه تر کاریست که باید رد زمان کم (کمتر از دو ساعت) و دقت زیاد انجام گیرد.

• مورد دیگر آثار موجود در بدنه داخلی ظرف است که نشان دهنده انجام کار روی چرخ سفالگری عظیمی است. (که ساخت آن چرخ هم نیاز به تبحری خاص دارد). در لایه خارجی آثار گردش دیده می‌شود ولی خطوط به گونه‌ای است که یادآور می‌شود در زمان کشیدن لایه دوم سفال هنوز روی چرخ بوده است.

تنها علتی که برای وجود لایه رنگی خارجی می‌توان در نظر گرفت جنبه زیبایی کار بوده و گرنه لایه دوم زحمت و هزینه بسیاری در بر داشته و در کارایی هم اثری ایجاد نمی‌کرده.
نکاتی در مورد این تمدن

این تمدن مربوط به ۵۰۰۰ سال پیش (اندکی پیش از تمدن بین النهرین) است. و به این طریق به عنوان کهن ترین تمدن شرق شناخته می‌شود که در دشت خوش آب و هوا و حاصلخیز هلیل رود سکنی داشته اند. در این محل چند لوحه گلی یافت شده و به خطی هندسی روی آن مطالبی نوشته شده که هنوز رمز گشایی نشده ولی در کل روایتگر آنست که این مردم مخترع خط و زبان بوده اند نه سومریان.
از موارد دیگر یافت شده کوه کند مردی دست به سینه است. بالا تنه لخت و پایین تنه ملبس به دامنی منقش به طرح مثلث مشکی است. متاسفانه قسمتی از بالا تنه از میان رفته و اثری از آن در دسترس نیست. ارتفاع کنونی اثر حدود ۲۰/۱ متر است که تخمین زده می‌شود ارتفاع۲۲۰ سانتیمتر داشته است. که در لایه‌ای خشت و گلی در تپه کنده شده.
وسایل به دست آمده از این تمدن تا به امروز بیشتر ظروف سفالی و سنگی، قطعات سنگ صابون و گاه وسایل مفرغی را شامل می‌شود. اهم صنعت منطقه همان کنده کاری روی سنگ صابونی است که دارای ظرافت خاص است و موارد کاربردی و زیبایی شناختی را در بر می‌گیرد. در روی این قطعات تصاویری از قبیل انسان، بز و گوسفند، نخل، مار و عقرب وجود دارد که البته تصاویر مار و عقرب معمولتر است. نکته دیگری که قطعات سنگ صابونی این منطقه را از سایر مناطق و تمدنهای دیگر جدا می‌کند چشم درخشان و مرصع کاری روی قطعات است. در برخی طرحها دیده می‌شود در دور تا دور ظرف چند حیوان در هم تنیده وجود دارند که برای کنار هم قرار دادن آنها نیاز به محاسبات پیچیده بوده.
تمدن جیرفت گواهی است بر حضور انسان‌های اندیشمند و توانایی که حدود پنج هزار سال پیش توانستند با دنیای اطراف خود ارتباط صنعتی، اجتماعی، اقتصادی و تولیدی برقرار کنند.
کشف اتفاقی یک ظرف از دوره ای کهن در سال ۱۳۸۰ به وسیله یک روستایی در منطقه ” کنار صندل ” جیرفت، زمینه آغاز کاوش های باستانی در این منطقه شد.
کار آن مرد روستایی اگر چه تا مدتی از سوی غارتگران فرهنگی به دلیل ناشناخته بودن منطقه تداوم یافت، اما در اواخر همان سال بود که با پیگیری رسانه ها و علاقه مندان به میراث فرهنگی کشور، هیات هایی از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری برای شناسایی بیشتر به منطقه فرستاده شدند که حاصل آن ثبت بیش از ۸۰ محوطه باستانی و آغاز کاوش های باستان شناسی در این منطقه بود. سیر مطالعات نیز به گونه ای پیش رفت که تاکنون ۵ فصل کاوش باستانی در منطقه انجام شده است و با نتایج به دست آمده از این کاوش ها، به گفته کارشناسان، تمدن جیرفت، نظریه های باستان شناسی در مورد تمدن های شرق را متحول خواهد کرد.
