مديريت اداري و مالي ربع رشيدي
سرپرستي و مسؤوليت مستقيم ربع رشيدي از بدو تأسيس (699 هـ. ق) تا حدود بيست سال، يعني سال قتل رشيدالدين (718 هـ.ق) با شخص او بوده است كه باني و مؤسس آن است. در وقف نامه در چند جا بيان مي‌كند كه تا خودش زنده و در قيد حيات است مديريت و توليت ربع رشيدي را به عهده دارد ولي بعد از خودش، اداره آن را به يك هيأت سه نفري كه در رأس آنها متولي قرار دارد، واگذار كرده است. در باب سوم وقف‌نامه مي‌نويسد: «اولاً تا اين ضعيف در قيد حيات باشد توليت اين ابواب البر و موقوفات آن جهت نفس خود معين گردانيده‌ام و هيچ كس را در آن امور به هيچ وجه مدخلي و شروعي نيست» در اوايل شرط مي‌كند كه سه مقام متولي و مشرف و ناظر از ميان بزرگترين پسرانش و يا بزرگترين و ارشدترين نوه‌ها و خاندانش انتخاب شود، ولي گويا بعدها از اين تصميم منصرف شده و مي‌نويسد كه متولي در زنده بودن خودش، لايق‌ترين و متقي‌ترين و مؤمن‌ترين افراد از اولادش را به اين سه مقام بر مي‌گزيند.
براي اين سه مقام شرايط سختي تعيين كرده كه نه تنها بايد مورد تأييد متولي باشند، بلكه قاضي القضات تبريز هم بايد آنها را تأييد كند. وقتي كه اين اشخاص مورد تأييد قرار گرفتند همه بايد از آن پيروي كنند، در اين باره مي‌نويسد:
«… و شرط آن است كه اين عمال (يعني آن سه مقام) اهل كفايت باشند و تارك تمام مسكرات باشند، و بايد اين معني نزد حاكم شريعت به ثبوت رسانند…» و تأكيد كرده كه حتماً اين سه نفر در ربع رشيدي حضور داشته و در كارها نظارت مستقيم داشته باشند ولي اگر به دليلي يكي از آنها نتوانست حاضر شود. «ديگري را به نيابت خود جهت مباشرت آن عمل قائم مقام خود معرفي كند».
متولي كه مسؤول مستقيم ربع رشيدي بوده، بايد در هر كار اساسي و تصميمات مهم و بخصوص در امور مالي با دو مقام ديگر يعني مشرف و ناظر مشورت كند و سپس اقدام نمايد. متولي را نصيحت مي‌كند كه رعايت حق را بنمايد، نيكوكار، صبور و خوش قول باشد و در تعيين افراد دقت كند و صالح‌ترين، و مجدترين مردمان را براي كار در ربع رشيدي، استخدام كند و ديگر مي‌گويد كه قرض نكند كه «قرض كردن عظيم نامستحسن بوده و خانها (خانه‌ها) بسياران خراب كند خصوصاً وقف را». در همه جا ناظر را نايب متولي كرده كه در غياب متولي مي‌تواند به امور ربع رشيدي رسيدگي كرده و امور را حل و فصل كند.
شرح وظايف، كنترل، شرايط استخدام و تقسيم كار در ربع رشيدي
در وقف نامه، شرح وظايف كليه كاركنان از بواب (دربان) و آشپز گرفته تا مدرسان، طلبه و سه مقام ارشد يعني متولي، ناظر و مشرف، دقيقاً تعيين شده است.
دقيق‌ترين شرح وظايف، مخصوص متولي است كه به طور پراكنده در قسمتهاي مختلف وقف نامه بيان شده است از جمله متولي مسئول مستقيم امور مالي، استخدام، عزل، آموزش، ساختمان، گزينش طلبه و مدرسان، گزينش كارمندان ربع و كارگران و غلامان موقوفات و خلاصه همه امور مربوط به ربع رشيدي است منتهي با مشورت دو مقام ديگر يعني ناظر و مشرف.
