واپسین شاعری كه دست كم، به سبب ذهنیت ضد استعاری خود، شاگرد مكتب سعدی شمرده می شود، نادر نادرپور(۱۳۷۸ ۱۳۰۸) است. نادرپور در شعر نو سنت گرا بیشتر متمایل به نوشناخته شعری اش دل در گروی تشبیه دارد و در این میان كم و پیش می آید كه تشبیه بلیغ را به فراموشی بسپارد:
«برهنه است و به كنجی فتاده پیرهنش
فروغ ماه در امواج زلف پر شكنش»
پیكر تراش شیرم و با تیشه خیال
یك شب تو را ز مرمر شعر آفریده ام
تا در نگین چشم تو نقش هوس نهم
ناز هزار چشم سیه را خریده ام
«امید زیستنم دیدن دوباره توست
قرار بخش دلم تاب گاهواره توست.»۳۷
گذشته از چهار گوینده یاد شده، برخی از شاعرانی كه به شیوه منثور گرایش دارند، از یك ویژگی شعر سعدی دور نیستند و آن تكیه بر منطق نثر یا طبیعت كلام است. من این نوشته را با نقل نمونه ای از یك شاعر پیشگام در این شیوه یعنی بیژن جلالی(۱۳۷۸ ۱۳۰۶) به پایان می برم:
خداوندا!
جمعیتی بر من خواهند خندید
و جمعی بر خواهند گریست
ولی من
بی خنده ای و بی گریه ای
به سوی تو آمدم
همچنان تو تشنه ای
روی به چشمه ای می آورد
یا گم شده ای
سراغ از چراغ دهكده ای می گیرد
و در راه تو
قلب من سكون گراییدند
و لب های من به خاموشی گراییدند
و مرا نه مجال خنده ای است
و نه مجال گریه ای»۳۸
خارخارنوشتن این مقاله، دست كم سه سالی در ذهنم بود. اما دعوت آقای كورش كمالی سروستانی مدیر محترم «مركز سعدی شناسی» شیراز برای شركت در هشتمین همایش روز سعدی سبب شد تا یادداشت های پراكنده ام را در این زمینه نظم بخشم. از این رو فشرده ای از گفتار حاضر، نخست در روز پنج شنبه، سوم
اردی بهشت ماه جلالی ۱۳۸۳ در «تالار حافظیه» شیراز به صورت سخنرانی ایراد شد.
پانوشت ها:
۱. مقالات(محمد علی فروغی، ج ۱، به كوشش حبیب یغمایی، از انتشارات مجله یغما ۱۳۵۳، ص ۲۵۷)
۲. آثار(میرزا فتحعلی آخوندزاده، ج۲، باكو، ۱۹۶۱، ص ۳۷۲؛ به نقل از روشنفكران ایرانی و نقد ادبی، ایرج پارسی نژاد، سخن ۱۳۸۰، ص ۳۲).
نیز. ن.ك: مكتوب (میرزا فتحعلی آخوندزاده به كوشش محمدباقر مؤمنی، صدای معاصر تاریخ مقدمه: ۱۳۵۰، ص ۱۵): پیشگامان نقد ادبی در ایران ( محمد دهقانی، سخن ۱۳۸۰، صص ۳۲ ۳۱).
درباره میرزاآقا تبریزی آگاهی های ما زیاد نیست ر.ك.
چهار تیاتر(میرزا آقا تبریزی به كوشش محمدباقر مومنی، نیل ابن سینا، تبریز، ۱۳۵۵، صص شش ـ بیست و نه).
نیز درخور توضیح است كه زینهٔالمجالس (نوشته مجدالدین محمد بن ابی طالب، به سال ۱۰۰۴ق) كتابی است در حكایت ها و آگاهی های تاریخی و جغرافیایی.
۳. ریحان بوستان افروز (میرزا آقاخان كرمانی، نسخه خطی مجتبی مینوی، صص ۶ ۳، به نقل از روشنگران ایرانی و نقد ادبی پارسی نژاد، ص ۲۱).
۴. سالار نامه (میرزا آقاخان كرمانی، ضمیمه تاریخ بیداری، ص ۱۲، به نقل از روشنگران ایرانی و نقد ادبی پارسی نژاد، ص ۱۲۸).
۵. از صبا تا نیما (یحیی آرین پور، ج ۲، جیبی ـ فرنكلین ۱۳۵۰، صص ۴۳۹ ـ ۴۳۸).
برای پاسخ منظوم فصیح الملك شوریده شیرازی به نوشته طالقانی ر.ك: انجمن های ادبی شیراز (حسن امداد، انتشارات ما، ۱۳۷۲، ص ۲۶۶).
