. امامزاده سيد سربخش


امامزاده سيد سربخش در داخل بافت قديمي شهر در محله سيدسربخش با فاصله چند صدمتري از پامنار (مدرسه غياثيه) و چند ده متري گذر چهل اختران واقع گرديده است كه با احداث خيابان آذر در اوايل قرن اخير و برش بافت قديمي شهر امروزه در بخش جنوبي اين خيابان قرار دارد. بناي مزبور نيز داراي پلاني هشت وجهي است كه در داخل به چهار ضلعي تغيير حالت داده و آنگاه با محاسباتي دقيق به هشت، شانزده و دايره تغيير مي يابد تا آهيانه نيمكروي. بنابراين جدارها استقرار يابد و خود منشوري شانزده ترك نيز از بيرون بر گريو گنبد مستقر شود. متأسفانه در دهه هاي اخير الحاقات غيراصولي بر بنا تحميل گرديده كه بر ديد و منظر و بنيان اثر لطماتي را وارد ساخته است.


تزئينات


نماي داخلي بنا سراسر مزين به گچبري هاي رنگي، كتيبه هاي گچي، نقوش مهري، مشبك هاي گچي و ترنج هاي رنگي است كه به همت غياث الدين اميرمحمد، از بزرگان خاندان علي صفي، و توسط هنرمند برجسته قرن هشتم قم، علي بن محمد بن ابي شجاع، اجرا گرديده است. مهمترين كتيبه گچبري بنا كه حاوي مدفون، باني و تاريخ بنا است، به خط ثلث در آغاز قسمت هشت ضلعي بنا بر زمينه گل و بته تعبيه گرديده با اين عبارات:

«ذكر القديم اعلي و التقديم الي ـ امر بيناء هذه العمارة الرفيعة و الروضة الشريفة مرقد الامام المعصوم اسمعيل بن الامام محمد بن الامام جعفر الصادق عليه السلام الصاحب الاعظم الاعدل الاعلم، و الي اقاليم الفضل و الكرم مستخدم ارباب السيف والقلم، المنصور بنصرة خير الناصرين، غياث الحق و الدنيا والدين امير محمد بن المولي المخدوم الاعظم الاعدل الاعلم جمال الحق و الدنيا والدين علي بن صفي اعلي اللّه شأنهما و رفع فوق الفرقدين مكانهما في محرم الحرام لسنة 774».

دومين كتيبه شاخص بنا كه حاوي نام هنرمند گچبر بنا است در صفه جنوبي كه شكل محراب دارد جاي گرفته با اين متن:

بسم اللّه الرحمن الرحيم اقم الصلوة لدلوك الشمس الي غسق الليل و قرآن الفجر كان مشهودا. عامل هذا المحرب علي بن محمد ابي شجاع»

لازم به ذكر است كه به جهت دود چراغهاي پي سوز، شمعها و چراغ نفت سوز و جزء آن گچبري هاي رنگي بنا بسيار تير و سياه شده بود كه در طي عمليات مرمت سازي 78-77 با استفاده از متدهاي علمي و تحت نظر مهندس آقاجاني بخش اعظم گچبري هاي بنا پيرايش، مرمت و غبارروبي شد.24


6. امامزاده شاه احمد قاسم


امامزاده شاه احمد قاسم، تك بنايي است در مركز قبرستان قديمي مالون، در بخش جنوب شرقي و در حاشيه بافت قديم كه سابق بر اين گذرگاه قلعه و دروازه قلعه شهر رو به آن باز مي شد. ميدان خندق (فلكه شاه احمد قاسم فعلي) در چند ده متري بنا نشاني از خندق استحفاظي شهر در خارج از دروازه قلعه است كه تا اواخر دوره قاجار هنوز پابرجا بود. نماي خارجي بنا در اصل بنايي هشت ضلعي با گنبد دو پوسته گسسته رك با خود منشوري شانزده ترك بود كه با تخريب گنبد رك آن در نيم قرن اخير گنبد قوسي آجري فعلي باقبه فراز آن احداث گرديد.25

مزار احمد بن قاسم از جمله مزاراتي است كه در تاريخ قديم قم كه در 378ه تأليف شده است از آن اين گونه سخن رفته است:

«احمد بن قاسم بن احمد بن علي جعفر الصادق كه در قرن سوم به قم آمد و چون او را وفات رسيد به مقبره قديمه مالون دفن كردند و تربت او را زيارت مي كردند و بر سر تربت او سايه اي بوده است و چون اصحاب خاقان مفلحي در سنه 295 به قم رسيدند آن سايه تربت بكشيدند و مدتي زيارت او نمي كردند تا آن كه بعضي از صلحاي قم به خواب ديدند در سنه 371 كه ساكن اين تربت مردي بس فاضل است و در زيارت تربت او ثواب و اجري بسيار است پس ديگرباره بناي قبر او از چوب مجدد گردانيدند و مردم زيارت كردن او با سر گرفتند...،26


