گنبد هاي نمكي

[mohamad.s]

گنبد هاي نمكي

با توجه به اينكه شايد بازديد بعدي ما گنبدهاي نمكي باشه اين گفتمان ايجاد شد تا گنبدهاي نمكي رو بيشتر و بهتر بشناسيم ...

[align=justify:1f390895f1]در ايران تعداد زيادي گنبد نمكي وجود دارد. گنبدهاي نمكي در زمره زيباترين وعجيب ترين پديده هاي زمين شناسي محسوب مي شوند. بطور کلی برجستگیهایی که توسط نمک به علت حرکات صعودي آن ایجاد می‌گردد، گنبد نمکی نامیده می‌شود. گنبدهاي نمكي در واقع ساختارهاي گنبدي شكلي هستند كه هسته آنها تماما از نمك تشكيل شده است. نمك به دليل خاصيت پلاستيكي كه قابليت شكل پذيري به آن ميدهد ميتواند بر اثر فشار هايي كه به آن وارد ميشود از طريق يك منطقه كم فشار خود را رها كند و به بالا صعود كند. در نقاطی که گنبدهای نمکی یافت می‌شود، اغلب در زيرزمین لایه‌های ضخیمی از نمک موجود است که به لایه‌های تغذیه کننده گنبد نمک موسوم است. ضخامت این لایه‌های نمک متفاوت و در موارد استثنایی از هزار متر بیشتر است. سطح فوقاني گنبدهاي نمكي از سنگهاي رسوبي و يا سنگهاي آذرين پوشيده شده است كه البته به محيطي از آن خارج مي شود بستگي دارد. مثلا در بعضي مناطق سنگهاي فوقاني در مسير بالا آمدن توده نمك از سنگهاي آتشفشاني تشكيل شده اند و لذا نمك آنها را نيز با خود به بالا مي آورد. گنبدهاي نمكي الزاما به شكل دايره اي در سطح ديده نمي شوند و شكل آنها تحت تاثير عوامل گوناگون است. مثلا گنبدهايي در منطقه سمنان و هرمزگان وجود دارد كه دايره اي هستند و يا گنبد نمكي قم تقريبا بيضوي است و بعضي شكل خاصي ندارند. يكي از جاذبه هاي گنبدها از نظر ديداري، رنگها و لايه بندي هاي زيباي موجود در آنها است. در بسياري از آنها به دليل آغشتگي به تركيبات آهن به رنگهاي زرد و قرمز بصورت متناوب درآمده اند. گنبدهاي نمكي يكي از ثروتهاي خداداي به ما هستند. آنها علاوه بر اينكه منبع خوبي براي تامين نمك هستند، ميتوانند يكي از جاذبه هاي زمين شناسي در ايران محسوب شوند. درايران بيش از صد گنبد نمكي وجود دارد. اما در اين بين بيشتر گنبدهاي نمكي موجود در هرمزگان براي افراد شناخته شده است. خوشبختانه اين پديده هاي زمين شناسي به دليل اينكه در مناطق خوش آب و هوايي نيستند و همينطور امكان رشد گياه بر روي آنها كمتر است لذا محيطي كه بتواند افرادي كه به دنبال خوشگذارني و آلوده سازي محيط طبيعت هستند را به سوي خود جلب نميكنند و اغلب بصورت بكر و دست نخورده هستند. اين امتياز باعث ميشود تا بتوان با درايت و برنامه ريزي، گروه هاي علاقه مند به طبيعت و زيبايي هاي آن را براي مشاهده جمع آوري كرد. از امتيازات ديگري كه در اين نوع برنامه هاي بازديدي وجود دارد، امكان مشاهده دانش آموزان و دانشجويان از نحوه رشد و تبلور نمك و كانيهاي ديگري كه به فراخور هر گنبد نمكي بر روي آن ديده ميشود. از نكات بسيار با اهميت اين است كه هيچگاه بدون تجهيزات مناسب و يا بدون راهنماي با تجربه اقدام به صعود و راهپيمايي بر روي اين گنبدها نكنيد زيرا به دليل اينكه نمك بر اثر فرسايش اشكالي كاملا تيز و برنده پيدا ميكند و ديگر اينكه گاه در زير يك منطقه به دليل انحلال كاملا خالي شده و ممكن است بر اثر فشار خرد شود و افراد در آن سقوط كنند

