. كاشيكاري ايوان شمالي و درگاه ورود


همان گونه كه پيشتر ذكر شد اين ايوان از الحاقات عصر فتحعلي شاه قاجار محسوب مي شود كه سراسر مزين به كاشي كاري هفت رنگ و لاجوردي عصر ناصري است و در جاي جاي آن كتيبه هايي به خط نستعليق و ثلث با تاريخ هاي 1269 و 1268 قابل مشاهده است، شاخص ترين آنها كتيبه بخش فوقاني ايوان و كتيبه سردر ورودي بنا است مشتمل بر آيات قرآن، شعائر اسلامي، نام باني و هنرمند خطاط و كاشيكاري بنا، همچون كتيبه زير:

«در عهد دولت پادشاه اسلاميان پناه ناصرالدين شاه قاجار خلداللّه ملكه و سلطانه مرقوم شد. وانااقل العباد خيرا و اكثرهم عصي السيد محمد الشهير بميرزا بزرگ غفراللّه له ولوالديه و اهتمام استاد ماهربل في عصره نادر حضرت كربلايي محمد طاهر قصاع تمام شد في 1269».


تاريخ و انتساب بنا


امروزه در بنا تنها يك كتيبه تاريخدار ديده مي شود و آن طاقچه گچبري شده شماره هفت در جبهه شمالي با تاريخ 740 هجري قمري است. متعلقات ديگر بنا تاريخ هاي متعدد را ارايه مي دهند. از جمله كاشي هاي كوكبي به دست آمده از اين محل كه امروزه در موزه هاي متعدد داخل و خارج كشور به صورت پراكنده وجود دارند، نشان دهنده تاريخ بين سالهاي 705 و 738 هجري مي باشند.10 محراب بزرگ رزين فام بنا نيز داراي دو تاريخ است: يكي 713 و ديگري 734 ه.ق، كه پيشتر در خصوص آن مطالبي گفته شد. با توجه به نوع گچكاري و تاريخ كاشي هاي كوكبي ازاره و محراب بنا، شايد بتوان گفت تزئينات بنا چندين سال بعد از تكميل بنا انجام گرفته باشد و كاشي هاي داراي تاريخ قديمي تر احتمالاً از انبار كارگاه هاي كاشي سازي آورده شده اند و به نظر مي رسد تاريخ 740 ه.ق بطور قطع تاريخ تكميل تزئينات بنا است.

باني بنا براساس كتيبه گچبري شده، عطاالملك ميرمحمد حسني است كه به گفته فيض در عصر اولجايتو به خدمت ديواني درآمد و در دوران ابوسعيد ايلخاني رياست ديوان مظالم يافت.11 از استادان گچبر بنا، بهرام قزويني و پهلوان كردمير را مي توان نام برد و براساس كتيبه، باني كاشي كاري مرقد، زين الدين حاجي علي بوده كه كتابت و ساخت كاشي ها را ابومحمد حسين بن مرتضي به انجام رسانده است. كاشي هاي كوكبي و محراب بنا نيز از كارگاه هاي خاندان ابي طاهر و ركن الدين محمد در كاشان بوده است.

الواح قبور و كتيبه كمربندي گچبري شده بنا باقي مانده از قرن هشتم هويت مدفونين را علي بن جعفر العريضي و محمد بن موسي الكاظم معرفي مي كند. ولي اين كه امامزاده ها از فرزندان بلافصل امامان باشند چندان معتبر به نظر نمي رسد.12


مقابر باغ گنبد سبز


همانگونه كه پيشتر ذكر شد، سه مقبره از مقابر پنج گانه دروازه كاشان قم به جهت استقرار در انارستان كوچكي به مقابر باغ گنبد سبز موسومند. مردم قم اين سه بنا را به صورت مجموع مدفن «سعد، سعيد و مسعود» از بزرگان عرب هاي اشعري و احياء كنندگان قم در دوره اسلامي مي دانند.13 ليكن با توجه به اطلاعات تاريخي و كتيبه هاي موجود در بنا، گنبدهاي مذكور مدفن امراي خاندان صفي، فرمانروايان مستقل قم در قرن هشتم هجري قمري، است. با عنايت به اين كه هر سه بنادر مقالات جداگانه و منتشر شده اي معرفي گرديده اند در ذيل به صورت بسيار خلاصه اشاره اي بدان ها مي شود.