كاربري فضاها در شهر كهن ربع رشيدي

سازمان يابي كلي فضاهاي عمومي،موقعيت واحدهاي مسكوني و ديگر كاربري ها از اصول مهم شهر سازي و معماري است. بهترين نوع سازمان يابي، زماني است كه در يك سايت وقتي توده وفضا بررسي مي گردد تمام اصول طراحي، محصوريت، تباين، تناسب، تركيب، مقياس انساني، پيوستگي فضايي و... رعايت گردد كه بیشتر اين موارد در ربع رشيدي مد نظر بوده است. محلات مسكوني، كارخانه هاي كاغذ سازي، بازار، قيصريه، حمام، مسجد، دروازه ها و كاروانسراهاي متعدد در شهرستان رشيد آباد وجود داشته اند. سازمان كالبدي و ويژگيهاي شهرسازي و معماري آن داراي عملكردهاي فرهنگي، مذهبي، آموزشي و سازمان فضايي آن متناسب با اين عملكردهاي مختلف سامان دهي شده است. مطالعه وقفنامه با هدف آشنايي با سازمان فضايي ربع رشيدي نشان مي­دهد که اين شهرک دانشگاهی از نظر کالبدي داراي سازماني منسجم و يکپارچه بوده و تمام عناصر خدماتي مجموعه در پيرامون دو هسته مذهبي و علمي آن شکل يافته­اند. بخش اول روضه با عملكرد مذهبي ـ آموزشي كه اصل مجموعه را فرا گرفته و بخش دوم شامل مؤسسات مختلف درماني، آموزشي، اداري، پذيرايي و اقامتي كه در ارتباط با ربع فعاليت مي‌كردند. اندازه و زمين مورد نياز فعاليت ها با توجه به شرايط خاص اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و محيطي حاكم برآن زمان و با درايت خاص تخصيص داده شده است. تمامي فضاها و مكانهاي اصلي مجموعه در پيرامون محور اصلي مجموعه قرار گرفته و فضا هاي كمكي ربع درهشتي ها، ساباطها و سردرگاههاي همان مسير پيش بيني گرديده است. گذر اصلي آن داراي كاركردهاي گوناگون همانند تجمع، توزيع نان، برداشتن آب، سقاخانه ها و... بوده است.
كوچه و دروازه هاي ربع، فضاهاي زنده و داراي طرح معماري خاص خود مي باشند. در طرح ربع رشيدي فضاي تلف شده و غير عملكرد ي ديده نمي شود و تمام فضاهاي کوچه و دهليزها و وروديها در شب بوسيله مشعل و چراغ و قنديل روشن مي­گرديد. به طور كلي عناصر اصلي مجموعه ربع رشيدي عبارت بودند از: روضه - دارالحفاظ- خانقاه – دارالضيافه- دارالشفاء- دارالمتولي - سراي ناظر- مفتح الابواب- حجره­ها- درالمساکين – مطبخ- خزانه- انبارها- سقاخانه ها و .... در برنامه­ريزي و طراحي ربع رشيدي اصول و معيارهاي برنامه­ريزي و طراحي شهري به کارگرفته شده است و کارآيي، عدالت، رفاه، صرفه­جويي، وحدت فضايي، پيش­انديشي و آینده نگری، ملاک عمل خواجه رشيدالدين فضل­الله بوده است.