پادشاهان عهد صفوی

[sorna]

شاه اسماعیل اول صفوى

907 - 930 ق / 1502 - 1524

اسماعیلمیرزا، ملقب به ابوالمظفر بهادر خان حسینى، فرزند سلطان حیدر و نواده دخترى اوزونحسنآققویونلو بود.
اسماعیل در 892 ق / 1487 م در اردبیل دیده به جهان گشود. وىپس از کشته شدن پدرش، سلطان حیدر «893 ق / 1448 م» در جنگ بایعقوببیگ آق قویونلو و متحدش فرخ یسار شروانشاه، به همراه برادرانش در حصار استخرزندانى شد «عالم آراى عباسى، ص 32؛ جهانگشاى خاقان، صص 44 - 46». رستمبیگ آق قویونلو در 898 ق / 1493 م فرزندان حیدر را از زندان آزاد ساخت «حبیبالسیر، ج 4، صص 439 - 440» و آنان را بهتبریزفرا خواند. در پى کشته شدن سلطان على،برادر بزرگتر اسماعیل در نبرد با رستم بیگ، یاران و مریدان، اسماعیل میرزا را که درآن هنگام کودکى شش ساله بود، با اجازه مادر از اردبیل به گیلان «لاهیجان» بردند. درگیلان، کارکیا میرزا على، فرمانرواى محلىلاهیجانودیلمان، که شیعه و سید و دوستدار خاندانصفوى بود در نگه داشت شیخ اغلى خردسال اهتمام کرد.

اسماعیل پنج سال در آنجاماند و با مراقبتهاى شمس الدین لاهیجى که از فضلاى آن دیار بود؛ فارسى، عربى، قرآنو مبانى و اصول شیعه امامیه را فرا گرفت «احسن التواریخ، ص 9؛ جهانگشاى خاقان، صص 64 - 67». افزون بر این، در این مدت، زیر نظر هفت تن از اعیان صوفى لاهیجان فنونرزم آموخت «جهانشگاى خاقان، ص 57».

اسماعیل با آنکه هنوز کودکى خردسال بوداز جانب مریدان پدر، صوفى اعظم، مرشد کامل و شیخ و سلطان محسوب مى‏شد و حتى او رابه عنوان شاه تلقى مى‏کردند. رستم بیگ چند بار فرستادگانى به طلب دو کودک شیخ حیدربه گیلان فرستاد و هر بار، کارکیا، فرستادگان او را با عذرهاى عاقلانه عودت مى‏داد. رستم گمان مى‏کرد ابراهیم هم در گیلان است و از جستجو کردن او و مادرش در اردبیلغافل ماند. اما اسماعیل که در همین سالهاى خردسالى در دستگاه کارکیا آزموده شدهبود، به تدریج از اعتقاد غلات که وى را مظهر الهى تلقى مى‏کردند فاصله گرفت و آنگونه که به بعضى ونیزیهاى مقیم ایران در آن ایام گفته شد، از اینکه یاران وى را بهچشم خدایى بنگرند اظهار نفرت مى‏کرد. اینکه شمسه‏اى از این دعوى الوهیت در اشعارترکى او هست، اگر جعلى و ساختگى نباشد، ممکن است مبنى بر مصلحت وقت و ضرورت تسلیمبه اعتقاد مریدان باشد که بدون آن، جانبازى آنها در حق شیخ و مرشد جوان غیر ممکنمى‏شد. این مریدان در گرماگرم هنگامه کارزار، عنایت این شیخ و مرشد را حامى‏و حافظخود مى‏دانستند و «قربان صدقه» او مى‏رفتند. در واقع شیخ اغلى خردسال که نزد مریدانمظهر الوهیت و صوفى اعظم بود، وقتى به تشویق و الزام مریدان در محرم 905 ق / اوت 1499 م به قصد تسخیر ولایات ایران به حرکت درآمد، هنوز تا حدى آلت دست و اغراضسرکردگان قزلباش بود و سیزده سالى بیش نداشت

[sorna]

