اولين هاي نظامي، دفاعي در ايران

[armin khatar]

اولين شناسايي و استفاده از باروت در ايران


چينيها اولين ملتي بوده اند که باروت را ساختند. درباره اينکه چه کسي آن را براي نخستين بار از چين به اروپا آورد، عقايد مختلف ابراز شده است و نوشته اند که نخستين بار انگليسيها در جنگ کرسي در سال 1346 ميلادي آن را بکار برده اند. اما قديمي ترين سندي که ما در دست داريم گفته « اسدي طوسي » است که هزار سال پيش درباره شناسايي باروت (دارو) و بکار بردن آن گفته است:

مر آن خيمه بد پيش برج حصار در آن برج بودي شه قلعه دار

يکي ديگ منجز در آن قلعه بود که تيرش بد از سنگ صدمن فزود

بدارو مر آن رعـــــد انبــــاشـته همه روز تا شب نگـــــــه داشته

وزان برج آن ســــنگ آمد رهـا بدان آتش و دود چـــــــون اژدها

زباره چو آن رعد انداختــــنــــد جهان از نـــــــريمان بــــپرداختند

اسدي طوسي انباشتن دارو را در سنگ يا ديگ منجز و رها کردن آن با منجيق از بارو و برآمدن دود آتش از آن را بيان داشته؛ بي گمان دارو يا باروت ديرزماني پيش از اسدي در ايران شناخته شده بود و براي کارهاي جنگي به کار ميرفته. به کار بردن باروت براي گلوله تفنگ داراي سابقه بيشتري است، اما استعمال باروت براي توپ نخستين بار در جنگ « شاه اسماعيل صفوي » با عثمانيها بود، اين توپها سر پر بوده و با فتيله روشن مي شد

[armin khatar]

اولين تفنگ (سلاح گرم) و تفنگچيان در ارتش ايران


قدر مسلم آنست که تا اواسط قرن نهم ه.ق. سلاح گرم جايي در ارتش و ميدانهاي جنگ ايرانيان نداشت، به گونه اي که در زمان « شاه اسمعيل اول صفوي »، بکار بردن سلاح گرم را دور از جوانمردي و دليري و شجاعت مي دانستند و اين نوع طرز فکر در حالي بود که ايران همسايه مقتدري همچون امپراطوري عثماني داشت که مردمش در به کارگيري و ساخت سلاحهاي آتشين مانند توپ و تفنگ مهارت خاصي داشتند و در ميدانهاي نبرد از آن حداکثر بهره را مي بردند. جنگ چالدران (شاه جنگ ايرانيان اثر زنده ياد ذبيح الله منصوري ) که بين دو کشور ايران و عثماني روي داد به خوبي گوياي اين واقعيت است. اينگونه طرز فکر ادامه داشت تا هنگامي که « شاه طهماسب اول » به سلطنت رسيد (930 تا 984، 1524 تا 1576 ميلادي) و سلطنت او مقارن با قدرت دولت پرتغال بود.

پرتغاليان به لحاظ برآورده کردن دو هدف که اولين آن قرار دادن جزيره هرمز به عنوان مرکز بازرگاني خويش و در ثاني تضعيف امپراتوري مقتدر عثماني که خواسته پادشاهان عيسوي اروپا، بخصوص پاپ اعظم بود، در صدد برآمدند که ارتش شاه طهماسب اول را با سلاحهاي گرم آشنا نمايند. بدين ترتيب با انتخاب زبده ترين جوانان هنگ پاسداران شاهي (که مرکب از پنج هزار نفر بود و به آنها قورچي مي گفتند) و با مسلح کردن آنها به تفنگهاي فتيله اي نخستين هسته اصلي و اساسي ارتش کوچک که بعدها "شاه عباس" آن را تکميل کرد، به وجود آمد.

وين چنتو دالساندري، درباره ارتش ايران در آن ايام مطالب مهمي به اين قرار نوشته است:

« سربازان ايراني مرداني بلند قامت و ورزيده هستند که معمولا در ميدان جنگ شمشير و نيزه و تفنگ بکار مي برند. تفنگداران ايراني مسلح به تفنگهايي هستند که عموماً شش وجب درازي لوله آنهاست. فشنگي که در لوله مي نهند بسار کوچک است و وزنش از هفده مثقال تجاوز نمي کند.»