۶. شرح این مطلب را می توان از صبا تا نیما(آرین پور، ج ۲، صص ۴۶۶ ـ ۴۳۶) خواند. چون آرین پور شاگرد رفعت بوده در تنظیم روایت این جدال طرف رفعت را نگه داشته و این، البته بسیار بدیهی و درخور درك است. زیرا او حق شاگردی را به جای آورده و خوب هم به جای آورده است.
۷. بهار و ادب فارسی(ملك الشعراء بهار ج ۱، به كوشش محمد گلبن، جیبی ـ فرانكلین، ۱۳۵۱، ص ۱۵۹ ۱۵۸).
۸. بهار و ادب فارسی(بهار، ج ۱، ص ۱۵۳)، نیز ن. ك: پیشگامان نقد ادبی در ایران(دهقانی، صص ۱۶۶ـ ۱۵۶).
۹. پیمان( س ۱، ش ۱۶، ۱۳۱۳، ص ۵۱: به نقل از روشنگران نقد ادبی، پارسی نژاد، ص ۲۵۳).
۱۰. در پیرامون ادبیات(احمد كسروی احیاء تبریز ۱۳۵۶، صص ۶۷ ۶۵).
۱۱. در پیرامون ادبیات(كسروی، ص ۷۱).
۱۲. تاریخ ادبیات ایران از سنایی تا سعدی(ادوارد بروان، ترجمه غلامحسین صدری افشار، مروارید، ۱۳۵۰، صص ۲۲۱ ۲۰۹).
تحلیل براوون مورد توجه و اشاره برخی معاصران قرار گرفته است. از جمله آنها می توان احمد شاملو را نام برد.
درباره هنر و ادبیات(گفت و شنود با احمد شاملو از: ناصر حریری، گوهر زاد آویشن، بابل ج ۳، ۱۳۷۲، صص ۱۹۲ ۱۹۱).
۱۳. قلمروی سعدی(علی دشتی، كیهان ۱۳۳۸، صص ۲۴۸ ۲۴۷).
۱۴.درباره شعر وشاعری(نیما یوشیج به كوشش سیروس طاهباز، دفترهای زمانه، ۱۳۶۸، صص ۲۱۹ ۲۱۶).
۱۵. برگزیده شعرها(احمد شاملو، بامداد ج ۲، ۱۳۵۰، صص ف ـ ق) نقد آثار شاملو(عبدالعلی دست غیب، آروین ، ج ۵، ۱۳۷۳، ص ۳۱).
۱۶. كیهان(۹ آذر ۱۳۵۵: به نقل از جدال مدعیان با سعدی، حسن امداد، نوید، شیراز، ۱۳۷۷، صص ۱۳۴ ۱۲۹).
۱۷. جدال با مدعی(گفت و گو با اسماعیل خوبی، از علی اصغر ضرابی، جاویدان، ج ۲، ۱۳۵۶، صص ۱۰۹ ۱۰۷)؛ صدای حیرت بیدار (گفت و گوهای مهدی اخوان ثالث، به كوشش مرتضی كاخی، مروارید زمستان ج ۲، ۱۳۸۲، صص ۹۲ ۹۱).
۱۸. هبوط در كویر(علی شریعتی، چاپخش، ج ۴، ۱۳۷۰، صص ۵۱۹ ۵۱۸).
۱۹. سعدی و راز و رمزش(محمدعلی اسلامی ندوشن، هستی، س ۳، ش ۲، تابستان ۱۳۷۴، ص ۹۴).
۲۰. آوا(سیاوش كسرایی، كتاب نادر، ج ۲، ۱۳۸۱، صص ۷۰ ۶۹؛ چاپ اول آوا: ۱۳۴۶).
۲۱. آهنگ دیگر (منوچهر آتشی، ناشر رضا سید حسینی، ۱۳۳۹، ص ۱۱).
۲۲. مجموعه كامل اشعار (نیما یوشیج، به كوشش سیروس طاهباز، نگاه ج ۲، ۱۳۷۱، ص ۵۵)
۲۳. ارزش احساسات( نیما یوشیج به كوشش ابوالقاسم جنتی عطایی، صفی علی شاه، ۱۳۲۵، ص ۴۱).
۲۴. برگزیده شعرها(احمد شاملو، صص ف ـ ق) تأثیر حافظ بر شاعران معاصر: نظرخواهی (آدینه، ش ۲۵، ۲۲ تیر ۱۳۶۷، ص ۱۳).
۲۵. هزاره دوم آهوی كوهی(محمدرضا شفیعی كدكنی، سخن ۱۳۷۶، صص ۵۴ ۵۳).
۲۶. البته جریان گسترده توجه به حافظ، به ویژه در میان اهل ادب، انتقادهایی هم شده است. اما این انتقادها را به هیچ روی نمی توان نشانه هایی از اندك شدن روند علاقه به حافظ دانست.
