رسالت ذاکران

[R A H A]

نويسنده: حجت الاسلام جواد محدثی

بایدها ونبایدها در مداحی اهل بیت‏علیهم السلام

برگزاری همایش‏ها و یادواره‏ها، یا برای احیای یک امر فراموش شده است، مثل زکات، امر به معروف و نهی از منکر، تعاون; یا برای زدودن یک پدیده نامناسب و مقابله با یک معضل اجتماعی و مشکل عمومی، مثل بیکاری، اعتیاد، تهاجم فرهنگی و یا برای تصحیح و توجیه و جهت صحیح دادن و به کمال رساندن یک مساله است .
همایشی که در گرامی‏داشت مداحان نمونه و یادواره پیش کسوتان مداحی و مرثیه خوانی و رهیافت‏شیوه‏های متین و مفید و مثبت در امر مداحی است، از این قبیل است; تا این حرکت مقدس دینی در جامعه ما، در مسیری سازنده‏تر و به دور از پیرایه‏ها و نقاط ضعف پیش برود .

[R A H A]

جایگاه والای مداحی

می‏توان از عظم‏ترین دستاوردهای نهضت عاشورا، پدیده «وعظ‏» و «مرثیه خوانی‏» را به شمار آورد که به توصیه اهل بیت‏علیهم السلام و به قصد زنده نگهداشتن پیام عاشورا و درس‏های بزرگ آن حماسه، برپا شده و می‏شود; منبری به وسعت جهان و در درازای تاریخ، زیرنام مقدس «اباعبدالله الحسین‏علیه السلام‏» . که بیان دین و تعظیم شعائر و تکریم اسوه‏های دین باوری، جهاد و شهادت، از آثار آن است .
در سایه این مجالس و محافل، هم پایه‏های اعتقادات دینی مردم استوار می‏شود، هم عواطف مردم با «آل الله‏» پیوندی مستحکم می‏یابد و هم آگاه سازی جامعه نسبت‏به تکالیف دینی و اجتماعی، تقویت می‏شود .
وقتی امام صادق‏علیه السلام می‏فرماید: حمد و سپاس خدایی راکه در میان مردم، کسانی را قرار داد که به سوی ما می‏آیند و ما را مدح می‏کنند و برای ما مرثیه می‏خوانند; «الحمد لله الذی جعل فی‏الناس من یفد الینا و یمدحنا و یرثی لنا» (1) این، نشان دهنده جایگاه «زیارت‏» ، «مدح‏» و «مرثیه‏» در فرهنگ شیعی و در راستای احیای فرهنگ اهل بیت‏علیهم السلام است .
عملکرد مقدس مداحان و مرثیه خوانان، به خدا، رسول، پیامبران، صالحان، فرشتگان و کروبیان می‏رسد; چرا که «مداح‏» اهل بیت، خدای متعال است . سوگوار شهدای کربلا و امام حسین‏علیه السلام، همه پیامبران الهی و حضرت رسول و ائمه معصومین‏علیهم السلام بوده‏اند . پیش کسوت مداحان و مرثیه سرایان اهل بیت، کسانی همچون: فرزدق، دعبل، کمیت، سید حمیری، عبدکوفی و . . . بوده‏اند .
لباس فاخر مداحی اهل بیت، زیبنده قامت‏خالص مردانی است که با ایمان، عقیده، عشق و دلدادگی، زبان و حنجره و دل و جان خویش را وقف خاندان عصمت می‏کنند .
بسیاری از مردم هم از رهگذر مجالس سوگواری و محافل مرثیه خوانی، به شجره طیبه دین، قرآن و عترت وصل می‏شوند .
این که مردم، جذب مداحان شده‏اند و می‏شوند، هم موهبتی عظیم برای آنان است و هم بارسنگین و رسالتی حساس را بر دوش آنان می‏گذارد .
از آنجا که عشق و ولای اهل بیت و پیوند جوانان و نوجوانان ما با خاندان عصمت، تا حد زیادی آنان را در برابر مفاسد و تهاجم فرهنگی و دین‏گریزی بیمه و مصون می‏کند، ضروری است که به این مساله مهم، جدی‏تر نگریسته شود .
و از آنجا که اشعار مدح و مرثیه، در یک جامعه دین باور به «فرهنگ دینی‏» تبدیل می‏شود، تصمیم و هدایت و پاکسازی و آفت زدایی از این موضوع مهم دینی، بسیار ضروری می‏نماید .

