مقايسه اي كوتاه ميان تركي آذربايجاني و تركي استانبولي
در اين مقاله كوتاه قصد داريم مقايسه كوتاهی بين دو لهجه تركی يعنی آذربياجانی و آناطولی (استانبولی) انجام دهيم.تركی استانبولی مدرن امروز زبان مردم تركيه و همچنين زبان رسمی آنهاست. تركی آذری هم زبان آذربايجانيهاييست كه اكثرا (حدود 30 ميليون) در شمالغربی ايران و بخشهايی از جنوب و شمالشرقی ايران زندگی ميكنند و البته زبان رسمی جمهوری آذربايجان تازه استقلال يافته.
قصد ما در اين پست پرداختن به اين مقوله كه چرا 30 ميليون ترك آذری ايرانی از حق خواندن و نوشتن به زبان خودشان نيستند؟ وچرا تا كنون هيچ تشكيلاتی ايجاد نشده تا زبان تركی را در ايران به طور قاعده مند ارائه دهد؟نيست بلكه می خواهيم دو زبان تركی آذری و تركی آناطولی مدرن كه هم اكنون در دو كشور تركيه و آذربايجان رسميت دارند را با يكديگر مقايسه كنيم.
زبانهای تركی آذری و تركی استانبولی هر دو دارای ريشه اوغوزی هستند.اين دو زبان به همراه تركمنی (زبان مردمی كه در جمهوری تركمنستان و شمالشرق ايران زندگی می كنند) گروه اغوز يا غربی را از خانواده زبانهای تركی (لهجه های آذری و استابولی و تركمنی و اوزبكی و قزاقی و قرقيزی و ...) تشكيل می دهند.
>تفاوتهای كه بين اين دو لهجه به وجود آمده را می توان در قرنهای 13 تا 19 ميلادی دانست.در واقع تفاوتهای بسيار اندكی بين اين دو لهجه وجود دارد تا جايی كه مردم ترك اين سه كشور شعرای نامی آذربايجانی را ازجمله نسيمی و قاضی و برهان الدين و فضولی و ... و داستانهای دده قورقود و كوراغلو را به طور مشترك از آن خود و جزو فرهنگشان می دانند.در بخشهايی از دو كشور اين تفاوتها در قرن نوزدهم به دليل توسعه زبانی و تاثيرپذيری از زبانهای خارجی بيشتر شد.
1.اورتوگرافی و فونولوژی
از سال 1928 الفبای عربی مورد استفاده در هر دو كشور به لاتين تغيير يافت.اما اين الفبا مجددا در 1939 درآذربايجان به سيريليك تغيير يافت كه تا سال 1991 مورد استفاده قرار می گرفت.در سال 1991 الفبای لاتين جديد در آذربايجان بر پايه الفبای مورد استفاده در تركيه جايگزين سيريليك شد.اما در آذربايجان 3 حرف بيشتر وجود دارد.q(ق) كه معادل آن در تركيه k و g هست و x(خ) كه معادل آن در تركيه k و h است و ə كه گاهی معادل e در تركيه است.(فتحه در تركی استانبولی وجود ندارد)
تفاوت در تلفظ : تغيير -u- تركيه ای به -o- آذربايجانی
فارسی تركی استانبولی تركی آذری
لب dudak(دوداك) dodaq/dodax(دداخ)
بيدار شو uyan (اويان) oyan(ايان)
تغيير -ü- تركيه ای به -ö- آذربايجانی
بزرگ büyük(بويوك) böyük(بيوك)
زيبا güzel(گوزل) gözəl(گزل)
تغيير در حرف قبل از -v-
صياد avçı(آوچی) ovçu(اوچو)
خرگوش tavşan(تاوشان) dovşan(دوشان)
تغيير -ü- تركيه ای به -i- آذربايجانی
كوچك küçük(كوچوك) kiçik(كيچيك)
بسياری از كلمات دخيل عربی و فارسی در تركی استانبولی در هنگام تلفظ با تلفظ آنها در تركی آذربايجانی تفاوت دارند.
قلب kalb(كالب) qəlb/gəlb(قلب)
معلم muallim(موآلليم) müəllim(موعلليم)
در تركی آذری بنا به قاعده ای كلمه ای كه با حرف ı شود وجود ندارد و اين كلمات را به هنگام نوشتن با حرف i می نويسند.گرچه تلفظ آن فرقی نمی كند.
روشن ışık(اشيك) işıq/işıx(ايشق)
رعد و برق ıldırım(الدرم) ildırım(ايلدرم)
تلفظ كلمات در بسياری از بخش های تركيه بر خلاف بخشهای مركزی شبيه به تركی آذری است.
