کاوش قلعه زهاک هشترود


قلعه اژدهاک (زهاک)، که به شماره 429 در فهرست آثارملی به ثبت رسیده، در 16 کیلومتری جنوب شرقی شهر سراسکند مرکزشهرستان هشترود و در ارتفاعات کوه سرمه لو واقع شده و دو رودخانه قرانقو و شورچای مانند خندق دورتا دورآن را گرفته است. این قلعه حدود 10 کیلومتر طول و یک تا دو کیلومتر عرض دارد و از عظیم ترین محوطه های باستانی استان آذربایجان شرقی است. این مجموعه براساس بررسی های سطحی باستان شناختی از هزاره دوم قبل ازمیلاد تا دوران تیموریان مسکونی بوده و آثار به جا مانده برسطح تپه غالباً به دوران اشکانیان تعلق دارد که اوج شکوفایی منطقه محسوب می شود. از سال 1830 تا 1971 چندین باستان شناس انگلیسی و آلمانی و ایرانی از این مجموعه بازدید و آن را بررسی کرده اند.
تنها بنای خارج از خاک و تقریباً سالم این محوطه، بنایی چهار طاقی از آجر و گچ و لاشه سنگ است که با توجه به نوع معماری و تزئینات بکار رفته آن را به دوره اشکانی منسوب می کنند.

تاریخچه بررسی و پیشینه قلعه اژدهاک
در سال 1830 میلادی کلنل مونت ایث انگلیسی منطقه باستانی قلعه اژدهاک را کشف و آن را آتشکده ای کهن معرفی کرد.
در سال 1840 میلادی راولینسون انگلیسی از محل بازدید کرد و بر خلاف نظر مونت ایث آن را قلعه ای ساسانی دانست.
در سال 1964 کارل شیپ مان از محل بازدید و پاویون موجود را بررسی و گزارش مستندی با عکس ارائه کرد.
در سال 1350 مرحوم محمد تقی مصطفوی مدیر کل وقت باستان شناسی کشور از محل بازدید و ویرانه های آن را بقایای دژی از اعتلای قرون وسطی و چهارطاقی موجود را پاویون و از تأسیسات دوران ساسانی معرفی کرد. وی اولین کسی بود که بقایای محوطه مسکونی ما قبل تاریخ قلعه اژدهاک را نیز شناسایی کرد و آن را متعلق به دوره مادها دانست.
در سال 1971 ولفرام کلایس، باستان شناس آلمانی، در سفری تحقیقاتی به استان آذربایجان شرقی با تشویق و راهنمایی کارل شیپ مان محل قلعه اژدهاک را بررسی و گزارش جامعی ارائه داده است و بالاخره حفاری های علمی باستان شناختی قلعه از پائیز سال 1379 به سرپرستی آقای جواد قندگر و اعضاء هیئت به ترتیب آقایان
1- حسین اسماعیلی عتیق معاون هیئت
2- محمد رحمت پور عضو هیئت
و تعدادی از دانشجویان و فارغ التحصیلان رشته باستان شناسی مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس تهران و دانشگاه آزاد اسلامی ابهر آغاز و تا حال شش فصل آن انجام پذیرفته است که ماحصل شش فصل حفاری شامل :
1- تالارآجری و ملحقات آن :
این مجموعه در محوطه ای که معماری آن کلاً بر روی صخره احداث شده بدست آمده است. ابعاد این تالار 11×11 متر از داخل که با احتساب قطر دیوارها ابعاد بیرونی آن 15×15 متر است. شیوه آجرچینی دیوار دقیقاً همانند آجرچینی بنای چهار طاقی و فاصله آن با بنای چهارطاقی 30 متر است، اصل قرینه سازی در این بنا به طور کامل رعایت شده است. بطوریکه که از سمت داخل در چهار جهت و در هر دیوار یک طاقچه بزرگ به طول 3 متر و عمق60 سانتیمتر و ارتفاع 30 سانتیمتر از کف تالار ایجاد شده که چهار نیم ستون گچی تزئینی در داخل و دو نیم ستون ظریف در لبه خارجی دارند. علاوه بر این طاقچه ها، یک طاقچه کوچک به عرض 5/1 متر و عمق 60 سانتیمتر و ارتفاع 30 سانتیمتر از کف تالار به صورت قرینه در چهار جهت بنا تعبیه شده است. این تالار از چهار جهت دارای ورودی است که در سمت دیگر طاقچه بزرگ احداث شده و ورودی های چهارگانه به چهار راهرو منتهی می شوند.
سازه اصلی بنا از آجرهایی به ابعاد 32×32 و ضخامت 7 تا 8 سانتیمتر با ملات گچ که در منطقه فراوان یافت می شود ساخته شده است و از صخره موجود به جای پی بنا استفاده شده و پس از مسطح کردن کف صخره سازه را روی آن اجرا کرده اند. کف تالار هنگام ساخت با گچ اندود شده و این عمل به طور متوالی تکرار شده است به طوری که چندین لایه کف در محل دیده میشود. همه دیوارها با گچ اندود شده و این عمل نیز به کرّات انجام گرفته است. تعداد زیادی قطعات گچبری از داخل آوار بدست آمده که نشانگر تزئین دیوارهای تالار بوسیله گچ بری های متنوع می باشد.
با توجه به نقوش گچ بری ها که تعدادی از آنها با تم مذهبی آراسته شده اند و اینکه تالار از چهار جهت ورودی دارد انتخاب آن به یک مکان مذهبی و احیاناً به مذهب مهری مورد توجه است.