[R A H A]

ضرورت نقد و بازنگری

جهت‏سالم ماندن هر فرد یا مجموعه‏ای، نقد، بررسی و ارزیابی، ضروری است . نقشی که مداحان در بعد اعتقادی و دینی مردم دارند، این «نقد» را ضروری‏تر می‏سازد .
«مداحی‏» یک هنر مهم است و در آن، تنها حنجره خوب و صدای زیبا نیست که کارساز است، بلکه فکر، باور، اخلاق، منش و شخصیت‏خود مداح هم سهمی عظیم دارد .
نارسایی هایی که در این زمینه وجود دارد، گاهی جنبه شکلی و ظاهری است و به مسائلی همچون: صدا، آهنگ، دستگاه‏های موسیقی، ابزار صوتی، نوع خواندن‏ها، نوع مجالس و محافل، کیفیت دعوت و پذیرفتن دعوت، پیش شرطهای مالی و مادی و . . . مربوط می‏شود و گاهی هم جنبه محتوایی دارد .
در این محور، دقت روی استحکام و درستی و غنا و ارزشمندی محتوای اشعار، استواری متن شعر، صحت و اعتبار حرف‏های مطرح شده، خصلت‏های شخصی و رفتار و اخلاق خصوصی مداح و این‏گونه مسائل مطرح است; که شاید مناسب نباشد که این محورها خیلی باز شود . زیرا برای اهل درک، اشارات را همین اندازه کافی است .
کاری به این عظمت، وسعت و قداست، اگر از ناخالصی‏ها، دروغ‏ها، انحراف‏ها و احیانا بدعت‏ها مبرا نباشد، هم خوبی‏های فراوان این حرفه عاشقانه را از بین می‏برد و تحت الشعاع ضعف‏ها قرار می‏دهد، و هم وجود برخی عناصر دنیا طلب و ناصالح در این مجموعه عظیم ایمانی، اخلاصی و ولایی، آبروی پاکان و صالحان و شایستگان را ضایع می‏کند .
گریاندن به هر بهانه و با هر حرف و نقلی، راست‏یا دروغ، مستند یا بی سند، در شان مداحان متعهد نیست که گاهی محتوای برخی از سروده‏ها هم، ذلت آور برای اهل بیت است; دودمانی که مظهر غیرت خدا و عزت دین اند، نباید به صورت حقیر، زبون و خوار مطرح شوند!
در این زمینه، نقل مطلبی از زبان مرحوم محدث قمی بسیار به جاست . وی می‏نویسد:
«سزاوار است انسان - بویژه ذاکران و مرثیه خوانان - از ذکر آنچه که اشعار به ذلت اهل بیت‏علیهم السلام دارد، پرهیز کنند، خصوصا در باره امام حسین‏علیه السلام و اهل بیت او; چرا که او فرمود: «هیهات منا الذله‏» . (2)
مرحوم میرزا حسین نوری در «دارالسلام‏» داستانی دارد که خلاصه‏اش این است:
یکی از سادات تعزیه خوان، خواب دید که قیامت‏بر پا شده و مردم در وحشتی عجیب به سر می‏برند و هرکس گرفتار خود است و ماموران الهی مردم را پای حساب گسیل می‏دارند و همراه هرکس، دو مامور (سائق و شهید) است . . . تا آن که ما را به جایگاه حساب بردند .
منبر بلندی بود، با پله‏های بسیار که بر بالای آن حضرت رسول‏صلی الله علیه وآله وسلم نشسته بود و پله پایین‏تر، حضرت علی‏علیه السلام و مشغول حسابرسی مردم بود . همه در برابر او به صف ایستاده بودند .
