امامزاده خديجه خاتون


در 30 كيلومتري جنوب غربي قم، در مسير جاده قديم قم و بر حاشيه شرقي رود قمرود و مدخل روستاي خديجه خاتون، امامزاده اي به همين نام وجود دارد كه منسوب به دختري از فرزندان امام ششم عليه السلام است. اين بنا تنها امامزاده ارزشمند باقي مانده از قرن هشتم در خارج از شهر قم است كه همچون بناهاي پيشين به دستور امراي خاندان صفي (غياث الدين اميرمحمد فرزند خواجه علي صفي) به سال 770 هجري قمري ساخته شد و گچبري هاي آن نيز كار علي بن محمد ابوشجاع، هنرمند برجسته اين عصر است. نماي خارجي بنا هشت ضلعي است با طاقنماي تزئيني در هر ضلع كه همچون ديگر مقابر برجي اين قرن داراي گنبد دو پوسته گسسته رك با خود منشوري شانزده ترك است. در شرايط فعلي چند متر نخستين بنا سنگ چين است كه احتمالاً در دهه هاي اخير به جهت خطراتي كه بنا را تهديد كرد احداث شده است. نماي داخلي بنا همچون ديگر كارهاي علي بن محمد ابوشجاع بنا، با ملاط سازي گچي، نقوش مهري، آرايه هاي گياهي ـ اسليمي، كتيبه هاي كوفي، بنايي، ثلث، مشبك هاي گچي، شمسه ها و ترنج ها زينت يافته است.

كتيبه اصلي بنا بر فراز قسمت هشت ضلعي به خط ثلث بر زمينه اي از نقوش گياهي متضمن مدفون، باني و تاريخ بنا است كه بر فراز ازاره بنا نيز ادامه مي يابد به شرح ذيل:

«ذكر القديم اعلي و بالتقديم اولي ـ امر به تجديد بناء المشهد المقدس مضجع السيدة المعصومة خديجة بن الامام المعصوم جعفر بن الامام محمد الباقرين علي بن الحسين بن اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب عليهم الصلاة السلام المولي المخدوم الصاحب الاعظم الدستور الاعدل الاعلم عمدة اعاظم الوزراء في العالم اعتضاد الملوك و السلاطين المؤيد بتأييد رب العالمين غياث الحق و الدولة والدين الافتخار و النظام ايران امير محمد بن المولي المخدوم المطلق ـ المطاع الشهريار الاعدل خليفة العرب و العجم صاحب السيف و القلم حافظ البلاد ناصر العباد مدبر امور المملكة و خلاصة تركيب الماء و الطين جمال الحق و الدولد و الدنيا والدين علي صفي ايدهمااللّه تعالي و نصرهما علي اعدائهما و ابددولتهما في شهور سنة سبعين و سبعمائة».

و در ادامه همين كتيبه پس از آياتي از سوره ياسين، از هنرمند گچبر و معمار بنا اين گونه سخن مي رود:

«هذا العمل للعبد بن محمد علي ابوشجاع و حسن بن علي خلو...»30





1- احمد بن حسين بن علي كاتب، تاريخ جديد يزد، به كوشش ايرج افشار،فرهنگ ايران زمين، 1357، ص230.

2- مدرسي طباطبايي، حسين، قم نامه، كتابخانه آية اللّه العظمي مرعشي نجفي، قم، 1346، ص12.

3- مرعشي، ظهيرالدين بن نصيرالدين، تاريخ گيلان و ديلمستان، با تصحيح و تحشيه منوچهر ستوده، بنياد فرهنگ ايران، تهران، 1347، ص251.

4- مدرسي طباطبايي، حسين، قم در قرن نهم، چاپخانه حكمت قم، 1350، ص8.

5- دالماني، هانري رنه، از خراسان تا بختياري، ترجمه فره وشي (همايون)، نشر گيلان، (بي تا)، ص858. لازم به توضيح است كه سخن وي اشاره به ايوان شمالي بنا است كه از الحاقات عصر قاجار محسوب مي شود و نه اصل بنا كه متعلق به قرن هشتم است.

6- Pope, Arturupham, A Survey of Persia art, vol.III, IV, Oxrord Uiversity, Pres Meiji - Shobe, Tokyo, 1930, Page, 1346.