تزئينات


اين بنا نيز همچون اغلب بناهاي اين نوشتار از آثار خاندان علي صفي است و كار تزئينات گچبري آن با پختگي و پاكيزگي بيشتري اجرا شده است. كار علي بن محمد بن ابي شجاع بنا است. اين گچبري ها كه از فراز ازاره سنگي فعلي آغاز و تا شمسه مركزي زير آهيانه گنبد استمرار مي يابد مشتمل بر گچبري هاي رنگي، كتيبه هاي گچي نقوش مهري، مشبك هاي گچي گره سازي شده در نورگيرها و ترنجهاي تزئيني است كه متأسفانه با الحاقات و تغييرات غير اصولي چند دهه اخير لطمات جبران ناپذيري بر آنها وارد آمده است. يكي از مهمترين كتيبه هاي گچي بنا كه متضمن نام و نصب متوفي، باني بنا و هنرمند گچبر بنا است كتيبه كمربندي بنا است به خط ثلث با اين متن:

«... امر ببناء هذه العمارة الرفيعة و الروضة الشريفة مرقد المعصوم المظلوم احمد بن قاسم بن موسي بن جعفر بن محمدبن علي بن الحسين بن علي بن ابي طالب عليه السلام الصاحب الاعظم الاعدل الاعلم. ملاذ طوايف الامم، مستعبد ارباب السيف و اصحاب القلم صاحب ديوان الممالك، ملجا العظماء العالم موئل صناديد بني آدم عميم المواهب و النعم، عضد الخواقين المنصور بنصرة خير الناصرين، قوام الحق و الدنيا والدين مغيث الخلائق اجمعين علي بن علي صفي الماضي عظم اللّه تعالي جلال قدره. بعمل بن محمد علي ابوشجاع البنا.»

تاريخ بنا نيز به خط ثلث و بر صفحه زرين مشبك نورگير قسمت جنوبي اينگونه رقم خورده است: «في محرم سنه ثمانين و سبعمائة»

لوح مرقد بنا هم اكنون از سنگ مرمر است كه در سالهاي اخير جايگزين كاشي هاي متعارف دو دهه اخير شد ليكن با عنايت به تحقيقات و تتبعات مدرسي طباطبايي كه شمه اي از آن بيان خواهد شد مرقد بنا با كاشي هاي زرين فام قرن هفت و هشت آراسته بوده است. محمد تقي بيك ارباب مؤلف تاريخ دارالايمان قم به سال 1295ه.ق در اين خصوص مي نويسد:

«مرقد مطهر آنها كاشي كاري است كه از كاشي خطوط بيرون آورده اند و بعضي از سوره هاي قرآن را نوشته اند و كاشي آنها به خصوص از خشتهاي مرقد كاشي زراندود است كه گل او را با سوده طلاي احمر خمير كرده اند. از غرايب آنجا اين كه اهل فرنگ از انگليسيان كه اين كاشي كاري را ديده اند، اين بقعه (مقصود امامزاده علي بن جعفر) و بقعه احمد بن قاسم يك نوع كاشي دارد خشتي سه تومان به متوليان اين دو بقعه داده بودند كه چند دانه خشت از آنها بگيرند و آنها راضي نشده بودند. عاقبت چند نفر از اشرار را روبه خود كرده بودند در شب چهاردانه از مرقد احمد بن قاسم رابه طريق سرقت برده به آنها داده بودند. گويا در فرنگ اين نوع كاشي يافت نشود»27

محمدحسن طباطبايي نيز به سال 1270 ه.ق ذيل سخن از اين مزار مي نويسد:

«بقعه با كاشي خيلي ممتاز از آيات كريمه و احاديث شريفه به خط علي بن محمد در سنه 663 است.»28

با توجه به وصف فوق، مدرسي طباطبايي معتقد است لوح مرقدي كه اكنون به عنوان «محراب مسجد قم» در موزه برلين نگاهداري مي شود و تاريخ صفر 663 ه.ق دارد و كار علي بن محمد بن ابي طاهر است متعلق به اين مزار است.29

نكته پاياني اين كه به نظر مي رسد ازاره اين بنا همچون بناي امامزاده علي بن جعفر مزين به كاشي هاي كوكبي و چليپايي قرن هشتم هجري قمري بوده است كه اكنون با سنگ مرمر پوشيده شده است.