مهمترين وظيفه‌اي كه رشيد درباره آن بسيار تأكيد كرده و حساسيت به خرج داده، استخدام و گزينش كاركنان ربع رشيدي است. اساسي‌ترين مسأله‌اي كه در گزينش به آن تكيه كرده، مسأله تقوا و پايبندي به اعتقادات اسلامي و امانتداري است.
رشيد كليه كاركنان را از همه جهات اخلاقي، اعتقادي و امانتداري و تعهد و كار و كوشش شديداً كنترل مي‌كند و اگر يكي خلافي انجام داد، بعد از تنبيه، از سازمان اخراج و كس ديگري كه داراي آن خصايل نيكو باشد، نصب مي‌كند و مسأله كنترل در اين سازمان به نحو احسن انجام مي‌شده است، به علاوه به متولي توصيه مي‌كند كه خوش خلق، صبور و مهربان باشد و نسبت به كاركنان دلسوزي و غمخواري كند.
درباره شرايط گزينش و استخدام طبيب علاوه بر آن شرايط عمومي (متعهد، مؤمن، با تقوا و مجتنب از مسكرات) بايد «حاذق و امين» هم باشد و يا مدرس (استاد) بايد «فاضل، عالم به اصولين و به فروع و نيكو سيرت و مشهور به صلاح» باشد و يا طلبه و دانشجويان براي تحصيل در ربع رشيدي علاوه بر شرايط عمومي بايد «مهوس (علاقه‌مند) و مجد» باشند و اگر درس نخوانند و تنبلي كنند بلافاصله اخراج و ديگري به جاي آنها برگزيده شود و يا كتابدار بايد «عاقل كافي، متورع و حتما بايد نويسنده و صاحب معرفت كتب» باشد.
به طور كلي رشيدالدين در استخدام علاوه بر شرايط اخلاقي و اعتقادي، يكي از مهمترين شرايط در هر شغلي را تخصص داشتن و صاحب نظر بودن در آن شغل مي‌دانسته است.
املاك وقفي رشيد از روي وقف‌نامه ربع رشيدي
در وقف‌نامه ربع رشيدي ابتدا به فهرست و حدود جغرافيايي املاك يزد پرداخته شده كه گويا بيشترين مقدار اوقاف او در اين نقطه از ايران بوده است. اين قسمت و ديگر قسمتهاي اموال وقف شده به خط حاكم تبريز است و رشيد صفحات يا اوراق آن را با خط خود شماره گذاري كرده است.
در هر صورت، فهرست املاك و رقبات موقوفه در يزد از صفحه 45 وقف‌نامه شروع و تا صفحه 103 ادامه دارد، تعداد اين اموال و املاك كه حدود و ثغور جغرافيايي يا جهات اربعه آن دقيقاً تعيين شده به 661 قطعه مي‌رسد. به علاوه اگر فهرست قطعاني كه در سه برگ مفقوده (شش صفحه) يعني اوراق 77، 78 و 79 آمده و امروز در دست نيست به آن اضافه كنيم به بيش از هفت صد قطعه زمين شش دانگ يا مشاع و قريه و قنات وقفي فقط در يزد و حومه آن بالغ مي‌شده است.
بعد از املاك وقفي يزد، به املاك موقوفه تبريز و سپس به موقوفات مراغه پرداخته است.
سپس املاك وقفي آذربايجان يا «دارالملك تبريز» را بيان كرده كه از صفحه 111 تا صفحه 115 ادامه دارد و بعد به املاك وقفي شيراز و املاك اصفهان (صفحه 116) و املاكي در موصل اشاره مي‌كند.
و نيز در وقف‌نامه از دو قريه بزرگ به نامهاي رشيد آباد و فتح آباد نام مي‌برد. باغ رشيد آباد كه بسيار بزرگ بوده به چهار قسمت نجم آباد، دين آباد، باغ فردوس و باغ خانقاه تقسيم مي‌شده است كه در اين چهار قريه (كه مجموعاً رشيدآباد ناميده مي‌شده) صدنفر غلام و صدنفر كنيز را سكني داده بود.