7- به كاشي هاي اين مزار دوباره دستبرد زده شد و هر بار چند خشت راه بيرون از كشور را در پيش گرفت. يكي پيرامون سال 1328-1330 هجري قمري و ديگري در سال 1336 هجري قمري (ر.ك: تربت پاكان، ج2، ص47.).

8- بيك ارباب، محمد تقي، تاريخ دارالايمان قم، به كوشش حسين مدرسي طباطبايي، حكمت قم، 1353، ص43.

9- براي اطلاعات بيشتر ر.كه به مقاله نگارنده با عنوان محراب زرين فام امامزاده علي بن جعفر در: نامه قم، سال سوم، شماره 9، 1379، ص186-181.

10- Ettighause, Richard, Evldece for the Idetificatio of Kasha Pottery , Ars Islamica, vol. III, Michiga Press, Michigauiv, 1934, Page 60.

11- فيض، عباس، گنجينه آثار قم، ج2، مهر استوار، قم، 1350، ص333.

12- فيض، همان، ص323.

13- مدرسي طباطبايي، حسين، تربت پاكان، ج2، مهر قم، 1354، ص53.

14- مدرسي طباطبايي، حسين، نامه قم، كتابخانه آية اللّه العظمي مرعشي نجفي، 1364، ص14.

15- چه در اين سال پسر عم او خواجه علي صفي عهده دار فرمانروايي قم بوده است. به علاوه در همين كتيبه از او به عنوان شهيد ياد شده است، براي اطلاعات بيشتر ر.ك: همان، ص169.

16- براي اطلاعات بيشتر ر.ك به مقاله نگارنده با عنوان، گچبري هاي برج مقبره خواجه اصيل الدين قم در گزارشهاي باستان شناسي، شماره 1، معاونت پژوهشي سازمان ميراث فرهنگي كشور، 1376، ص266-251.

17- مدرسي طباطبايي، همان، ص31.

18- كتابه مزار خديجه خاتون (770 هجري قمري) و كتابه برج مقبره خواجه اصيل الدين (761هجري قمري)

19- مدرسي طباطبايي، همان، 37.

20- از اين امير هشت سكه در دست است كه با تنفيذ امير تيمور بر قم و نواحي آن حكومت مي كرد. يك مورد داراي تاريخ 791 است و هفت مورد ديگر تاريخ ندارد. همگي اين سكه ها ضرب قم اند مورد تاريخ دار با كلمه «العادل» در القاب سلطان محمود وجه تمايز آن با سكه هاي بدونه تاريخ است. براي اطلاعات بيشتر ر.ك: قم نامه، ص41-96.

21- براي اطلاعات بيشتر ر.ك: به مقاله نگارنده با عنوان نگرشي بر برج مقبره خواجه علي صفي در مجموعه مقالات نخستين كنگره تاريخ معماري و شهرسازي ايران، ج4، سازمان ميراث فرهنگي كشور، تهران، 1375، ص589-604.

22- براي اطلاعات بيشتر در خصوص سردابه هاي مقابر گنبد سبز، ر.ك: گزارش گمانه زني پژوهشي در مقابر گنبد سبز قم، مركز اسناد و آرشيو مديريت ميراث فرهنگي استان قم، 1377.

23- براي اطلاعات بيشتر ر.ك: به مقاله نگارنده با عنوان تأملي بر تاريخ بناي برج مقبره شمالي از مقابر باغ گنبد سبز در: نامه قم، سال اول، شماره 3و4، 1377، ص113-124.

24- براي اطلاعات بيشتر در خصوص بنا، ر.ك: تربت پاكان، ج2، ص61-64.

25- مدرسي طباطبايي، حسين، تربت پاكان، ج2، مهر قم 1354، ص65.

26- قمي، حسن بن محمد بن حسن،تاريخ قم، ترجمه حسن بن علي بن عبدالملك قمي، تصحيح و تحشيه استاد جلال الدين تهراني، توس، تهران، 1361،ص225.

27- بيك ارباب، همان، ص42.

28- مدرسي طباطبايي، همان، ص69.

29- مدرسي طباطبايي، همان جا، همان صفحه.

30- براي اطلاعات بيشتر ر.ك: تربت پاكان، ج2،ص202-206.