اسماعیل میرزا و تلاش برای گرفتن انتقام خون پدر
اختلافات خانگىبازماندگان اوزون حسن که قلمرو او را تجزیه کرده بودند، براى اعلام خروج دین حق ازسوىاسماعیل میرزا، فرصت مناسبى قلمداد شد. دراردبیل، شیخ جوان، بقعه و خانقاه صفوى را زیارت کرد و از دیدار مادر و برادر خرسندىیافت. چندى بعد براى مقابله با دشمنان کهالوندبیگ آق قویونلو و فرخ یسار شروانشاه از آن جمله بودند، همراه یاران خویش بهنواحى قراباغ و وان عزیمت کرد. در بین راه عده زیادى صوفیان جانسپار دیگر از حوالىسیواس و ارزنجانبه وى ملحق شدند. اسماعیل به دنبالمشورت با یاران، حمله به شروان و کشیدن انتقام خون پدر را از فرخ یسار پیر بر هرکار دیگرى مقدم داشت. با هشت هزار تن صوفیان جنگجوى و جان نثار که در موکب خویشداشت عازم شروان شد. در جنگى که نزدیک قلعه گلستان روى داد، فرخ یسار با وجود بیستهزار مرد جنگى که با او همراه بود، مغلوب و کشته شد «906 ق / 1500 م؛ جهانگشاىخاقان، صص 119 و 113». اما قلعه گلستان در مقابل سپاه صوفیان به مقاومت پرداخت وبلافاصله تسلیم نشد. با این حال باکو تسلیم شد و سردار خردسال به جاى آنکه وقت خودرا براى محاصره و تسخیر قلعه گلستان ضایع کند، از حوالى شروان عزیمت کرد و راهآذربایجان را پیش گرفت. در حدود نخجوان الوند بیگ آق قویونلو را مغلوب و پراکندهساخت «907 ق / 1502 م» و خود پیروزمندانه واردتبریزشد و سلطنت خود را با اعلام و اظهارسلطنت شیعه که به هر حال با آیین اکثریت اهل شهر مغایر بود، اعلام داشت «تاریخ جهانآرا، صص 465 - 226؛ لب التواریخ، صص 394 - 395».

[sorna]

اسماعیل میرزا و تجدید عهد با عقاید شیعه

اما اکثریت خاموش نامتحدو نامصمم اهل سنت در مقابل اقلیت فعال و پر شور و مصمم ضد خود چه کارى مى‏توانستکرد? قدرت صوفیان سلح و تهدید تبراییان تبرزین به دوش پادشاه صفوى کهاو را در آنایام صوفى اغلى مى‏خواندند، هر گونه مقاومت جدى ضد شیعه را از جانب اهل تبریز غیرممکن ساخت. در تاریخ ایران اسلامى، این یک نقطه عطف و یک تحول بود و تحقق یا عدمتحقق آن به تصمیم و تهور یکى از دو طرف ماجرا بستگى داشت و این اوصاف در بینمخالفان اسماعیل میرزا وجود نداشت.

در یک روز جمعه، خطیب شهر به امر فاتحقهار در مسجد تبریز خطبه اثنى عشرى خواند. در هنگام اذان، عبارت اشهد ان علیا" ولىالله، و حى على خیر العمل که شعار شیعه بود و طى قرنها تقریبا" جز در عهدآل بویه وسربداران در مسجد هیچ شهرى از مأذنه به گوش نخورده بود گفته شد. در تعقیب نماز هم،لعن ابابکر، عمر و عثمان و سایر خلفاىبنى امیهوبنى عباسیهخوانده شد. نمونه ناخرسندى شدیداهل سنت از غلبه تشیع و حکمرانى طایفه قزلباش در ایران در چند بیت خواجه ملاىاصفهانى که خطاب به سلطان سلیم عثمانى سروده، آمده است و او را به عنوان خلیفه خداو خلیفه رسول به تسخیر ایران و دفع فتنه رافضه دعودت کرده است :
تویى اکنون زاوصاف شریفه خدا را و پیمبر را خلیفه
روا دارى که گبر و ملحد دد دهد دشناماصحاب محمد
بیا از قصر دین کسر صنم کن به تخت روم، ملک پارس ضم کن
بهروایتى خطبه رامولانااحمد اردبیلى از اکابر علماى شیعهعصر خواند و این محل تردید است. به هر حال چون خطبه، با اظهار تبرى نسبت به صحابهرسول و خلفاى مقبول و محبوب اهل سنت خوانده شد، مجلس به جنب و جوش آمد و عده کثیرىاز حاضران آماده اظهار مخالفت شدند. شاه جوان به سرعت و قاطعیت، شمشیر از غلافبیرون آورد و به صوفیان مجلس و دیگران حکم کرد که بى درنگ تبرا کنند و از مخالفانترس به خود راه ندهند. در جواب لعن بر صحابه و خلفا، از مردم بانگ بیش باد و کممباد بلند شد وتبراییانتبرزین به دوش از همانجا در شهرراه افتادند و با لعن و سب خلفا و صحابه رسول اکرم، پیشاپیش موکب شاه خویش به حرکتدرآمدند. شهر پر از غوغاى تبراییان شد و اظهار تولاى اهل بیت در شعارها انعکاسى وتکرار یافت. عده‏اى هم براى چشم ترس دیگران یا بدان سبب که از اظهار تبرى خوددارىکردند، کشته شدند. در جواب ناصحان محافظه کار که گفته بودند این اظهار تبرى ممکناست اهل سنت را بر شاه جدید شوراند و به ایجاد اغتشاش وا دارد، صوفى اعظم پاسخ داد؛اگر در اینجا جمیع خلق هم سر به مخالفت بردارند همه را بى دریغ به دست تیغ خواهمسپرد