2- بنای آجری چلیپایی شکل و ملحقات آن :
این بنا شامل یک تالار چلیپایی شکل و دو اطاق تودرتو در ضلع غربی و شمالی است. نوع آجرچینی آن شبیه بنای چهارطاقی و تالار است که همزمانی ساخت این سه بنا را نشان میدهد. بنا از خارج و داخل با گچ اندود شده و کف آن با اندود گچ و آجر فرش هموار گردیده است. کل بنا از آجرهایی به ابعاد 32×32 و به ضخامت 5 و 6 سانتیمتر با ملات گچ ساخته شده است. راه دسترسی بنا از دو جهت غربی و شرقی است. در قسمت غربی این بنا یک اطاق مستطیل شکل با همان سازه احداث شده که با راهرویی به بنای چلیپایی مرتبط می شود.

3- مجموعه بناهای خشتی و سنگی
غالب بناهای بدست آمده از نوع بناهای خشتی و سنگی هستند که در جوار بناهای آجری تالار و چلیپایی ساخته شده و به همدیگر مرتبط هستند. سنگ های به کار رفته در این سازه ها عموماً سنگ رودخانه ای می باشند. تنها در یک تالار که در فصل ششم بدست آمده از سنگ های شکل دار و حجاری شده استفاده گردیده است. مانند سازه های آجری کلیه سطوح بناهای خشتی و سنگی نیز با گچ اندود و بعضاً رنگ آمیزی شده اند.