” جیرفت را کهن ترین تمدن شرق می دانیم و به دنبال اثبات این مدعا هستیم که تمدن جیرفت و داده های باستان شنای در این منطقه، نظریه های باستان شناسی بزرگ دنیا درباره تمدن شرق را به هم خواهد زد”. وی مورد نتایج کاوش های خود در جیرفت می گوید: ” اکنون مطمئن شده ایم که جیرفت از تمدن بین النهرین قدیمی تر و وسیع تر بوده است و مطالعات و کاوش ها نشان می دهد که جیرفت بزرگ ترین مرکز تجاری جهان بوده است”. این باستان شناس در ادامه می گوید : ” شرایط مطلوب آب و هوایی در جیرفت و وجود انواع محصولات کشاورزی موجب شد تمدنی در این منطقه شکل بگیرد که در دوره باستان بهشت جهان محسوب می شده است”.
مجید زاده تاکید می کند: ” این منطقه به قدری غنی است که کارهای پژوهشی، در این منطقه تنها قطره ای از دریاست و در واقع جیرفت سرفصل جدیدی را در تاریخ ایران و جهان باز خواهد کرد”.
دست کم ۵۰ سال کار داریم
اما کارشناس مسئول باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان درمورد فصل جدید کاوش در مناطق باستانی جیرفت می گوید: ” با توجه به گرمای منطقه، در فصل های پائیز و زمستان تیم های کاوش باستان شناسی در این مناطق فعالیت می کنند”. علیداد سلیمانی با اشاره به این که از آبان ماه تا پایان بهمن سال ۸۵ به مدت چهار ماه،
پنجمین فصل کاوش انجام شده است، اظهار می دارد: ” امسال نیز از نیمه از آبان ماه ششمین فصل کاوش در مناطق تاریخی شهرستان جیرفت آغاز خواهد شد”. وی در مورد نتایج پنج فصل کاوش باستان شناسی به دست آمده است بسیار رضایت بخش بوده و این کاوش ها از لحاظ مشخص کردن سیر تاریخی منطقه بسیار جالب توجه است”.
وی تاکید می کند: ” برای شناخت دقیق منطقه از لحاظ باستانی دست کم به ۵۰ سال کار مداوم نیاز داریم و از سال گذشته گستره وسیعی شامل دو تپه و دو گورستان مورد کاوش باستانی قرار گرفته اند”. این مقام مسئول باستان شناسی در مورد نحوه مرمت آثار کشف شده در حوزه تاریخی هلیل رود نیز می گوید: ” درپایگاه باستان شناسی جیرفت، کارشناسان مرمت و احیای آثار تاریخی در کارگاه ایجاد شده این پایگاه حضور دارند و اشیای کشف شده قابل مرمت برای ترمیم به آن ها تحویل داده می شود و غیر از این رویه ای برای مرمت اشیا خصوصاً به دست افراد غیر کارشناس، وجود ندارد”.
این کارگاه از سال ۱۳۸۰ فعالیت خود را همزمان با کاوش های باستانی حوزه هلیل رود آغاز کرد که تا سال ۸۳ فعالیت آن به صورت فصلی و همزمان با کاوش بود اما بعد از آن به کارگاه دائمی حفاظت و مرمت اشیا و آثار به دست آمده از این منطقه تبدیل شده است.
علیداد سلیمانی همچنین با تقسیم اشیای کشف شده باستانی به دو نوع مطالعاتی و موزه ای می گوید: ” آثار مطالعاتی وسایل کشف شده ای است که بیشترشان به صورت ناقص به دست می آید که کار مطالعاتی توسط باستان شناسی برروی آن ها انجام می شود”.
او در مورد آثار موزه ای نیز می افزاید :” آثاری که به صورت سالم و قابل مرمت کشف می شود پس از ترمیم در اختیار امین اموال تیم باستان شناسی قرار می گیرد که به انبارهای محافظت شده منتقل می شود و یا به موزه های کشور برای بازدید همگانی انتقال می یابد”.
این کارشناس باستان شناسی تصریح می کند :” هم اینک که کاوش های باستان شناسی در منطقه متوقف است، در مناطق باستانی کارهای حفاظتی با تمام توان انجام می شود تا منطقه از دستبرد غارتگران فرهنگی و تاریخی مصون بماند”.
ادامه کاوش های باستانی در جیرفت فصل های جدیدی از تاریخ غنی این سرزمین را به روی ما ایرانیان خواهد گشود.
تاریخی که می تواند برای مردم این سرزمین پشتوانه ای باشد که آینده ای روشن را برای آن بسازند با این تصویر که تمدن جیرفت تنها یکی از ده ها تمدن و منطقه تاریخی است که در این سرزمین پهناور شناخته شده است.