[sorna]

اسماعیل میرزا نخستین پادشاه صوفی
به دنبال این راهپیمایى وتظاهرات صوفیان مسلح شاه اسماعیل که با مقاومت عمومى‏هم رو به رو نشد و یانمى‏توانست بشود، شاه اسماعیل، نخستین پادشاه صوفى، در تبریز، تختگاه آق قویونلو،سلطنت شیعى برقرار و اعلام نمود. شاه جوان حکم کرد که در تمام قلمرو وى در ممالکمحرومه، بعد از این به همین دستور عمل کنند و همه جا «در اسواق تبراییان همچنان لعنو طعن ملاعین ثلاثه - ]که نزد شاه عبارت از سه خلیفه نخست بود[ - گشوده و هر کسخلاف کرد او را به قتل رسانند». سکوت و تسلیم نهایى اکثریت خاموش مخالفان در تبریزو در سایر بلاد نشان داد که اعلام و اخطار پادشاه جوان به کلى بى هنگام نبود؛ شایدهم کینه‏اى که در نهانگاه سینه ها از سالهاى فتوحاتاعرابپر ماجرا باقى مانده بود، این سکوت وقبول را دست کم در نزد برخى از عوام و خواص تاجیک ولایات به صورت نوعى تشفى و تسکیندر آورده بود.

[sorna]

تلاش برای شناساندن عقاید تشیع
آیین تشیع هم، چنانکه شاه صفوى پیشبینى کرده بود، بعد از چندین نسل دعوت و تبلیغ پنهان و آشکار که از جانب پدران اودر جریان بود، اکنون آماده آن بود که گستره پنهان خود را که سالها زیر نقاب تقیهپنهان و ناشناخته گذاشته بود، آشکار کند، و چنین نیز کرد.

با این حال ازتمام اصول و فروع آیینتشیعآنچه در مدت دعوت پدران شاه اسماعیلآشکار و پنهان تبلیغ شده بود، ظاهرا" تنها مسئله امامت بود که ولایت و جانشینى علىبن ابى طالب «ع» را بعد از وفات رسول اکرم تبلیغ و تعزیر مى‏کرد. این قول هم هر چندهمراه با الزام محبت آل رسول از عهد ایلخانان به تدریج در بین بسیارى از مسلمین وصوفیان رایج بود، اما براى آن که تشیع را به عنوان یک مذهب رسمى‏با تمام اصول وفروع بایسته و لازم یک آیین، براى عام مردم قابل تمسک و اعتماد سازد، کافى به نظرنمى‏رسید. از این رو، تعزیر عقاید در باب توحید و نبوت و معاد نیز براى تکمیل آنضرورت پیدا کرد. به علاوه در مسایل فروع، تعزیر احکام ائمه شیعه و مسأله تقلید واجتهاد در این گونه مسایل هم براى رسمى‏کردن مذهب تشیع ضرورت داشت و این جمله، بامجرد اظهار تولا و تبرا و یا بر سر گذاشتن کلاه سرخ فام دوازده ترک، قابل قبولنمى‏افتاد.