پشت arka(آركا) arxa(آرخا)
بخوان oku(اكو) oxu(اخو)
زياد çok(چوك) çox(چوخ)
پا ayak(آياك) ayax/ayaq(آياق)
بساری از كلماتی كه در تركيه به حروف p , ç , k , t ختم می شوند در آذربايجان به b , c ,g , d تبديل می شوند
شير süt(سوت) süd(سود)
كتاب kitap(كيتاپ) kitab(كيتاب)
رنگ renk(رنك) rəng(رنگ)
گرسنه aç(آچ) ac(آج)
2.مورفولوژی
حروف اضافه در هر دو زبان يكی هستند.به طور مثال برای "از" dən و dan گفته می شود.وبرای "در" də و da گفته ميشود.اما در تركيه در كلماتی كه به حروف صدادار ختم نشوند حرف d به t تبديل می شود.در تركيه -mektepten- "از مكتب" و در آذربايجان -universitetdə- "در دانشگاه" گفته می شود.برای "را" از حروف اضافه nı, ni, nu, nü استفاده می شود.اما در تركيه در كلماتی كه به حروف صدادار ختم می شوند از حروف اضافه yı, yi, yu, yü استفاده می شود.به طور مثال در آذربايجان -dəryanı- "دريارا" و در تركيه -deryayı- گفته می شود.در آذربايجان يك استثنا برای اين قاعده وجود دارد و آن استفاده از حرف اضافه -yu- برای "آب" است.
در تركی آذری برای فعل "هستم" از كلمات y)am, (y)əm) استفاده می شود و در تركيه از كلمات
y)ım, (y)im , (y)üm) .برای دوم شخص هم در آذربايجان از sən و san ودر تركيه از sın و sin و sun و sün استفاده می شود.برای اول شخص جمع در تركيه از y)ız, (y)iz, (y)uz, (y)üz) و در آذربايجان از كلمات
y)ıq, (y)ik, (y)uq, (y)ük) استفاده می شود.بقيه اشخاص در هردو لهجه يكی هستند.
ضماير شخصی در هر دو زبان يكی هستند با اين تفاوت كه تركيه ايها -mən- را -ben- می گويند: mənim,məni,məndən,mənə,məndə و در تركيه benim,beni,benden,bana,bende می گويند.ساير ضماير هيچ تفاوتی ندارند.
ضماير اشاره در هر دو لهجه يكی هستند و -şu- به معنی اين در آذربايجان وجود ندارد.وبه جای آن از -həmin- استفاده می شود.بعضی از كلمات قيدی در دو لهجه متفاوتند:
كداميك hangi(هانگی) hansı(هانسی)
همه hepsi(هپسی) hamısı(هاميسی)
هيچكس hiçkimse(هيچ كيمسه) heş kəs(هچ كس)
هيچكس hiçkimse(هيچ كيمسه) heç kim(هچ كيم)
هيچ چيز hiçbirşey(هيچ بير شی) heç nə(هچ نه)
كجا nerde(نرده) harada(هارادا)
چه زمان ne zaman(نه زامان) haçan(هاچان)
چگونه nasıl(ناسيل) necə(نئجه)
درجات صفتها در هر دو لهجه يكسان هستند : -daha gözəl- زيباتر و -ən gözəl- زيباترين و -bomboş- خالی خالی.
شماره ها اندكی متفاوتند:
چهار dört(درت) dörd(دورد)
هفت yedi(يدی) yeddi(يددی)
هشت sekiz(سكيز) səggiz(سگگيز)
نه dokuz(دوكوز) doqquz(دوققوز)
بيست yirmi(ييرمی) iyirmi(اييرمی)
هزار bin(بين) min(مين)
ميليارد milyar(ميليار) milyard(ميليارد)
بعضی از حروف اضافه مورد استفاده در آذربايجان در تركيه وجود ندارد:-təkin- "مثل" و -tək- "مثل" و -kimi- "مثل" (معادل -gibi- در تركيه) و -cən- "تا" و -sarı- "به سوی".
بعضی از شناسه های شخصهای افعال اندكی در دو لهجه با يكديگر تفاوت دارند.در آذربايجان برای اول شخص مفرد معمولا از شناسه های -əm- و -am- و برای دوم شخص مفرد از شناسه های -sən- و -san- و برای اول شخص جمع از شناسه های ıq, ik, uq, ük و در تركيه برای اول شخص مفرد از شناسه های
y)ım ,(y)im, (y)um, (y)üm) و برای دوم شخص مفرد از شناسه های sın, sin, sun, sün وبرای اول شخص جمع از شناسه های y)ız, (y)iz, (y)üz) استفادخ می شود.به طور مثال در آذربايجان -gəlməliyəm- "بايد بيايم" و در تركيه -gelmeliyim- گفته می شود.
وندهايی كه برای زمان استمراری استفاده می شوند هم كمی متفاوتند.در آذربايجان از وندهای های y)ır, (y)ir, (y)ur, (y)ür) و در تركيه از وند i)yor) استفاده می شود به طور مثال در آذربايجان به "می آيم" -gəlirəm- و در تركيه -geliyorum- گفته می شود.در آذربايجان زمان ماضی نقلی ای استفاده می شود كه در تركيه وجود ندارد.مثال : -gəlibsən- به معنای آمده ام.