اين بخش از نوشته هاي دالساندري از آن رو جالب است که براي نخستين بار در تاريخ صفويه و پيش از آمدن برادران شرلي و تهيه توپ و تفنگ و ايجاد صنف توپخانه، به وجود هنگي از تفنگداران ايراني و مهارت آنها در تيراندازي با اين سلاح آتشين پي مي بريم.

[armin khatar]

اولين لباس جديد



اولين نظام و فنون جديد نظامي در ايران


پس از جنگهاي ايران و روس و شکستهايي که از اين رهگذر نصيب ايران گرديد، "عباس ميرزا" نايب السلطنه و وزير با تدبير او "قائم مقام اول" به خوبي دريافتند که سر شکست سپاه ايران، بدي وضع آرايش لشکر و فقدان نظم و انظباط و نداشتن توپخانه و سلاحهاي جديد است. ولي درک اين حقيقت براي عموم در محيط منحط آن روز ايران کار آساني نبود. عباس ميرزا براي آنکه با کهنه پرستي مبارزه کند، ناچار گرديد قبل از همه، خود لباس جديد نظام را در بر کند و پيش يکنفر روسي به آموختن فنون نظامي مشغول شود. بعداً اين شاهزاده روشن بين با بيست-سي نفر سرباز در حياطي به فراگرفتن نظام و فنون جديد مشغول شد تا با اين اقدام به عموم لشکريان بفهماند که يگانه راه نجات ارتش ايران از زوال و انحطاط، فراگرفتن نظام و فنون جديد است. به اين ترتيب براي اولين بار در ايران مشقهاي دسته جمعي و حرکت جبهه اي و عقب گرد، با فرمان و نواختن طبل کمابيش معمول گرديد.

در مجموع بايد گفت که بنيانگذار نظام جديد ايران عباس ميرزا وليعهد و ميرزا بزرگ قائم مقام بودند؛ و انگيزه آنان آماده ساختن ايران بود در دفاع و مقابله با تجاوزهاي نظامي روسيه که از آغاز سده گذشته دامنه آن همچنان گسترش مي يافت.

کشورهايي که در اين کار به ياري ايران آمدند، فرانسه و انگلستان بودند؛ و محرک آنان عنصر سياست بود. "ناپلئون" در انديشه لشکر کشي به هندوستان، هيات نظامي هفتاد نفري تحت رياست ژنرال "گاردان" به ايران فرستاد و هسته مرکزي نظام جديد ايران به دست صاحب منصبان گاردان فرانسوي به وجود آمد.

تحول وضع سياسي اروپا، فرانسويان را از ايران برد و انگليسيان را جانشين آنان ساخت. حکومت هند که از پيشرفتهاي ناپلئون هراس در دلش افتاده بود، از يکسو به تاسيس نظام جديد بومي هند دست زد که پيش از آن وجود نداشت، و از سوي ديگر به تقويت نظامي ايران شتافت. از 1224 ه.ق. به بعد چند هيأت نظامي انگليسي به ايران آمدند. غير از اسلحه جديد که نخست از فرانسه و بعدأ از هند(مستعمره انگليس) به ايران مي رسيد، کارخانه توپ ريزي و تفنگ سازي در آذربايجان بر پا شد. فنون جنگي و انظباط نظامي غربي نيز در ايران راه يافت، در لباس سربازي نيز تغييراتي داده شد.

[armin khatar]

اولين مدرسه نظام


تنها مدرسه نظام که پيش از دارالفنون در تاريخ ارتش ايران به چشم مي خورد، مدرسه نظام "کامران ميرزا" فرزند و وزير جنگ ناصرالدين شاه است که به سال 1264 ه. ق. تأسيس شد و در طول دورهً وزارت او، به کار تعليم سنتي نظاميان پرداخت.

[armin khatar]

اولين مدرسه عالي کل قشون


کودتاي سوم اسفند ماه 1299 ه.ش. تحولاتي را در امور قشون به همراه داشت. از جمله اين تحولات، انحلال و ادغام لشکر قزاق و ژاندارمري کشور بود که به قصد ادغام کليه نيروها و تمرکز بخشيدن به ارتش انجام شد. به موجب همين تصميم، مي بايست نهادي آموزشي در سطح ارتش آن روز فراهم مي شد، تا به آموزش کادر افسري ارتش با اهداف جديد و تحت شرايط و برنامه يکسان بپردازد. لذا به موجب حکم عمومي قشون - شماره يک بهمن ماه 1300 ه. ش. صادره از سوي وزير جنگ وقت(رضا خان)، به "سرهنگ عزيزالله ضرغامي" به عنوان رياست کل مدارس نظام، ابلاغ شد که مدرسه هاي قزاقخانه، مشيرالدوله، بيطاري و مدرسه صاحب منصبان ژاندارمري را با يکديگر ادغام نموده و يک مدرسه واحد به نام "مدرسه نظام کل قشون" تأسيس نمايد. اين مدرسه جديد متشکل از چهار مدرسه ابتدايي، متوسطه، عالي و دامپزشکي تشکيل گرديد و تحت نظارت ارتش به کار تربيت و آموزش نظاميان پرداخت.