[mohamad.s]

اجزای گنبدهای نمکی
هر گنبد نمکی شامل یک هسته مرکزی که از نمک تشکیل شده است و بخشی که اطراف هسته مرکزی را احاطه می‌کند و از سنگهای رسوبی محلی تشکیل شده است، می‌باشد. معمولا از رسوبات نمکی هسته مرکزی جوانتر است. در بیشتر گنبدهای نمکی ، سطح فوقانی بوسیله طبقات رسوبی پوشیده شده و تشکیل پوششی را می‌دهد که به آن پوش سنگ می‌گویند. در بعضی از گنبدهای نمکی ، ضخامت پوش سنگ به چند صد متر می‌رسد و بعضی از گنبدهای نمکی نیز فاقد پوش سنگ است. مثلا گنبد نمکی قم که در شمال ارتفاعات زنگار منطقه قم قرار دارد، فاقد پوش‌سنگ است. پوش سنگها معمولا از سنگهای آهکی ، ژیپس و انیدریت تشکیل می‌شود. در بعضی موارد پوش سنگ حاوی ذخایری از مواد گوگردی است.

شکل گنبد نمکی
از نظر جکسون و تالبوت (1986) ، ساختمانهای نمکی ممکن است به صورت تاقدیس نمکی (Salt anticlines) بالشهای نمکی (Salt pillows) ، برجستگیهای تیغه مانند نمکی (Saltridges) ، امواج نمکی (Salt Waves) ، استوکهای نمکی (Salt stocks) و غیره باشد. شکل گنبد نمکی متغیر است. دیواره بسیاری از گنبدهای نمکی دارای شیب زیاد در حدود 80 تا 90 درجه به طرف خارج است. گنبدهای نمکی متقارن ، کمیاب و اغلب گنبدها نامتقارن و شیب دیواره‌ها در جهت مختلف متفاوت است. مقطع بیشتر گنبدهای نمکی نزدیک به دایره و در بعضی از گنبدها بیضی شکل است. گسترش افقی گنبدها بسیار متغیر و اغلب چندین کیلومتر است.

انوع گنبدهای نمکی از نظر عمق سطح فوقانی
گنبدهای نمکی کم عمق :
معمولا سطح فوقانی این گنبدها از سطح زمین کمتر از یک کیلومتر است. مانند گنبدهای نمکی ایران.


گنبدهای نمکی دارای عمق متوسط :
سطح فوقانی آنها بین یک یا 1.5 کیلومتری سطح زمین قرار دارد.


گنبدهای نمکی عمیق :
فاصله آنها از سطح زمین از 1.5 کیلومتر متجاوز است. اطلاعات حاصل از حفاریها نشان می‌دهد که بعضی از گنبدهای نمکی در اعماق بیش از 3000 متر از سطح دریا توسعه دارد.


مکانیسم تشکیل گنبدهای نمکی
حرکت نمک با توجه به خاصیت شکل پذیری آن به سمت بالا به علت ضخامت قابل توجه طبقات روی آن است و این ضخامت باید به اندازه‌ای باشد که نیروی محرکه‌ای جهت جابجایی آن بوجود آید. بنابراین سرعت حرکت نمک نمی‌تواند در همه جا یکسان باشد. در این صورت با حرکت نمک به سمت بالا قدرت و نیروی محرکه فوق کاهش پیدا کرده و با افزایش بار ، رسوبات نمک حرکت قائم خود را ادامه می‌دهد. این حرکت می‌تواند در هر سال از 0.1 تا یک میلیمتر باشد.