چگونگي حفظ، نگهداري و اجاره دادن رقبات موقوفه
خواجه رشيد نسبت به نحوه بهره‌برداري از املاك و اراضي موقوفه نظرات خود را بيان مي‌دارد و حتي مدت اسناد اجاره و شرايط مستأجر را نيز مدنظر داشته و در وقف‌نامه مي‌نويسد:
«… بيشتر از سه سال به اجارت و مسافات ندهد و از معامله متغلبان اجتناب كند…».
«… و بايد كه البته اوقاف را به اجارت طويله ندهد و قطعاً اوقاف را به ارباب جاه به اجارت ندهد. چه از تصرف كردن ايشان در آن خلل‌ها بسيار با ديد آيد…».
رشيد همچنين در خصوص عمران رقبات موقوفه و اضافه نمودن به تعداد املاك و عقارات موقوفه نيز چنين نظر مي‌دهد:
«و اگر نصف حاصل موقوفات كه بر رقبات تعلق دارد به تمام مصارف وافي نباشد مقدار حاصل را موزع كنند بر همه مصارف به نسبت نصيب، و اگر زايد آمد بدان ملكي بخرند و بر رقبات و اولاد وقف كنند به موجب مذكور».
همچنين مي‌توان به نظر رشيد در مورد معافيت موقوفات از ماليات به منظور ايجاد شرايط بهتر براي عمران و آبادي آنها توجه كرد. او در نامهاي كه خطاب به عمال حكومت و مردم سيواس نوشته است، مي‌گويد كه به او خبر رسيده است كه عوايد اوقاف «دارالسياده» سيواس به مصرف خاص خود نمي‌رسد و موقوفات روبه ويراني نهاده است و اين كار را به ظلم متوليان و متصديان امور اوقاف نسبت مي‌دهد و مي‌گويد كه بايد به جاي ايشان اشخاص معتبري به كار گماشت. مي‌نويسد كه اگر نقصان عوايد اوقاف به سبب خرابي دهات است عوايد ديواني بايد صرف آباداني آنها شود اما اگر نقصان عوايد اوقاف به علت صدور حواله و مطالبه ماليات زائد از طرف ديوان است موقوفات را بايد از پرداخت اين حواله‌ها و ماليات‌ها معاف دارند.
نحوه تنظيم بودجه موقوفات ربع رشيدي
از كل درآمد اوقاف ربع رشيدي، بعد از كسر هزينه‌هايي كه براي بهره‌برداري در سال آتي ضروري بود، نصف باقي مانده محصول سهم اولاد رشيد مي‌شد و نصف ديگر را براي هزينه‌هاي جاري ربع رشيدي اختصاص مي‌دادند.
يعني اولاد رشيد علاوه بر سهم الارثي كه در وصيت‌نامه ياد شده (مكتوب 36) برايشان تعيين شده بود، سهمي هم از درآمد اوقاف را مي‌بردند. ولي آنچه جالب توجه است اينكه هزينه‌هاي ضروري يعني تهيه آلات و ادوات اموال موقوفه مانند ابزار كشت بذر، لايرويي قنوات، كود، سهم زارعان املاك و تعمير اماكن و غيره بر سهم اولاد از برتري و اولويت برخوردار بوده‌اند.
سپس متولي را ملزم مي‌كند كه بعد از محاسبه مخارج مذكور، باقي مانده محصول را نصف كند نيمي از آن را بين اولادش تقسيم كند و نيم ديگر را به مصارف ربع رشيدي برساند و حتي تأكيد دارد كه اگر در سالي به دليل آفات سماوي و شيوع قحطي و خشكسالي ميزان محصول كم شد، متولي مي‌تواند همچنان هزينه ربع رشيدي را در اولويت قرار دهد. اصولاً تنظيم بودجه ربع رشيدي بسيار مفصل و يكي از اساسي‌ترين فصول وقف‌نامه را تشكيل مي‌دهد كه ما در اينجا قسمتهاي اساسي و ضروري آن را مي‌آوريم و از جزئيات مانند هزينه ادويه و هيزم و امثالهم جهت دارالضيافه و يا هزينه روغن چراغ اماكن و غيره صرف نظر مي‌كنيم و قبل از هر چيز به هزينه كل ربع رشيدي مي‌پردازيم:
كل هزينه نقدي و غيرنقدي ربع رشيدي
رشيدالدين در پايان وقف‌نامه، به قول خودش «جهت سهولت ضبط و سرعت فهم» تمام شرايط و مطالب مربوط به ربع رشيدي را خلاصه نويسي كرده است (ص 274-290 وقف نامه).