مدرسه کل قشون در ابتدا به طور موقت در محل کنوني دادگستري داير گرديد و سپس از آنجا به عمارت مسعوديه منتقل شد. مدتي بعد، در مهرماه 1302، محل کنوني دانشگاه افسري که پارکي مصفا و مجموعه کاخهاي متعلق به کامران ميرزا بود، به عنوان محل دائمي مدرسه انتخاب شد و مدرسه به آنجا تغيير مکان داد. در اندک مدتي، نقشه هاي ساختماني طبق اصول مهندسي تهيه شد و پس از تصويب به مرحله اجرا درآمد. همزمان با تکميل ساختمان، انواع وسايل آموزشي، آزمايشگاهي، تمريني و ورزشي جديد نيز تهيه و نصب شد و در معرض استفادهً دانشجويان قرار گرفت.

در سال 1303 براي جبران کمبود افسران، يک آموزشگاه ستواني نيز به تشکيلات مدرسه افزوده شد که طول دوره آن، يک سال بود. فارغ التحصيلان مدرسه عالي با درجه ستوان دومي و فارغ التحصيلان اين آموزشگاه با درجه ستوان سومي وارد ارتش مي شدند.

در سال 1302 ه.ش. عده اي از افسران با رسته هاي مختلف که مقدمات معلومات نظامي را در ايران طي کرده بودند جهت تکميل دانش نظامي و آشنايي با فنون پيشرفته که در اروپا متداول بود به فرانسه اعزام شدند. بازگشت افسران اعزامي از فرانسه در سال 1305 ه. ش. تغيير ساختار مدرسه نظام کل قشون را براي شبيه شدن بيشتر آن به "سن سير" فرانسه، به همراه داشت.

بدين شکل که مدارس چهارگانه ياد شده، به سه مدرسه ابتدايي با شش پايه، کلاس متوسط با چهار پايه و عالي با دو پايه، تبديل شدند و آموزشگاه ستواني نيز تعطيل شده و در مهرماه 1307 با ساختار آموزشي جديد و طول دوره دو سال، مجدداً بازگشايي شد. طول دوره اين آموزشگاه از سال 1314 تا 1320، سه سال بود.

اولين دانشجويان مدرسه عالي کل قشون، 19 نفر بودند ( از قرار 16 نفر در رسته پياده، يک نفر در رسته سوار و دو نفر مهندس) که در مهرماه 1302 از مدرسه فارغ التحصيل شدند. اگر چه با جرياناتي که روي داد به درجه ستوان دومي نرسيدند.

[armin khatar]

اولين کارخانه مسلسل سازي


اولين کارخانه مسلسل سازي ايران بر اساس يک قرارداد مشترک بين ايران و شوروي در آبان ماه 1323، آماده بهره برداري گرديد.

[armin khatar]

اولين عمليات گسترده آفندي



اولين پيروزي عظيم ايران در جنگ تحميلي


عمليات ثامن الائمه اولين حرکت جدي و سازمان يافته نيروهاي مسلح جمهوري اسلامي ايران در سالهاي آغازين جنگ تحميلي عراق بر ايران بود که در پنجم مهرماه 1360 آغاز گرديد.

اولين پيام موفقيت را تيپ يک پياده در ساعت 32/8 روز پنجم مهر ماه اعلام کرد که جاده ماهشهر - آبادان آزاد شد، اين پيام نويد آزادي تمام منطقه شرق کارون بود.

لازم به توضيح است که عمليات غرورآميز ثامن الائمه در شمال آبادان و شرق رودخانه کارون اجرا گرديد. اين عمليات با شرکت لشگر 77 پياده و نيروهايي از سپاه پاسداران و بسيج مردمي به اجرا درآمد و بر اثر اين عمليات افتخار آفرين، نيروهاي متجاوز عراقي که از اواخر مهرماه 1359 قريب يکسال قسمتي از کرانه شرقي رود کارون را تا شمال جزيره آبادان اشغال و شهر آبادان بکلي شکسته شد. در اين عمليات بيش از 1500 نفر عراقي به اسارت نيروهاي ايران درآمدند و حدود يک لشگر عراقي از صحنه عمليات خارج گرديد و منطقه اي به وسعت 150 کيلومتر مربع از لوث وجود دشمن پاک و آزاد شد و بدين ترتيب نيرهاي مسلح ايران به اولين موفقيت سرنوشت ساز خود در طول جنگ تحميلي دست يافتند.