منشا گنبدهای نمکی
در نقاطی که گنبدهای نمکی یافت می‌شود، اغلب در زیرزمین لایه‌های ضخیمی از نمک موجود است که به لایه‌های تغذیه کننده گنبد نمک موسوم است. ضخامت این لایه‌های نمک متفاوت و در موارد استثنایی از هزار متر بیشتر است. به نظر نتلتن (‌‌Nettelton) اگر در بالای یک طبقه نمک اصلی ، تاقدیسی با شیب بسیار ملایم وجود داشته باشد حرکت نمک به طرف بالا شروع می‌شود و نمک از لایه‌های تغذیه کننده بیرون کشیده می‌شود. عاقبت نمک در طبقات نمکدار مجاور ممکن است به اندازه‌ای نازک و فشرده شود که افزایش بیشتر نمک غیرممکن گردد. نازک شدن طبقات نمکدار موجب فرو نشستن طبقات رویی آنها و ایجاد شیب به طرف خارج از گنبد می‌شود. این شیب در فاصله دور به طرف گنبد است و در نتیجه ناودیسی بوجود می‌آید که به نام ناودیس حاشیه‌ای یا کناری معروف است. ضخامت لایه‌های تغذیه کننده نمک متفاوت است و یکی از راههایی که برای تعیین ضخامت این لایه‌ها بکار می‌رود، تعیین گودی ناودیس‌های کناری گنبدهای نمک است. از آنجایی که این ناودیسها به احتمال زیاد بر اثر تغذیه نمک به گنبدهای نمکی در اطراف گنبد تشکیل می‌شود، باید لایه نمک حداقل برای ضخامتی معادل گودی ماکزیمم ناودیس کنار ‌باشد.

مراحل تشکیل گنبد نمکی
تشکیل طبقات با شیب ملایم.
تشکیل تاقدیس ساده گنبدی شکل.
تشکیل گنبد نمکی حقیقی.
اشکال مختلف گنبدهای نمکی (Salt dom) یا (Diapiricfolds)
گنبدهای نمکی متقارن :
کمیاب تر بوده و شیب آنها در طرفین تقریبا مساوی است.


گنبدهای نمکی نامتقارن :
این گنبدها فراوان تر بوده و شیب دامنه اطراف آن نامساوی است. شکل کلی مقطع عرضی گنبدهای نمکی بیشتر دایره و در برخی از آنها بیضی شکل است و گسترش آن در روی زمین از 500 متر تا 8 کیلومتر (در آمریکا) و در شمال شرقی دریای خزر بین 5 تا 12 کیلومتر گزارش شده است.
اهمیت ساختمان گنبدهای نمکی در زمین شناسی نفت
نفتگیرهای گنبد نفتی (Salt dom traps)
نمک در گنبدهای نمکی ، ابتدا به صورت لایه‌های رسوبی بوده‌اند که در حوضه‌های مختلف به سن پرکامبرین - کامبرین (مثلا حوضه زاگرس ایران) تا دوران سنوزوئیک (حوضه زاگرس ، ایران مرکزی و رومانی) وجود داشته‌اند. وزن مخصوص نمک از دیگر سنگهای رسوبی کمتر و خاصیت شکل پذیری (Plasticity) آن بیشتر است. چنانچه نمک در زیر طبقات ضخیم قرار گیرد، بعلت حرارت زمین گرمائی و فشار ناشی از وزن طبقات به حال نیمه سیال در می‌آید و چون وزن مخصوصش از سنگهای فوقانی کمتر است، به نقاط ضعف لایه‌های بالایی که معمولا قله تاقدیسها و یا سطوح گسلی است، نفوذ نموده و به طرف سطح زمین حرکت می‌کند. هنگامی که توده نمک به صورت ستون استوانه‌ای شکل درآمد، اختلاف فشار استاتیک در ستونی که استوانه نمک در آن قسمت قرار دارد و قسمتهای مجاور آن بیشتر شده و به حرکت توده نمک شتاب بیشتر می‌دهد. نفتگیرهای گنبد نمکی نسبت به سایر انواع نفتگیرهای ساختمانی وضع پیچیده تری داشته و بعلت مکانیسم تشکیل آن که شکافتن طبقات فوقانی را در پی دارد، با گسلهای متعدد همراه است.