طرفه آنکه در این زمینه‏ها نه خاندان صفوى سابقه و ضابطه‏اىاستوار و قابل استناد داشت، نه صوفیان ترکمان که از زمان شیخ حیدر، به کلاه سرخخویش شناخته مى‏شدند. در تمام تبریز هم که دست کم یک سوم اهالى آن خود را شیعهمى‏خواندند، هیچ کتاب مدون و جامعى در باب تمام فروع و اصولمذهب اثنى عشرىوجود نداشت. فقط بعد ازاعلام رسمیت تشیع، به دنبال جستجوى بسیار، یک بخش از کتاب «قواعد الاسلام» علامهحلى، فقیه شیعى، از کتابخانه شخصى کافى نورالله زیتونى به دست آمد که معدودى علماىشهر آن را مى‏خواندند و هنوز شهرت و قبولى هم نداشت.

بالاخره معلوم شد بدونجلب علماى شیعه از خارج، تشیع نمى‏تواند در عمل، در تمام ایران مذهب رسمى‏واقع شود؛سپس شاه جوان لازم دید علماى مذهب را از بحرین و کوفه و حله و جبل عامل، براى نشرمعارف شیعه و تعلیم و اجراى احکام آن مذهب به ایران دعوت کند و کرد. از این جمله؛شیخ نورالدین کرکساز علماى معروف جبل عامبود، که به دعوت پادشاه ازبینالنهرین به ایران آمد و عامل عمده‏اى در نشر و تبلیغ مذهب جعفرى در ایران گشت.

[sorna]

اعلام تشیع ، اعلام جنگ توسط اسماعیل میرزا
اما اعلام تشیع بهعنوان مذهب رسمى‏دولت در ایران، نوعى اعلام جنگ ایران صفوى به دولتهاى سنى همسایهبود؛ دولت عثمانى که سلطان آن داعیه خلافت یا احیاء آن را داشت، و دولت تازه تأسیسشیبانیانازبککه سلطان سنى و متعصب آن را چاپلوساناطرافش، امام الزمان و خلیفة الرحمان مى‏خواندند. به علاوه طوایف ترک و تاجیک اهلسنت هم که در داخل ایران صفوى و یا در حواشى مرزهاى آن وجود داشتند، با اظهارمقاومت علنى یا پنهان، اجراى حکم شاه صوفى را در تحمیل اجبارى مذهب تشیع بادشواریهایى مواجه مى‏ساختند و مقاومت آنها،اسماعیل صفوىرا در داخل و خارج به چالش وزور آزمایى مى‏خواند. با وجود علاقه‏اى که برخى ایرانیان اهل سنت در آن ایام نسبتبه آل على نشان مى‏دادند و از جملهمیر جمال الدین عطاءالله دشتکى، واعظ هراتبا نشر کتابى به نام روضة الاحباب، این علاقه را که متضمن غلو وى در محبت و ارادتبه آل على بود، در بین عامه رواج داده بود، باز اکثریت اهل سنت از غلبهقزلباش ناخرسندى شدید خود را پنهان نمى‏کردند. شدت این ناخرسندى در داخل ایران را در اینایام از شرحهاى جالب و مؤثرى که روزبهان خنجى در مهمان نامه بخارا، و زین الدینواصفى در بدایع الوقایع آورده اند، مى‏توان دریافت. شواهد نشان مى‏دهد که متعصباناهل سنت در ایران تا به حدى از غلبه «اوباش قزلباش» ناخرسند بودند که تسخیر و تصرفایران را به دست ترک و ازبک بر استقلالى که قزلباش صفوى براى آنها به ارمغان آورده،و آن را به مرحله نیل به دولت ملى ارتقاء داده بود، ترجیح مى‏دادند

[sorna]

تلاش برای تحکیم مبانی انقلاب
بدین گونه یک انقلاب تمام عیار، باخمیر مایه مذهبى، در ایران آغاز شده بود که رهبرى آن در دست شاه اسماعیل جوان وصوفیان قزلباش او قرار داشت. اما جلوگیرى از خاموش شدن شور و هیجان آن، به نوبهخود، سعى مجدانه و شور بى فتور طلب مى‏کرد؛ لاجرم، تمام مدت سلطنت رهبر این انقلابصرف مبارزه و تلاش دائم براى تحکیم مبانى انقلاب و تأمین دوام و بقاى آن شد.