در آذربايجان دو روش برای ايجاد زمان مضارع الزامی وجود دارد كه تركی استانبولی اين دو نوع فرم را ندارد.مثلا برای " بيايم" هم -gələsiyam- و هم -gərək gələm- استفاده می شود.شكل منفی اين زمان در هر دو لهجه تركی با استفاده از وند های mı و mə (در تركيه me) ايجاد می شود.
در آذربايجان فعل -let me come- به صورت -gəlim- و در تركيه به صورت -geleyim- ترجمه می شود.فعلی كه برای توانايی انجام كاری گفته می شود در هر دو لهجه شكل يكسانی دارد.-gələ bildim- و -gele bildim- (توانستم بيايم) اما شكل منفی اين فعل در دو لهجه كمی متفاوت است.در آذربايجان منفی به صورت -gələ bilmədim- و در تركيه -gelemedim- بيان می شود.(البته -gəkəmmədim- هم در آذربايجان رواج دارد)
وجه وصفي در هر دو لهجه يكسان ساخته مي شود ولي چند نوع آنها بيشتر در آذربايجان مورد استفاده قرار مي گيرد.ası, əsi ,malı, məli مانند: həllediləsi iş به معني كاري كه حل خواهد شد.و oxumalı kitab به معناي كتاب خواندني.
3.كلمات :
اكثريت قريب به اتفاق كلمات در هر دو لهجه يكسان هستند.ولي كلماتي هم هستند كه در لهجه ديگر يا وجود ندارند يا به معني ديگري هستند.براي مثال كلمات زير در آذربايجان به كار مي روند ولي در تركيه مورد استفاده قرار نمي گيرند.ويا معني ديگري دارند.
danış (حرف بزن) و tap (پيدا كن) و bulaq(چشمه) و arvad(زن) و bayır (بيرون) و kənd (روستا) و qabaq(جلو) و yağış(باران) و subay(مجرد) و düş(بيفت) و qurtar(تمام كن) و işlət(به كار ببر) و lap(بسيار زياد).
كلمات دخيل: در هردو لهجه كلمات دخيل زيادي از عربي و فارسي وجود دارد كه اكثرا در يك معني ولي با كمي تفاوت در تلفظ به كار برده مي شوند.در آذربايجان كلمات زيادي از زبان روسي و در تركيه از انگليسي و ايتاليايي و يوناني وارد شده كه بيشتر آنها مربوط به وسايل تازه اختراع شده و كلمات علمي و لوازمات زندگي مدرن هستند.مثلا -qəzet- در آذربايجان و -gazette- براي روزنامه به كار ميروند.
4.تركيب :
دستور ساخت جمله معمولا در خانواده لهجه هاي تركي به صورت موضوع+شي+فعل است.كه اين روش در هر دو لهجه آذربايجاني و تركي هم هست.اما به دليل قرنها همسايگي با زبان فارسي اين زبان همچنان كه تاثيرات فراواني از تركي گرفته در عين حال تاثيرات فراواني بر هر دو لهجه نيز گذاشته است.مهمترين تاثير فارسي بر تركي را مي توان كلمه "كه" -ki- دانست.اما به دليل اينكه بيشتر تركان آذربايجاني در محدوده كشوري زندگي مي كنند كه تنها زبان رسمي آن فارسي است اين تاثير بيشتر به چشم مي خورد مثلا در آذربايجان جنوبي جمله "مي دانم كه به باكو مي روي" را به صورت -bilirəm ki bakıya gedirsən- و در تركيه به صورت -bakuya gittiğini biliyorum- بيان مي شود.
تاثير مهم ديگر فارسي بر تركي آذربايجاني در فرمول ساخت جملات پرسشي است.يعني معمولا در آذربايجان جنوبي در جملات پرسشي از كلمه mı استفاده نمي شود.به هنگام استفاده نكردن اين كلمه در جمله سوالي جمله به صورت خبر نوشته مي شود.در حاليكه در تركيه هرگز در نوشتار جمله سوالي بدون كلمه پرسشي مطرح نمي شود.در گفتار هم همينوطر مگر در موارد استثنايي.
از مطالبي كه گفته شد مي توان فهميد كه اختلافات تركي آذري و تركي استانبولي زياد نيست.و بسيار سخت است كه آنها را دو زبان جدا عنوان كنيم.به نظر مي رسد اين دو گويش يكديگرند.در واقع بيشتر تركيه ايها تركي آذري و بيشتر آذربايجانيها(شمالي) تركي استانبولي را به راحتي مي فهمند و حتي مي توانند به آن صحبت كنند.
و دست آخر اينكه هر كس زبان تركي آذري را به صورت قاعده مند ياد بگيرد در فهميدن و تكلم لهجه استانبولي مشكلي نخواهد داشت.
پاسخ با نقل قول
علاقه مندی ها (بوک مارک ها)