آسیب شناسی عزاداری سالار

[R A H A]

هراس نخبگان از عوام يا عوام ‏زدگي آنان
از جمله عواملي که در گسترش و شيوع تحريفات و آسيب‏هاي عزاداري و رشد و نهادينه شدن آنها نقش داشته، سکوت يا تأييد و حمايت نخبگان ديني از اين گونه مسائل بوده است. نقش و وظيفه انديشمندان، آگاهان، بزرگان و نخبگان جامعه، بويژه نخبگان ديني آن است که فراتر از درک عامه مردم، واقعيت‏هاي سطحي و زيرين جامعه را بشناسند، عوامل رشد و انحطاط را دريابند و به موقع و با روش مناسب، از خود واکنش نشان دهند. اگر همين نخبگان، به هر جهت از انجام وظيفه خود باز مانند، کوتاهي کنند و يا دچار اشتباه شوند، سير انحراف و انحطاط شتاب بيشتري مي‏گيرد. به نظر مي‏رسد که در جريان تحريف فرهنگ عاشورا، اين موضوع، يکي از عوامل تکميل‏کننده و شتاب‏بخش باشد. دليل آن نيز دو چيز مي‏تواند باشد:
يکي هراس نخبگان از عوام که با مخالفت و مقاومت جدي آنان روبه‏رو گردند و توفيقي نيايند و خود نيز جايگاه اجتماعي‏شان را از دست بدهند، يا آنکه اقدام در برابر آن را، بي‏فايده و پر ضرر دانسته‏اند و از اين رو، به ورطه محافظه‏کاري در معناي غير مثبت آن غلتيده‏اند.
دليل دوم نيز همسويي کامل و همانند ديگر مردم انديشيدن برخي از آنهاست که به عوام‏زدگي تعبير مي‏شود. عالم عوام‏زده، نه تنها مصلح نيست و نقش اصلاحي ايفا نمي‏کند، که در پي ساختن دستاويزي ديني و توجيه شرعي براي خرده فرهنگ‏هاي عوام نيز برمي‏آيد که ممکن است از روي ساده‏انديشي و يا غرض‏ورزي باشد.
پيرايش، پالايش و آرايش فرهنگ عمومي مردم، وظيفه نخبگان آگاه است. نقش نخبه و عالم ديني را از جهت‏هاي گوناگون مي‏توان به ديده‏بان، پزشک جراح يا چيزهاي ديگر تشبيه کرد که در اين موارد، فرياد کردن و عمل کردن، اگرچه با واکنش منفي نيز مواجه شود، وظيفه اوست.
گاه، عدم برخورد نامناسب با اين پديده‏هاي تحريف‏آميز، به دليل هراس از تضعيف و يا تخريب پايه‏ها و هنجارهاي اعتقادي مردم است. البته اين تحليل، فاقد عنصر آينده‏نگري و دوربيني است؛ چرا که اگر اين تحريف‏ها در آينده از پرده بيرون افتد - که به طور حتم چنين است - خطرش براي مباني اعتقادي، صدها برابر بيشتر است.

[R A H A]

تبديل شدن عزاداري به عادت
اين مقوله، از آسيب‏هاي کلي مربوط به آداب ديني است. منظور از عادت نيز، آن چيزي است که بار انديشه‏اي، برهاني و معنايي خود را به تدريج از دست داده و به هنجارهاي تکراري تبديل شده است.
يکي از دلايل مهمي که فرهنگ عزاداري به طور کامل نتوانسته نقش خود را ايفا کند و آموزه‏هاي اصلاحي و احياگرانه قيام عاشورا را بازتاب دهد، همين موضوع است. بار عاطفي اين حادثه قوي است. از اين رو، ظرفيت عادت‏پذيري آن، به شدت افزايش مي‏يابد. بسياري از آسيب‏هاي فرهنگ عاشورا، از همين آبشخور سرچشمه مي‏گيرد. هنگامي که موضوعي به عادت تبديل شد، ديگر براي انسان به‏جا آورنده آن، هدف فقط انجام آن است و با بجا آوردن آن، تخليه رواني مي‏شود. در چنين صورتي، انتظار معنادار بودن اين عمل و پويايي آن، انتظاري بي‏معناست؛ چرا که از هر تأمل عقلاني و حتي در حد افراط آن؛ هر گونه تأمل عرفاني نيز تهي است. ديگر خود اين عمل اصالت خواهد داشت و نه چيزي ديگر. اين چنين است که از لحاظ اجتماعي، مي‏تواند اثر نامطلوبي نيز داشته باشد؛ يعني نقش توجيه‏گر و تخديرگرانه به خود بگيرد. گاهي توجيه‏گر کار زشت به جا آورندگان مي‏شود، گاه، دغدغه‏هاي وجدان را کاهش مي‏دهد و گاه نفس ملامت‏گر را به خاموشي وامي‏دارد.