الف ـ جمع بندي مبالغ نقدي
1- جمع كل هزينه در مرحله اول تأسيس ربع رشيدي 23705 دينار؛
2- اضافه كرد، جهت ارامل تبريز در هر سال 200 دينار؛
3- هزينه افزوده شده نوبت اول 2843 دينار؛
4- هزينه افزوده شده نوبت دوم 4870 دينار؛
جمع كل هزينه نقدي ربع رشيدي 31618 دينار.
در آن زمان هر دينار معادل سه مثقال طلا بوده است، پس جمع كل هزينه‌هاي نقدي مي‌شود معادل 94854 مثقال سكه طلا و اگر امروز قيمت متوسط طلا را سي و پنج هزار و چهارصد تومان محاسبه كنيم (آذرماه 1382) هزينه نقدي يا پرداختهاي ربع رشيدي سالي حداقل/3357831600 تومان مي‌شده است. مي‌بينيم كه مشابه هزينه پيشرفته‌ترين مجتمعهاي آموزشي امروز است و اگر مقدار پرداختهاي جنسي ربع رشيدي كه بعداً مي‌آيد بدان اضافه شود، متوجه مي‌شويم كه هزينه هنگفتي بوده است و اهميت اين مجتمع بيش از پيش بر ما روشن مي‌شود. به هر حال مي‌پردازيم به مقدار پرداختهاي جنسي ربع رشيدي:
ب ـ جمع هزينه جنسي ربع رشيدي
1- جمع كل مقدار نان مصرف شده در مرحله اول تأسيس 298750 من؛
2- اضافه مجدد 1800 من؛
3- افزايش نوبت اول 11909 من؛
4- افزايش نوبت دوم 73440 من؛
جمع كل پرداختهاي ربع رشيدي به صورت جنسي (نان گندم) 385899 من.
تقريباً معادل 1157 تن (هر من تبريز طبق فرمان غازان خان معادل حدود 640 گرم محاسبه شده است) در يك سال، به دو قلم مذكور بايد هزينه نگهداري و پذيرايي از هزارها نفر عالم و طلبه‌اي كه از نقاط مختلف به تبريز آمده بودند اضافه كرد كه در وقف‌نامه ذكر نشده ولي در مكاتبات رشيدي گفته شده است.
تقسيم بودجه در ربع رشيدي
رشيد بودجه اين مجتمع را به ترتيب اولويت به اين شرح تقسيم كرده است:
اول. پرداخت سهم هيأت امنا؛
دوم. پرداخت حقوق و دستمزد كاركنان ربع رشيدي؛
سوم. پرداخت هزينه مصالح و ادوات ربع رشيدي همچون فرش، سوخت، مواد غذايي و غيره؛
چهارم. هزينه‌هاي پيش بيني نشده يا غير ضروري.
در اينجا توضيح قسمتهاي سوم و چهارم كه بسيار مفصل است غير ضروري مي‌نمايد و فقط به طور خلاصه به قسمتهاي اول و دوم مي‌پردازيم.
ميزان دستمزد كاركنان ربع رشيدي
رشيدالدين هر يك از تأسيسات ربع رشيدي را كه شرح مي‌دهد، تمام مسؤولين و كاركنان متعدد آن را نيز با شرح وظايف دقيق و تعيين حقوق و دستمزد نقدي و كمك غيرنقدي معرفي مي‌كند.
ما در اينجا به طور بسيار خلاصه دستمزد كاركنان بعضي تأسيسات مهم ربع رشيدي را ذكر مي‌كنيم تا نشان دهيم كه دستمزدها در ربع رشيدي در حد بسيار خوب بوده و مقايسه آن را به عهده خوانندگان مي‌گذاريم.