حافظ بس(كریم میرزا فیرزوكوهی، یغما ، س ۲۶، ۱۳۵۲،، صص ۵۳۶ ۵۳۱: ۶۰۱ ۵۹۷): چرا حافظ (حسین معصومی همدانی: نشر دانش، س ۸، ش ۶، آبان ـ آذر ۱۳۶۷: صص ۴۳۸ ۴۳۰؛ و پاسخ های میراحمد طباطبایی و د.د: نشر دانش س ۹، ش ۲، بهمن – اسفند ۱۳۶۷، صص ۲۰۴ ۲۰۱).
۲۷ د رمیان آثار غیر آفرینشگرانه نویسندگان معاصر ، به زحمت می توان نظر واقع بینانه یا مثبتی نسبت به سعدی یافت. یكی از نمونه های جالب در این زمینه طنز فاخر سعدی ایرج پزشكزاد، شهاب ثاقب ۱۳۸۰) است. ستایش نمایش نامه نویس توانای معاصر، اكبر رادی هم از «گلستان» سعدی خواندنی و دقیق جلوه می كند: «انعطاف لحن، رقت احساس، شفافیت بیان، امتلای مضمون و شتاب خوش آهنگ لفظ، خود كلید رمز آفرینش این كتاب مستطاب، این پاك ترین نثر مستطرفه دری است و این كه سعدی چه پیش از "اتفاق بیاض" وچه پس از آن، كراراً در تراش و تقطیر زبان گلستان وقت گذاشته است.»: بشنو از نی (گفت و گو با اكبر رادی، از ملك ابراهیم امیری، هدایت، رشت، ۱۳۷۰، صص ۹۰ ۸۸).
برای آگاهی یافتن از پژوهش های انجام پذیرفته درباره سعدی تا سال ۱۳۷۵، ر. ك: فرهنگ سعدی پژوهی(كاووس حسن لی مركز سعدی شناسی، شیراز ۱۳۸۰).
۲۸. متن كامل این غزل ها را می توان در: از پنجره های زندگانی (برگزیده غزل امروز ایران، به كوشش محمد عظیمی، آگاه ۱۳۶۹) یافت.
۲۹. در مثل می توان اشاره علی دشتی در این زمینه یاد كرد: باران صبحگاهی منتخب اشعار(رهی معیری: سخن ۱۳۷۸، ص ۹).
۳۰ دیوان(ملك الشعراء بهار، به كوشش چهرزاد بهار، ج ۱، توس، ۱۳۸۰، صص ۶۰۳ ۶۰۱).
۳۱. نمونه های پراكنده از اشاره و تلمیح و تضمین نسبت به نثرها و سروده های سعدی در شعر معاصر اندك نیست. اما به لحاظ تناسب با مقام سعدی در ادبیات ایران بسیار ناچیز اشت. از جمله این موارد
می توان اشاره كرد به: آوا(كسرایی، ص ۵۸) و آیینه ای برای صداها (محمدرضا شفیعی كدكنی، سخن ۱۳۷۶، صص ۴۳۵، ۳۶۶).
۳۲. تحقیق در احوال و آثار ایرج(محمد جعفر محجوب، اندیشه، ج ۴، ۱۳۵۶، ص ۱۶۹)
۳۳. تحقیق در احوال و آثار ایرج (محجوب ، ص ۴۹۱).
۳۵. دیوان(محمد حسین شهریار، ج ۱، خیام ۱۳۲۵، صص ۱۷ ۱۰، ۹).
برای نمونه ای از علاقه و اشاره شهریار بع گلستان سعدی ن.ك: گفت و گو با شهریار(به كوشش جمشید علی زاده؛ نگاه ۱۳۷۹، صص ۷۲ ۷۱).
۳۶. شعله كبود منتخب اشعار (فریدون توللی، سخن ۱۳۷۶، صص ۲۰۲ ۱۸۱).
۳۷. برگزیده اشعار (نادر نادرپور، حبیبی، ج ۳، ۱۳۵۱، صص ۱۹۹، ۱۶، ۱۳).
۳۸. روزها(بیژن جلالی، مروارید، ۱۳۴۱، ص ۲۸): نیز ن.ك: زمزمه ای برای ابدیت (بیژن جلالی، شعرهایش و دل ما، كامیار عابدی، كتابنادر، ۱۳۷۹، ص ۴۳).
در میان شاعرانی كه به شیوه منثور گرایش دارند بررسی و تحلیل ضیاء موحد از آثار سعدی در خور توجه است: سعدی(طرح نو، ۱۳۷۳) و تأییدی است بر اشاره مورد نظر.
كامیار عابدی
برگرفته از: كتاب ماه، شماره ۸۳، ادبیات و فلسفه
شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی
پاسخ با نقل قول
علاقه مندی ها (بوک مارک ها)