نوبت‏به من که رسید، با عتاب و توبیخ به من چنین خطاب فرمود: «چرا فرزندم حسین‏علیه السلام را با ذلت‏یاد کردی؟» مانده بودم که چه جواب دهم! ناچار انکار کردم . به مجرد انکار، دردی را در بازوی خویش حس کردم . گویا میخی بود که به آن فرو کرده باشند . به کنار خود نگاه کردم، مردی را دیدم که طوماری در دست داشت، آن را به من داد و گفت: «بخوان!» باز کردم، دیدم صورت و لیست همه مجالس و منبرها و مشروح حرف‏هایی که در مجالس گفته‏ام، با ذکر این که کی و کجا بوده است، بیان شده و حتی آن صحبت‏های ذلت‏بار که آن حضرت پرسید و من انکار کردم در آن است . . .
آن خواب وحشتناک، سبب شد آن سید، آن شغل را رها کند و گفت: «خود را شایسته آن کار و قیام به شرایط آن نمی‏بینم .»
سید حمیری که از شاعران برجسته شیعی و مرثیه سرایان پر ارج حماسه عاشوراست، روزی با جعفر بن عفان طایی بود . سیدحمیری به وی گفت: وای برتو! درباره اهل بیت، چنین شعر می‏گویی:
ما بال بیتکم تخرب سقفه
و ثیابکم من ارذل الاثواب
«خانه شما را چه شده است که سقفش خراب شده است و جامه هایتان از پست‏ترین جامه‏هاست!»
جعفر بن عفان نتوانست آن را انکار کند .
سید حمیری گفت: اگر توانایی مدح شایسته و خوب نداری، ساکت‏باش! آیا آل محمدصلی الله علیه وآله وسلم‏را این‏گونه وصف می‏کنند!؟ ولی من تو را معذور می‏دانم; طبع و میزان درک و نهایت فهم تو همین قدر است . اما من چیزی را در باره اهل بیت‏علیهم السلام گفته‏ام که عار و ننگ مدح تو را از بین ببرد و آن، این است:
اقسم بالله و آلائه
والمرء عما قال مسؤول . . .
«سوگند به خدا و نعمت‏هایش! همانا انسان مسئول چیزی است که می‏گوید .
به راستی که علی بن ابیطالب، بر تقوا و نیکی سرشته است .
او امام هدایتگری است که بر همه امت‏برتری دارد .
هم سخن حق می‏گوید و هم بحق، داوری می‏کند و هرگز باطل‏ها او را مشغول نمی‏سازد .
وی در حالی به جنگ و نبرد می‏شتافت که در کف او شمشیری بران و صیقل خورده بود .
به شیری می‏ماند که از بیشه درآمده و در میان فرزندان خود به راه افتاده است .
او همان بزرگ مردی است که در یک شب، میکائیل و جبرئیل بر او تحیت و سلام دادند .
میکائیل، همراه هزار فرشته و جبرئیل در میان هزار فرشته، در حالی که اسرافیل هم در پی آنان بود .
در شب بدر، به یاری پیامبر خدا فرود آمدند، گویا «طیر ابابیل‏» بودند - که بر سر سپاه ابرهه فرود آمدند - و چون نزد آن حضرت آمدند، از روی تکریم و بزرگداشت، بر او سلام کردند .» (3)
آری . . . در باره این خاندان، این‏گونه باید شعر گفت . ای جعفر! شعر تو برای افراد فرومایه و ناتوان خوب است .
جعفر بن عفان سر او را بوسید و با ادب و احترام گفت: «به خدا قسم ای اباهاشم! تو سرور و سرآمد و سالاری، و ما دنباله رو و پیرویم .»

