نيت کن و ثواب ببر!

[mozhgan]

نقش نيت درعبادات

اشاره

نقش نيت در عبادات در فرهنگ اسلامى، نيت نقش تعيين‏كننده‏اى در ارزش اعمال انسان ايفا مى‏كند.اما اين‏كه سر اين مطلب چيست، بخشى به فلسفه اخلاق و بخشى به حوزه‏هاى ديگر مربوط مى‏شود.از آن‏جا كه طرح بحث‏هاى گسترده و فنى در اين مقال نمى‏گنجد، به اجمال به برخى آثار نيت اشاره مى‏شود.

شيعه و سنى حديث‏شريفى از پيامبراكرم صلى الله عليه وآله نقل كرده‏اند كه آن‏حضرت فرمودند: «انماالاعمال بالنيات و لكل امرى‏ء ما نوى‏»1 ; ارزش كارها به نيت است و هر كس متناسب با نيت‏خود بهره خواهد برد.البته، منظور از نيت اين نيست كه انسان انگيزه خود را از انجام اعمال به زبان يا ذهن بياورد و مثلا بگويد: من اين كار را براى خدا انجام مى‏دهم، بلكه منظور اين است كه انگيزه واقعى انسان از انجام عمل، رضاى خدا و يا رسيدن به پاداش‏هاى اخروى و يا دست كم، نجات از عذاب الهى باشد.براى روشن شدن مطلبى به اين مثال توجه كنيد: شخص ميلياردرى كه تمام ثروتش و يا بخش عمده‏اى از آن را صرف امور - به اصطلاح - عام المنفعه از قبيل: ساختن مدرسه، بيمارستان، پل و مانند آن كرده است، اگر نيتش از انجام اين كارها صرفا اين باشد كه مورد تشويق و تمجيد مردم قرار گيرد، طبق حديث‏شريفى كه بيان شد، مزدش را دريافت كرده است.

براساس فلسفه اخلاق اسلامى، ارزش عملى كه در آن نيت‏خدايى وجود نداشته باشد، در حد صفر است و اگر چنانچه عبادت واجبى با انگيزه خودنمايى انجام شود، ارزش آن زير صفر است; زيرا علاوه بر اين‏كه، اصل عبادت باطل است، عذاب اخروى هم به دنبال دارد.اين مساله با فرهنگ عمومى مردم دنيا، به ويژه غيرمسلمان‏ها، تناسب و سازگارى ندارد.به بيان ديگر، آنها نمى‏توانند اين مطلب را بپذيرند كه خدمات فراوان يك شخص به مردم جامعه، به صرف اين‏كه انگيزه الهى در كار نبوده است، هيچ و پوچ انگاشته شود.

از نظر آموزه‏هاى دينى اگر فردى براى كسب محبوبيت در اجتماع، خدمتى انجام دهد، مثلا براى پيروزى در انتخابات وكسب‏راى بيش‏تر، مبالغ ‏هنگفتى ‏را صرف امور - به‏اصطلاح - عام‏المنفعه نمايد و مردم نيز به اين واسطه به او راى بدهند، در واقع، پاداش خود را دريافت نموده و چيزى از خدا طلبكار نمى‏باشد.

ارزش عملى كه در آن نيت‏خدايى وجود نداشته باشد، در حد صفر است و اگر چنانچه عبادت واجبى با انگيزه خودنمايى انجام شود، ارزش آن زير صفر است; زيرا علاوه بر اين‏كه، اصل عبادت باطل است، عذاب اخروى هم به دنبال دارد.
در نظام ارزشى اسلام، چيزى داراى ارزش است كه در روح انسان اثر خوبى برجاى گذارد.ظهور اين حالت در آخرت به صورت نعمت‏هاى بهشتى و يا ساير نعمت‏هاى اخروى خواهد بود.

بنابراين، رابطه بين انسان و خدا و يا رابطه انسان با نعمت‏هاى بهشتى، همان اثرى است كه در روح انسان باقى

مى‏ماند.پس اگر سؤال شود كه - مثلا - خرج كردن پول در دنيا و يا كشيدن دست نوازش بر سر كودكى يتيم چه ربطى به آخرت دارد، در پاسخ بايد گفت: آن چيزى كه موجب ارتباط انسان با خدا مى‏شود، قلب است و آنچه كه در دل مى‏گذرد; از آنجا كه خدا جسم نيست، جسم نمى‏تواند با او ارتباط برقرار كند.

از طريق قلب است كه انسان با خدا مرتبط مى‏شود و چيزى را از او دريافت مى‏كند.اگر اين اثر، يك اثر نورانى كمالى باشد، موجب مى‏شود كه خداى متعال در عالم آخرت آنها را به صورت نعمتهاى عظيم اخروى ظاهر نمايد.در حقيقت، آنها نتيجه همان اعمالى است كه انسان در دنيا انجام داده است.

پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه وآله فرمودند: وقتى شما جمله «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اكبر» را بر زبان جارى مى‏سازيد، در واقع، با اين كار داريد درختى را براى خود در بهشت مى‏كاريد و يا كسانى كه مبادرت به خوردن مال يتيم مى‏كنند، در واقع دارند آتش تناول مى‏كنند: «ان الذين ياكلون اموال اليتامى ظلما انما ياكلون فى بطونهم نارا» (نساء: 10) بنابراين، آنچه به عمل ما ارزش مى‏بخشد و آن را به خدا و عالم آخرت مرتبط مى‏سازد، نيت قلبى است. كوچكى، بزرگى ظاهرى اعمال هم نشان‏ دهنده بى‏ارزشى و يا با ارزشى اعمال نيست، به بيان ديگر، ارزش كارها به كميت آنها نيست. در ظاهر قضيه، هيچ تفاوتى بين - مثلا - خرج كردن پول در راه حلال و مصرف آن در راه حرام وجود ندارد، اما آن چيزى كه موجب جدايى آنها از يكديگر مى‏شود، نيت انسان است. انگيزه است كه به اعمال انسان ارزش مى‏بخشد.

نكته ديگر اين‏كه، عبادات از لحاظ ميزان وابستگى به نيت در يك حد نيستند، ميان آنها تفاوت وجود دارد. براى مثال، شخصى كه براى خودنمايى نماز مى‏خواند، فقط ممكن است مورد تشويق افراد مؤمن و نمازخوان قرار گيرد، اشخاصى كه به نماز اهميت نمى‏دهند هرگز او را تشويق نمى‏كنند.

آن چيزى كه در اين‏جا موجب مى‏شود تا انسان ريا كند، جذب قلوب مؤمنان است. اما در امور عام‏المنفعه مثل، ساختن مدرسه و بيمارستان و مانند آن‏ها، هم مسلمان و هم غير مسلمان استقبال مى‏كند. بنابراين، زمينه خودنمايى و ريا در پول خرج كردن بيشتر است تا در نماز خواندن.

كمتر كسى است كه براى نماز خواندن به شخصى راى بدهد، اما اگر كسى پول خرج كند، احتمال اين‏كه افراد بيش‏ترى به او راى بدهند وجود دارد. از اين‏رو، انگيزه افراد در عبادات فردى و عبادتهايى كه نفعى براى مردم دارد، متفاوت است.