شاه اسماعیل از سال 908 تا 918 ق / 1502 م تا 1512 م، طى جنگهاى متعدد همقلمرو فتوحات خود را گسترش داد و آن را به اقصا نقاط کشور رساند و هم با دولتهاىهمسایه عثمانى و ازبک درگیر شد. وى در اغلب این نبردها پیروزمندانه به پیش رفت، امادر جنگ باسلطان عثمانىدرچالدرانشکست سختى خورد و از آن پس تا پایانعمر دیگر خیال مبارزه با عثمانیها را از سر به در کرد. پادشاه جوان به هنگامى‏که بهزحمت سى و شش سال از عمرش مى‏گذشت؛ در پایان یک فرمانروایى بیست و چهار ساله، درنواحى شروان و قراباغ که به شکار و تفریح رفته بود، بیمار شد و در راه بازگشت بهتبریز در حوالى سراب در رجب 930 ق / مه 1524 م دیده از جهان فرو بست. جسد او را بهاردبیل آوردند و در بقعه جدششیخ صفى الدین اردبیلىبه خاک سپردند

[sorna]

سلطان اسماعیل جنگجویی صاحب ذوق

بنیانگذار دولت صفوى، که به هرحال با سلطنت او، ایران پس از قرنها بعد از هجوم اعراب، توانست بار دیگر به مرحلهیک دولت واحد ملى قدم گذارد؛ فرمانروایى جنگجو، متهور و فوق العاده شجاع بود. وى بهعلم وهنر هم علاقه نشان مى‏داد و به زبان ترکى و حتى فارسى، شعر مى‏سرود. فرزنداناسماعیل هم تقریبا" همه صاحب ذوق شعر و قریحه هنرى بودند.

بعد از او، بهسعى امیران قزلباش، پسرش طهماسب، در تبریز به سلطنت نشست.

[sorna]

شاه طهماسب اول

شاه طهماسب صفوى

«930 - 984 ق / 1524 - 1576 م»

بعد از وفاتشاه اسماعیل اول، به سعى امیران !قزلباش، پسرش طهماسب درتبریزبه سلطنت نشست. وى در شهاباد در حوالىاصفهان به دنیا آمده بود«ذى‏الحجه 919 ق / فوریه 1514 م» و هنگام جلوس بر تختفرمانروایى یازده سال بیش نداشت. برادران دیگرشبهرام میرزا،القاص میرزا، وسام میرزا، هر سه از طهماسب کوچکتر بودند. خردسالى او در آغاز سلطنت به سران قزلباش فرصت داد تا به نام تقرب به او یا حمایتاز او، به تسویه حسابهاى شخصى بپردازند. این حسابها ناظر به هوسهاى قدرت جویى رؤساىقزلباش بود و منجر به اختلالى در قدرت مرشد کامل نشد. در واقع چند بار بین اینسرکردگان قزلباش، نزاعهاى خونین هم رخ داد و حتى دولتخانه نیز که دربار شاه بود گهگاه مورد تعرض واقع شد؛ اما شاه جوان، به رهنمایى مشاوران حرم، هر دفعه با ایجادتفرقه بین دسته‏هاى متخاصم، گزند آنها را از خود و سلطنت خود دور کرد

[sorna]

دفع تهاجمات عبیدالله خان ازبک
در این بین،عبیدالله خان ازبک، برادرزاده شیبک خانمقتول، با استفاده از اوضاع حاکم در دربار پادشاه قزلباش از ماوراءالنهر به خراسانتاخت. این تاخت و تازها از 931 ق / 1525 م تا 937 ق / 1530 م، شش بار صورت گرفت؛ درهر بار، خان ازبک شکست خورده به ماوراءالنهر بازگشت و بار دیگر بهخراسان ونواحى اطراف هجوم آورد. انگیزه این تهاجمات هم اغلب کینه ها و تعصبات مذهبى بود کهنتیجه‏اش ویرانى و خرابى و قتل نفوس بى گناه بود. در هر حال،شاه طهماسبتوانست در دفع این تهاجمات، ازخود کارنامه قابل قبولى ارائه دهد.