[R A H A]

آميخته شدن فرهنگ‏هاي قومي و سرزميني با عزاداري
عزاداري، سنتي اجتماعي و مردمي است. از اين رو، هر ملتي و هر سرزميني، از پيش شکل خاص عزاداري خود را دارد و عزاي امام حسين‏عليه السلام را، بر همان پايه تبيين و تعريف مي‏کند. البته به تلقين‏ها و نمادسازي‏هايي نيز دست مي‏يازد، ولي قالب اصلي و کلي، همان قالب عزاداري خويش است. بدين جهت، نه تنها شکل و ظاهر و ريشه عزاداري، به شيوه فرهنگي و قالب عزاداري سرزمين‏ها و ملت‏هاي مختلف وابسته است، که گاه، روحيات و خلقيات يک قوم و ملت نيز، در شکل روايت و بازسازي و تفسير حادثه نيز مؤثر است. از اين رو، همان گونه که زبان‏ها و الفاظ از قومي به قوم ديگر، و از سرزميني به سرزمين ديگر متفاوت است، شيوه‏هاي عزاداري و شدت و ضعف آن و چگونگي برداشت و تجسم نهضت عاشورا، مي‏تواند بر اساس ويژگي‏هاي فرهنگي و اجتماعي آنان متفاوت باشد. بدين‏سان، فرهنگ عزاداري مردم عراق، پاکستان، اردن، بحرين، لبنان، ترکيه و نقاط ديگر جهان، هر يک به تناسب فرهنگ کلي مردمان آن، با يکديگر متفاوت است. اگر چه اين همسازي ميان گراميداشت امام حسين‏عليه السلام و نهضت عاشورا، با فرهنگ عزاداري کلي يک ملت و سرزمين، طبيعي به نظر مي‏رسد، بايد نکته‏اي را در نظر داشت و آن، تلاش براي هماهنگ ساختن و قاعده‏مند کردن عزاداري سيدالشهدا بر اساس فرهنگ يک ملت با فلسفه و اهداف و روح قيام است.
اين موضوع ضمن آنکه از ورود تحريفات خواسته و ناخواسته جلوگيري مي‏کند، به اعتلاي فرهنگ عمومي جامعه نيز مي‏انجامد. البته مسئله ديگر که بسي مهم‏تر و در مسير انحراف مؤثر است، عاريه گرفتن فرهنگ عزاداري قومي توسط قوم ديگر و ملتي توسط ملت ديگر، آن هم نه نقاط قوت که نقاط ضعف و قالب‏هاي شکلي آن است. نمونه‏هاي بارز آن، ورود قمه‏زني از ترکيه عثماني و يا به روايتي از مسيحيت و زنجيرزني از هندوستان به عزاداري‏هاي ايران و عراق است.

[R A H A]

ضعف دانش و بينش عمومي
فقدان يا نقصان دانش و انديشه در جامعه، زمينه‏ساز هر گونه انحراف و تحريفي است. در اين زمينه، ميزان و سطح سواد عمومي جامعه، عامل مهمي است. در اين ميان تعداد باسوادان جامعه، سطح سواد اقشار و گروه‏هاي سني تأثيرگذار چون جوانان، ميانگين تحصيلات در جامعه، و نيز ميانگين سواد نخبگان و سکانداران هدايت امور جامعه، اهميت دارد. به يقين، در جامعه‏اي که بيشتر افراد آن، بي‏سواد يا کم‏سواد باشند، ميزان و شدت شيوع تحريفات و خرافات بسيار بالاست. از سوي ديگر، اظهار مطالب درست و علمي و عميق از سوي عالمان آگاه نيز به سبب نبود قدرت هضم و درک آنها دشوار است.
مسئله ديگري که ارتباط محکمي با دانش عمومي پيدا مي‏کند، بينش عمومي است که با سطح کيفي دانش و اطلاعات ارتباط دارد. هر چه سطح بينش و فرهنگ عمومي - که يکي از ارکان آن دانش است - بالاتر باشد، روحيه پرسشگري، نقادي و نقدپذيري و نيز درک و تحليل موضوعات هم بالاتر خواهد بود که نتيجه آن، از بين رفتن امنيت رواني براي مطرح‏کنندگان مطالب سست و بي‏پايه، و اعتلاي جايگاه عالمان و واعظان آگاه و مصلح است.