نقدی بر تفسیرهای روشنفکرانه از قرآن و حدیث

[M.A.H.S.A]

نقدی بر تفسیرهای روشنفکرانه از قرآن و حدیث



اندیشه حوزه: ضابطه تفسیر و تأویل صحیح از قرآن کریم چیست و برداشتهای روشنفکرانه از قرآن و نیز حدیث چگونه تحلیل می ‏شود؟ نگاه خودِ قرآن به این گونه برداشتها چیست؟

استاد: یکی از آسیب ‏پذیرترین مسائل اجتماعی، بحثهایی است که در رابطه با دین است. چه دیروز و چه امروز افرادی که دارای اهداف خاصی هستند و در همان حال وانمود می‏ کنند که در محدوده دین حرکت می‏ کنند، بناچار می‏ خواهند از خودِ دین برای شیوه و رفتارشان سندی ارائه دهند، از این ‏رو، همان گونه که خود قرآن از روز اول این مسأله را پیش ‏بینی کرده که فرموده است: «هو الذی انزل علیک الکتاب منه آیات محکمات هُنَّ اُمّ الکتاب و آخر متشابهات فامّا الذین فی قلوبهم زیغٌ فیتّبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة و ابتغاء تأویله» (آل عمران /7).



.

[M.A.H.S.A]

البتّه این جا قرآن به عنوان نمونه مطرح شده که مورد سوء برداشت از آیات متشابه قرار می‏ گیرد و گرنه تمام اصول و فروع مبانی دینی، قطعا دارای متشابهاتی است. کسانی که در این اندیشه ‏اند که در محدوده دین به انحرافات فکری خود جامه مشروعیت بپوشانند، طبعا به سراغ متشابهات می ‏روند و لذا در احادیث هست که همان گونه که قرآن آیات محکم و متشابه دارد، احادیث ما نیز محکم و متشابه دارد. حتی مسائل عقلی دین و فرعی در فقه نیز محکم و متشابه دارد. البتّه آگاهان و کسانی که مقیدند درست حرکت کنند متوجه این نکته هستند که محکمات پایه دین است و متشابهات کم است و اکثریّت با محکمات است و متشابهات به صورت نادر، گاه در گوشه و کنار پیدا می ‏شوند. لذا اهل انحراف و کسانی که در دلشان زیغ هست می‏ کوشند تا این متشابهات را از لابلای انبوه دلایل محکم پیدا کنند. اندیشمندان و کسانی که می‏ خواهند درست حرکت کنند معیار را همان محکمات قرار می ‏دهند و متشابهات را براساس آنها تبیین و تفسیر می‏ کنند، ولی آنان که دارای انحرافند به متشابهات بسنده می ‏کنند تا بتوانند بدین وسیله به اهداف خود برسند. پس این گونه برداشتهای سوء چیز تازه ‏ای نیست و از روز اول خود قرآن آن را پیش‏ بینی کرده است. البتّه شیوه برداشتها به شرایط زمان بستگی دارد و در هر زمان به گونه ‏ای است.

.

[M.A.H.S.A]

ما امروزه در اوج این ناهمگونی در رفتار با قرآن به وسیله افرادی که اصطلاحا به آنها روشنفکر می‏گویند قرار داریم. این که گفتم «اصطلاحا به آنان روشنفکری می‏گویند»، چون در واقع اینها روشنفکر نیستند. اینها اساسا مانع رشد و پیشرفت فکرند. در واقع می‏خواهند راه فهم را ببندند. پس اینها روشنفکر نیستند؛ ضد روشنفکری‏اند. روشنفکری یعنی با یک بینش آزاد به سراغ تمام مسائل دینی رفتن، چه فروع و چه اصول. حتی خود قرآن بر این جهت خیلی تأکید دارد و می‏فرماید: «و انزلنا الیک الذکّر لتبیّن للناس ما نُزّل الیهم و لعلّهم یتفکّرون» (نحل /44) می‏گویند قرآن را به سوی تو فرود آوردیم، تا برای مردم آنچه را به سوی ایشان نازل شده است توضیح می‏دهی و امید که آنان بیندیشند.