گنبدهای نمکی هرمز
گنبدهای نمکی هرمز در خلیج فارس جزایر کوچکی را تشکیل می‌دهد. نمکهای هرمز در جنوب ایران ، چین‌های دوران سوم کوههای زاگرس را بدون داشتن جهت خاصی سوراخ کرده است. بطوری که در تمام موارد و محلهای ممکن از قبیل قله ، پهلو ، محور تاقدیس و ناودیس و در روی گسلها دیده می‌شود. این گنبدهای نمکی با رسوبات دوران سوم ، کرتاسه و بطور محلی با ژوراسیک دارای سطح برخورد ریاپریک است. بنابراین بطور محقق سن آنها از ژوراسیک قدیمی تر است. بطور کلی فعلا سن این تشکیلات را به پروتروزوئیک یا اینفراکامبرین نسبت می‌دهند و آن را هم ارز جانبی تشکیلات دولومیتی سلطانیه در ایران شمالی می‌دانند. به نظر می‌رسد که حرکات کوهزایی آسینتیک حداقل در شمال کرمان موجب پیدایش حوضه و یا حوضه‌هایی جهت تشکیل رسوبات نمکی هرمز گردیده است.

گنبدهای نمکی هرمز در طی حرکات کوهزایی آلپ در طبقات فوقانی خود تزریق شده است. وجود گنبدهای نمکی نتیجه تزریق پلاستیکی سنگ نمک در سنگهای رسوبی اطراف است. نمک هسته گنبدهای نمکی از طبقات زیرین مشتق می‌شود. علت اساسی حرکت نمک و گنبدهای نمکی بطور دقیق معلوم نیست. عده‌ای از زمین ‌شناسان عقیده دارند که نیروهای تکتونیکی ، عامل اصلی حرکت گنبدهای نمکی است. چنانکه در رومانی ، فشارهای افقی عامل اصلی حرکت نمک و تشکیل گنبدهای نمکی است و طرز توسعه و وضع گنبدهای نمکی با محور چین خوردگیهای مهم ناحیه تطبیق می‌کند.

پدیده‌های مؤید جریان و شکل پذیری نمک در گنبدهای نمکی
حرکت نمک به صورت یخچال در اطراف گنبد.
انحنا و گنبدی شکل شدن طبقات روی نمک در گنبدهایی که نمک آنها هنوز به سطح زمین نرسیده اند.
وجود کلاهک (Cap rock) در روی گنبدهای نمکی.
میادین مهم نفت و گاز در نفتگیرهای گنبدهای نمکی
نفتگیرهای آمریکا.
نفتگیرهای اروپا.
گنبدهای نمکی ایران.
حوضه رسوبی زاگرس (خلیج فارس).
گنبدهای نمکی جنوب سمنان (کویر مرکزی).
انواع نفتگیرهای حاصل از گنبدهای نمکی
نفتگیر کلاهک گنبد نمکی
در بالای ستون نمک ، کلاهک برشی از خرده سنگهای سختی که نمک از طبقات جدا نموده ، تشکیل می‌شود. این برش اگر در شرایط مناسب قرار گیرد می‌تواند محل تجمع نفت و گاز گردد. بدیهی است در این نوع نفتگیر گنبد نمکی هنوز در سطح زمین ظاهر نشده است.

نفتگیرهای دامنه‌ای گنبد نمکی
گنبد نمکی از شروع حرکت ، طبقات فوقانی را خم نموده و سپس آنها را شکسته و شیبی در خلاف جهت حرکت ستون نمک به آنها می‌دهد. این لایه‌های شیب دار در فراشیب به ستون نمک که نفوذ ناپذیر است ختم می‌شوند. اگر این لایه‌ها دارای توالی مناسبی از سنگ مخزن و سنگ پوششی بوده و نفت نیز در منطقه تولید شده باشد، ممکن است کانسار نفت بطور قابل توجهی در دامنه گنبد نمکی تشکیل شود.

نفتگیر فوق کلاهک (Super Car trap)
اگر گنبد نمکی به سطح زمین برسد ممکن است باعث انحنا طبقات فوقانی شده و نفتگیرهای تاقدیسی گنبدی شکلی را ایجاد نماید که می‌تواند در رده نفتگیرهای تاقدیسی هم قرار گیرد. میدان نفتی دمام در عربستان سعودی نمونه‌ای از این نوع نفتگیر است.