4- برج دیده بانی مدور با سنگ لاشه و ملات گچ :
این برج دایره ای شکل در قسمت غرب قلعه قرار گرفته و بر خلاف سایر برجها، که در داخل و میان دیوارهای تدافعی قلعه قرار دارد در داخل قلعه و به فاصله 6 متری دیوار اصلی آن واقع شده است که در نتیجه حفاری های فصل چهارم از زیر آوار بیرون آورده شد.
این برج از نظر مصالح ساختمانی و نوع ساخت هم دوره با سایر تأسیسات قلعه و به شکل دایره ای کامل است با دیوارهایی به قطر90/2 سانتیمتر. اندازه قطرداخلی برج 90/5 سانتیمتر است که دارای چهار نورگیر است. این برج پس از حفاری مرمت کامل گردید.
فصل ششم کاوشهای باستان شناختی قلعه زهاک هشترود همچون سالهای گذشته از اواسط تابستان سال 1384 آغازگردید. در این فصل فعالیتهای کاوش برروی شش عدد تراشه با ابعاد 10×10 متر جمعاً در زمینی به ابعاد ششصد مترمربع در قسمت شرقی مجموعه متمرکز گشت و 80 روز ادامه پیدا کرد. در این فصل و در ادامه کاوش های سالهای قبل بقایای معماری اشکانی متشکل از مجموعه ای از اطاقها، راهروها و دیگرعناصرمعماری از دل خاک بیرون کشیده شد و در مرحله پس از آواربرداری از درون اطاقها و راهروها پلان اصلی معماری و سازه ها مشخص شد و بلافاصله اقدام به نقشه برداری گردید. عناصرمعماری در این مجموعه مانند بناهای مکشوفه در سالهای قبل ازخشت و سنگ می باشند ولی فرم بناها و تزئینات آن با بناهای قبلی متفاوت میباشند. کلیه سطوح دیوارهای مکشوفه با گچ اندود شده اند و نوع گچ به کاررفته نیز با یافته های قبلی متفاوت است، بدین معنی که جنس گچ استفاده شده در این قسمت از مجموعه بسیار مرغوب و خیلی ریزدانه می باشد در صورتیکه اندود گچ بکاررفته در بناهای قبلی درشت دانه بوده است. پس از اندود گچ برروی دیوارها سطح آن رنگ آمیزی شده است. نحوه اجرای نقش برروی دیوارها نشان می دهد که ابتدا کادرهایی با رنگ سفید با ضخامت 3 سانتیمتر اجرا شده است، اندازه هرکادر به عرض 72 سانتیمتر و ارتفاع آن درحال حاضر نامعلوم است. چرا که به علت فرو ریختن دیوارها تعیین اندازه دیوارها فعلاً غیرممکن است و تخمین زدن و تعیین ارتفاع این کادرها ممکن نیست و ما نمی دانیم که این کادرها تا زیرسقف ادامه داشته اند یا نه ولی از آوار بدست آمده و تعداد قطعات گچ های رنگ آمیزی شده مکشوفه چنین استنباط می شود که رنگ آمیزی تنها در بخش انتهائی نزدیک به کف اجرا شده است. در داخل هریک ازکادرها از یک رنگ استفاده شده و رنگ های به کار رفته به ترتیب ازسمت غرب به شرق عبارتند از قرمز، آبی، قرمز، آبی، زرد، قرمز، سبز لجنی.
هنرمند نقاش با مهارت تمام این رنگ آمیزی را اجرا کرده بطوری که در انتهای دیوار شمالی که در قسمت شمال شرق زاویه ای با دیوار ضلع شرقی به وجود آورده است نیمی از کادر و دیوار ضلع شمالی و نیم دیگر آن در دیوار ضلع شرقی قرار گرفته و سبز لجنی در این دو نیمه کادر به طرز زیبائی اجرا شده است.
کف اطاقها و راهروهای بدست آمده با گچ اندود شده است، در کف یکی از اطاقها از سنگ و گچ و بصورت پلاک با اندازه 22×37 سانتیمتر کف سازی شده است و این کف در زیر دیوار خشتی شمال اطاق نیز وجود دارد و نشانگر این مسئله است که قبل از احداث این بنای خشتی بنای دیگری وجود داشته که تخریب شده و فقط کف آن باقی مانده است. در ضلع شرقی این قسمت از محوطه و در داخل دو عدد تراشه مجموعه زیبائی از دیوارهای برجای مانده از یک بنای با شکوه سنگی بدست آمد که نوع سنگ های به کار رفته سنگ گچ می باشد و ابعاد سنگ ها بسیار بزرگ هستند و برروی بعضی از قطعات سنگ نقوش گل و گیاه حجاری شده است، ضمناً دو عدد ته ستون زیبا نیز از این محل متعلق به دوره اشکانی کشف شده، کف این قسمت با موزائیک کف سازی شده است و رنگ سنگهای بکاررفته در موزائیک سفید و لاجوردی می باشد.
به علت اتمام فصل کاوش و نیاز مبرم موزائیک های کشف شده به مرمت، از خاک برداری در این قسمت خودداری شد و پس از ریختن خاک الک شده برروی موزائیک ها با اندود کاهگل پوشانده شدند تا در شروع فصل هفتم حفاری با حضور کارشناس مرمت آثار اقدام به خاک برداری و بلافاصله در محل به تثبیت موزائیک ها اقدام گردد. با توجه به موارد بالا و از روی یافته های باستان شناختی و پلان معماری این قسمت چنین به نظر می رسد که این مجموعه محل زندگی حکمران یا فرمانده شهر یا قلعه بوده و جنبه حکومتی داشته است. امید است در فصول آتی کاوش اطلاعات دقیق تری مبنی بر چگونگی استفاده از این مجموعه بدست آید. از داخل آوارها تعدادی قطعات گچ بری نیز بدست آمد که نقوش به کار رفته در آنها نقوش هندسی و گل وگیاه می باشند. نوع گچ به کاررفته در این گچ بری ها نیز متفاوت از نوع مکشوفه در حفاری های قبلی می باشد در گچ بری های بدست آمده از سالهای قبل نوعی گچ دانه درشت استفاده شده بود ولی در این گچ بری ها از نوع ریزدانه استفاده شده و در مجموع نقوش آنها نیز متفاوت و زیبا هستند. برجسته ترین نقش بدست آمده در گچ بری های این فصل از حفاری نقش گردونه خورشید که دو قطعه از آنها جهت ترمیم به موزه آذربایجان انتقال داده شد. همزمان با کاوش های باستان شناختی فصل ششم و در ادامه برنامه مرمت سالهای قبلی قسمت اعظم دیواره سنگی واقع در ضلع جنوبی این مجموعه موسوم به قلعه دختر مورد مرمت قرار گرفت و با مصالح مشابه دیوار یکی از برجها و نیز قسمت های فرو ریخته دیوار تعمیر گردید.