دستمزد كاركنان مساجد
1- امام جمعه مسجد، صيفي و شتوي ربع رشيدي سالي 120 دينار نقد رايج تبريز و هر روز 6 من نان گندم؛
2- دو نفر مؤذن خاص مساجد ربع رشيدي سالي 90 دينار نقد… و روزي چهار من نان گندم؛
3- دو نفر مؤذن ساير مساجدي كه در شهرستان رشيدي و ربض رشيدي و محلات آن واقع بوده‌اند، سالي پنجاه دينار و روزي ده من نان براي هر نفر.
4- واعظان مساجد سالي شصت دينار و روزي 5 من نان گندم براي هر يك؛
5- قيمهاي مساجد سالي 36 دينار و روزي 2 من نان گندم؛
6- سقاهاي مساجد سالي 50 دينار و روزي 2 من نان گندم؛
7- دربانان هر يك سالي 30 دينار و روزي 2 من نان گندم؛
8- مشعل داران مساجد سالي 30 دينار و روزي 2 من نان گندم.
دستمزد كاركنان مدارس
1- خازن دارالكتب (رئيس كتابخانه) سالي 150 دنيار، روزي 3 من نان گندم؛
2- مرتب (رئيس مدرسه) سالي 60 دينار در مرحله اول و سپس 60 دينار ديگر در حاشيه اضافه كرده و مجموعاً سالي 120 دينار نقد و روزي 4 من نان گندم؛
3- معادل دارالكتب يا مناول كه در حقيقت متخصص علم كتابداري و كتاب شناسي بوده سالي 120 دينار نقد و روزي 3 من نان.
دستمزد مدرسان، معيدان و كاركنان بيت التعليم بعداً خواهد آمد.
دستمزد خازن و كليددار
اينان از افراد بسيار مورد اعتماد رشيد بودند و هر يك سالي 300 دينار نقد و روزي 4 من نان حقوق داشته است. فراش مخصوص گنبد سالي 40 دينار و روزي 2 من نان.
شهريه اهالي خانقاه
1-شيخ هر سال 150 دينار و هر روز 5 من نان؛
2-صوفي‌ها هر يك سالي 30 دينار و روزي 3 من نان گندم؛
3-دو نفر خادم خانقاه هر يك سالي 40 دينار و روزي دو من نان؛
4-فراش
5-مشعل دار
6-خازن خانقاه هر يك سالي 30 دينار و روزي 3 من نان.
دستمزد كاركنان دارالشفا
1- طبيب در اول سالي 300 دينار بعدها در حاشيه سالي 150 دينار ديگر به آن اضافه كرده جمعاً به سالي 450 دينار نقد مي‌رسيده است.
از سهم هيأت مديره كه بگذريم دستمزد طبيب از نظر كميت در مرحله دوم بعد از دستمزد مدرس ساير علوم كه سالي 500 دينار بوده، قرار مي‌گرفته است و روزي ده من نان.
2- متعلمان (دانشجويان) علم طب هر يك سالي 30 دينار و روزي 3 من نان؛
3- جراح و كحال (چشم پزشك) هر يك سالي 100 دينار و روزي 5 من نان؛
4- ساير كاركنان دارالشفا را نيز با شرح وظايف و دستمزد تعيين كرده كه از شرح آن خودداري مي‌شود.
چنان كه بيان شد، فلسفه رشيد در پرداخت حقوق مكفي و سطح بالا اين بود كه تمام كاركنان اعم از كاركنان آموزشي، اداري و غيره از سر رفاه و فراغ بال به كارو كوشش پردازند و خدمت كنند و هرگز به فكر مال و منال و هزينه زندگي زن و فرزند نباشند.
شيوه پرداخت دستمزدها
پرداخت دستمزدها بانظم و ترتيب خاصي انجام مي‌گرفته است كه قبل از شرح مطلب اين نكته را بايد متذكر شويم كه هر چند دستمزد و اجرت كاركنان به طور سالانه تعيين شده بود، ولي پرداخت آن، درست به شيوه امروز، به طور ماهانه بود. در هر صورت در پايان هر ماه، حقوق و يا دستمزد هر يك از كاركنان را در كاغذي (يا پاكتي) پيچيده و با تشريفات خاصي به آنها مي‌داده‌اند.
پاسخ با نقل قول
علاقه مندی ها (بوک مارک ها)