.

[M.A.H.S.A]

پس اندیشیدن حتی روی بیانات شخص پیامبر مطلوب شرع است. البتّه اندیشیدن به معنای درست فهمیدن است. هدف این باشد که شخص فرمایش پیامبر را که تلقّی می‏کند، بفهمد و سعی کند به روح و جان کلام ایشان پی ببرد، نه این که کوشش کند راه مفری برای این که خودش را از این دستور حضرت نجات دهد، پیدا کند.
پس روشنفکری یعنی با یک فکر آزاد و روشن به سراغ مطالب رفتن و اساسا در این آیه شریفه که: «یؤت الحکمة من یشاء و من یؤت الحکمة فقد اوتی خیرا کثیرا» ما «حکمت» را به «بینش» معنی کرده‏ایم. «اِن اللّه‏ علیمٌ حکیمٌ» علم «دانش» است و حکمت «بینش» است و اگر بینش در کنار دانش نباشد، علم شاید گمراه‏کننده باشد؛ چون ممکن است انسان دانشی داشته باشد، ولی کاربرد آن را نداند. در این صورت او بینش ندارد. خداوند تأکید دارد که انسان در کنار دانش، بینش هم داشته باشد. درست است که مسائل را حتی از خود شخص پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فرامی‏گیری، امّا این دانش است. می‏گوید بینش هم داشته باش. مسأله بصیرت در دین از مسائل اساسی است. پس ما اساسا بر روشنفکری به این معنی تأکید داریم و از باب «برعکس نهند نام زنگی کافور» این یک نوع طعنه است که ما به افرادی که برداشت سوء از دین دارند روشنفکر می‏گوییم و گرنه در حقیقت ما اینها را روشنفکر نمی‏دانیم، چون کارشان عقبگرد است، کاری را انجام می‏دهند که هزاران سال پیش کسانی که در مقابله با دین حرکت می‏کردند، انجام می‏دادند.

[M.A.H.S.A]

بنابراین، این که انسان درباره مفاهیم دینی اعمال رأی کند، معنایش این است که از راه و روش و شیوه‏ای که محدوده فهم دین را مشخص می‏کند، حرکت نکند و این در اصطلاح، تفسیر به رأی نامیده می‏شود.
اندیشه حوزه: در واقع شما با این بیان ضابطه تفسیر صحیح را از تفسیرها و برداشتهای انحرافی مشخص می‏فرمایید؟
استاد: بله. همین مطلب را خود پیامبر نیز پیش‏بینی فرموده‏اند کسی که با تکیه به رأی خود قرآن را تفسیر کند، این تفسیر به رأی است. اعمال نظر شخصی در فهم مسائل دینی نه تنها مطلوب شرع نیست، بلکه مطلوب عقلا هم نیست؛ زیرا در علم فقه و دین‏شناسی، مثل سایر رشته‏های علوم انسانی و حتی علوم تجربی، جایی برای کاربرد ویژگیها و ادراک شخصی نیست. البتّه در سایر علوم حامیان ایستاده‏اند و از دستبرد به آن جلوگیری می‏کنند، ولی چون دین دایره بسیار وسیعی دارد، متأسفانه کسانی نیستند که از آنها هراسی باشد؛ لذا در باز است و هر کس به هر گونه یغما می‏کند. علتش این است که افراد زیادی در جامعه هستند که مثل همین به اصطلاح روشنفکران نمی‏خواهند کاملاً زیربار دین بروند و این افراد پشتوانه اینها قرار می‏گیرند. افرادی که می‏خواهند از زیر بار تکالیف دینی ـ که احساس می‏کنند دارای نوعی مشقت است ـ فرار کنند، مجال می‏دهند که عده‏ای به نام روشنفکر و کسانی که حقیقت دین را درست فهمیده‏اند!! حرفهای مطلوب آنها را ارائه دهند و مورد حسن استقبال آنها قرار می‏گیرند. این کار مخصوصا در زمان ما که پشتوانه خارجی هم دارند، قدری شدیدتر و پیچیده‏تر است.