[R A H A]

برخی از کاستی‏ها

1 . بدعت‏ها
شیوه‏های عزاداری و مرثیه خوانی، گاهی از قالب سنتی بیرون می‏آید و به اسم نوآوری و جذابیت، بدعت‏هایی وارد آن می‏شود و نتیجه‏اش، گرچه جذب طیفی از جوانان و مخاطبان است، ولی پایگاه مردمی این سنت دینی را سست کرده و کسانی را دفع می‏کند .

[R A H A]

2 . تحریف‏ها
از عمده‏ترین ضعف‏ها، تحریف حقایق تاریخی، سیمای حوادث و چهره معصومین و اهل بیت‏علیهم السلام‏است .
گاهی کسانی به عمد و برای اغراض خاص، دست‏به تحریف می‏زنند; گاهی هم ندانسته و بی‏اطلاع، از مطالب تحریف شده استفاده و آنها را بازگو می‏کنند و در نتیجه، به فرهنگ عمومی جامعه و باورهای دینی مردم سرایت می‏دهند .

[R A H A]

3 . آهنگ‏های مبتذل
وارد ساختن آهنگ و موسیقی به دستگاه عزاداری امام حسین‏علیه السلام، از قداست و موقعیت آن می‏کاهد . هرچند وسایلی چون طبل، سنج و نی، از دیرباز در این‏گونه مراسم و تعزیه‏ها بوده است، لیکن کاربرد آنها یادآور میدان رزم و صحنه جنگ در عاشورا است; اما آنچه در این اواخر وارد این جریان مقدس شده است، با فرهنگ عزای حسینی مناسبت و سنخیتی نداشته، حتی افکار و توجه عمومی را بیش از محتوا و دورنمایه عزاداری و سوگ، به شکل‏ها و ظواهر و نمادها معطوف ساخته است .

[R A H A]

4 . پیش شرطهای مالی و . . .
محبان اهل بیت و بانیان مجالس حسینی، از دیرباز به عنوان گوشه‏ای از ارادت و عشق به ساحت اهل بیت عصمت‏علیهم السلام از بذل مال و تامین هزینه محافل عاشورایی مضایقه نداشتند . پرداخت وجه به واعظان و مداحان و مرثیه خوانان هم گوشه‏ای از این هزینه‏های عاشورایی است .
از سویی، مناعت طبع و بزرگواری اهل منبر و ذاکران حسینی، این پرداخت‏ها و دریافت‏ها را در هاله‏ای از شرم و عفاف و احترام نگه می‏دارد; لیکن تبدیل شدن این فرهنگ به نوعی کسب و کار سودآور و تعیین پیش شرطها و پیش پرداخت‏های مالی و نرخ گذاری‏ها و امثال این‏گونه امور، هم به وجهه مداحان لطمه می‏زند، هم از معنویت امر می‏کاهد و هم موجب حرف و حدیث‏های فراوان در پشت‏سر می‏شود!

[R A H A]

5 . عدم صلاحیت اخلاقی
در میان مداحان، گاهی کسانی پیدا می‏شوند که از نظر اخلاقی و پاکی نگاه ومهذب بودن رفتار و برخورد، در حد «ذاکر امام حسین‏علیه السلام‏» و «مداح اهل بیت‏علیهم السلام‏» نیستند، بلکه آلودگی هایی دارند که دامن پاکان و خوش‏نامان را هم می‏گیرد و خوبان را هم بدنام می‏سازد .
البته تعیین حدود و شرایط و بایستگی هایی برای آنان که به این کار می‏پردازند و برخورد با ناصالحان، می‏تواند گامی در حفظ کرامت و قداست تلاشگران صادق و صالح این وادی باشد .

[R A H A]

6 . ذلیل نمایی‏ها
برخی از انواع مرثیه خوانی‏ها، با عزت و کرامت‏خاندان پیامبر ناسازگار است و بعضی مرثیه خوانان به خاطر اشک گرفتن از مستمعان، می‏کوشند وضع ائمه و اهل‏بیت‏علیهم السلام و حرف‏ها و رفتارهای آنان را هرچه جان گدازتر و سوزناک‏تر مطرح کنند . که این کار، گاهی به ذلیل و خوار نشان دادن اولیای بزرگوار الهی منتهی می‏شود!

[R A H A]

7 . ریا و تظاهر
آنچه برای سوگواری و مرثیه خوانی ارزش آفرین است، صداقت و معنویت است . وجود تعارض بین «بود» و «نمود» و «حرف‏» و «عمل‏» در بین مداحان، مثل هر قشر و گروه دیگر، هم از ارزش و اجر و معنویت کارشان می‏کاهد و هم آنان را از چشم‏ها و دل‏ها می‏اندازد .
مکتب حسینی، پذیرای صادقان خالص است، نه ریاکاران متظاهر! از این جهت، مداحی را نباید به وسیله‏ای برای مرید پروری تبدیل کرد و از احساسات پاک و عواطف زلال محبان اهل بیت، به نفع موقعیت و محبوبیت‏شخصی بهره گرفت .
چاپ «کارت ویزیت‏» با شیوه‏های تبلیغاتی و به اصطلاح، امکانات خوب و قیمت مناسب و عکس‏های آن چنانی، دور از ساحت مقدس مداحی است .