[armin khatar]

اولين آيين نامه نظامي ايران


اولين آيين نامه اي که در ارتش ايران تنظيم شده است به همت "بهرام قاجار" فرزند عباس ميرزا به رشته تحرير درآمده است. اين مرد که ظاهرا در عهد "محمد شاه قاجار" براي فراگرفتن فنون جنگ و نظام به فرنگ رفته بود، پس از مراجعت، مامور تدوين آيين نامه نظام مي شود و در عهد "ناصرالدين شاه" به تشويق "اميرکبير" چهار صد جلد از آن در دارالطباعه مبارکه منتشر مي شود و سلاطين و سرهنگان به مشق و تعليم آن مشغول مي شوند. اين کتاب که به نام "نظام ناصري" معروف بود، مشتمل بر ابواب زيرين بود:

باب اول: در اصطلاحات و دسته بندي قوانين و فرمانهاي متعلق به دسته و تعليم سرباز؛

باب دوم: در آداب و قواعد و حرکات و فرامين مشق تفنگ و تيراندازي؛

باب سوم: در آداب و قواعد مشق قراول؛

باب چهارم: در آداب حاضرباش؛

باب پنجم: در حرکت افواج؛

باب ششم: در بيان قواعد بعضي حرکات و فرامين مختصره؛

باب هفتم: در بيان حرکت پنج فوج؛

باب هشتم: در آداب و قواعد کوچيدن و افتادن اردو؛

و خاتمه در قواعد مختصر نظام به طريق اجمال و اختصار.

[armin khatar]

اولين چاتمه سرباز (يگان حفاظت)


يکي از رسومي که نخستين بار در عصر قاجار در تهران متداول گرديد، قرار دادن چاتمه سرباز بر درب منازل اعيان، رجال و سفارتخانه هاي بيگانه جهت حفظ امنيت بود.

افضل الملک کرماني مورخ عصر مظفري، در افضل التواريخ مي نويسد:

« مردمان اين زمان از لفظ چاتمه و عدد آن مستحضرند، لکن براي آيندگان اين دو سطر را مي نگارم. چاتمه لفظي است ترکي. هر چاتمه اي، سه نفر سرباز و يک وکيل دارد. دولت ايران قرار داده است که سپهسالار يا وزير جنگ به درب خانه هر يک از اعيان يک چاتمه سرباز بفرستد که به درب خانه و زير دالان او شبانه روز مواظبت باشند و مانع از دخول مردمان دزد و اجنبي شوند، و شبها به حفظ حراست خانه اعيان بکوشند که دزدي نيايد و بي اعتدالي واقع نشود. و همچنين به درب هر سفارتخانه اي يک چاتمه سرباز مي فرستند که حافظ و پاسبان آن خانه باشد و طراران به آنجا ورود بيجا نکنند.... چاتمه گذاشتن به درب خانه هاي اعيان و اشراف، در سابق گويا نبوده و در کتابها چيزي ديده نشده است. اين کار در دورهً سلطنت قاجاريه وقوع يافته است. خلاصه، هر کس رتبه اش کم است، يک چاتمه به او داده مي شود، و هر که را که دستگاه وسيع است و شأني عالي دارد، چند چاتمه سرباز براي او فرستاده مي شود.»

قبلا وزرا و امرا محض حفظ و حراست، نوکران شخصي خود را به اين خدمت مي گماردند.

[armin khatar]

اولين آموزشگاه کلاسيک نظام


اولين سازماندهي ارتش ايران در قرون اخير به دست "ميرزا تقي خان اميرکبير" صورت گرفت و نيز شالوده اولين آموزشگاه نظامي که فنون سپاهيگري را به صورت کلاسيک (مدرسي) تعليم مي داد، به همت او ريخته شد.

دارالفنون که به امر اين صدراعظم آگاه و مصمم، به شيوه پلي تکنيک پاريس، طراحي و ساخته شد؛ مجموعه اي از مدارس مرتبط بود که يکي از آنها وظيفه تربيت نظاميان و صنعتگران نظامي را بعهده داشت.