چرا خداوند سوگند خورده است؟
از دیدگاه اسلام، سوگند یاد كردن عملی ناپسند بوده و اجتناب از آن بسیار مطلوب و پسندیده می باشد، اما متفاوت بودن حالات انسان به هنگام سوگند یاد كردن از یك سو و انگیزه های مختلف جهت قسم خوردن از سوی دیگر، موجب برخورد متفاوت قرآن كریم با انواع سوگندها شده است .
خداوند متعال در قرآن كریم آیه 224 از سوره بقره مسلمین را از هر نوع سوگندی حتی به منظور نیكی و تقوا و اصلاح بین مردم برحذر داشته و سپس در آیه 225 از همان سوره با تقسیم سوگندها به سوگند لغو و سوگند جدّی، سوگند لغو را فاقد اثر جزایی و فقهی و سوگند جدی را موضوع احكام فقهی و اثرات وضعی قرار داده است.
به عنوان مثال، قسمتهایی كه معمولاً از روی عادت برای امور عادی و كم ارزش، بر زبان جاری می گردند، در عین حال كه نامطلوب و شایسته پرهیز هستند لغو و بی اعتبار شمرده شده و اسلام هیچ گونه عقوبتی را چه دنیوی و چه اخروی بر آن مترتب نمی سازد.
اما سوگندهایی كه با عزم و اراده و تصمیم جدی و به منظور رسیدن به اهدافی خاص، از انسان صادر می شود، دارای اهمیت بوده و به همین لحاظ دارای اثرات گوناگون وضعی و فقهی هستند.1
گاهی اوقات سوگند خوردن تنها راه حل است
البته لازم به ذكر است كه ممنوع بودن سوگند و نامطلوب بودن آن حكمی كلی است; ولی استثنأبردار است؛ زیرا قسم خوردن نزد حاكم شرع، نه تنها ممنوع و یا مكروه نیست، بلكه در برخی موارد واجب و تنها راه حل خصومت ها می باشد.
از آن جمله هنگامی كه مرد، همسر خود را متهم به زنا كرده و نتواند برای اثبات مدعای خود، چهار شاهد عادل بیاورد، به دستور قرآن كریم باید به ترتیبی خاص، سوگند یاد كند و همسر او نیز، می تواند در دفاع از خود به شیوه ایی كه قرآن كریم تعلیم داده، قسم بخورد.2 (در كتب فقهی، مواضع لزوم سوگند در حضور قاضی به تفصیل بیان شده است.)
توجه به اهمیت چیزی است كه قسم به آن تعلق گرفته. خورشید، ماه، ستارگان، شب و روز، نفس انسان و كیفیت هدایت و اضلال و سایر چیزهایی كه قرآن به آنها قسم یاد كرده اموری بسیار مهم و دارای نكات برجسته، تأمل برانگیز و دقیق هستند
حكمت و فلسفه سوگندهاى قرآن
* چرا خداوند ما را از قسم خوردن نهی می كند ولی خودش در قرآن كریم در موارد متعددی قسم یاد كرده است؟
قطعاً خداوند از سوگندهائى كه در قرآن یاد نموده، مقصودى داشته است و داراى حكمتى است اگر چه خداوند نیازى به سوگند ندارد، ولى سوگندهاى قرآن فوائدى را دارا مى باشد، كه به برخى از آنها مى پردازیم :
1. براى تأكید و بیان اهمیت امورى كه خداوند براى آنها سوگند یاد كرده (جوابهاى قسم) تا مردم در آنها نیك بیاندیشند و به آنها اهمیت ویژه قائل شوند.
2. براى متوجه كردن انسان به منافع و فوائد فراوان چیزهایى كه به آنها سوگند یاد شده است ؛ مانند خورشید و ماه و ستارگان و شب و روز و حتى سوگند به انجیر و زیتون كه آنها وسیله رحمت و نعمتند و نشانه هائى بر یگانگى و وحدانیت خداوند و آثار قدرت نامتناهیش در آنها نمودار است.
3. براى بیان واقعیت داشتن امورى كه مورد انكار یا شك و تردید مردم مى باشد ؛ مانند سوگند به قیامت و فرشتگان و وجدان انسان و امثال آنها.
محمد عبده در این زمینه مى گوید: «وقتى به همه چیزهائى كه مورد سوگند قرآن قرار گرفته دقت مىكنى مىبینى كه بعضى از مردم آن را انكار مى كردهاند و یا در اثر بى اطلاعى از فایده اش مورد تحقیر قرار مىدادند ، خلاصه آنكه از حكمت در آفرینش آنها غافل بودهاند كه این سوگندها به همه آنها پاسخ داده و مردم را از شك و تردید و وهم و غفلت بیرون آورده و موقعیت هر كدام از موجودات را به درستى نشان داده و حقایق امور را آشكار ساخته است»
4. براى تعظیم و تكریم اعمال خیر و شایسته تا مردم به انجام آنها تشویق و ترغیب شوند ، مانند سوگند به اسبان مجاهدان و اوقات فریضه حج و امثال آن.
پس آن طورى كه از آیات قرآن و بیانات ائمه و پژوهشگران اسلامى استفاده مى شود ، سوگندهاى قرآن عالى ترین وسیله جهت گرایش افكار انسان به تحقیق در ژرفاى مسائل و موجودات جهان است تا از رهگذر این كوشش ها و دقت ها درهاى علوم و دانشها را به سوى جامعه انسانى بگشایند . و بقول طنطاوى «سوگندهاى قرآن ، كلید دانشها است»(الجواهر طنطاوى، ج 25، ص 258 به نقل از سوگندهاى قرآن ابوالقاسم رزاقى).
آیا خدا بر گفته ی خود برهان ندارد که قسم می خورد؟
عده ای بیان می کنند که قسم را در جایى به كار مى گیرند كه شخص براى گفته خویش برهان و دلیل نداشته باشد، پس آیا خداوند بر گفته هاى خویش دلیل ندارد كه از قسم استفاده كرده است؟
یكى از فنون بیان، كه مورد استفاده قرآن در تبیین معارف قرار گرفته است قسم و سوگند مى باشد.
براى جواب سؤال مذکور در ابتدا بعضى كاركردهاى قسم را بیا می کنیم :
الف) قسم براى تأكید شدید مضمون هر مطلبى است كه به خاطر آن آمده است.
ب) از قسم عظمت و شرافت چیزى كه به آن قسم یاد شده فهمیده مى شود.
د) از آنجا كه قسم یكى از فنون بیانى مى باشد، هر جا اقتضاى استفاده قسم را داشته باشد از قسم استفاده مى شود.
توجه به كاركردهاى قسم به خوبى روشن مى شود كه قسم در مقابل استدلال و برهان و منطق نیست، بلكه شیوه اى براى بیان و رساندن مطلب است هر چند بر آن مطلب دلیل منطقى دیگرى هم وجود داشته باشد.
در قرآن براى ارایه یك مطلب هم از شیوه استدلال و برهان استفاده شده است و هم از طریقه تمثیل و تشبیه و هم از مسلك و روش سوگند براى همان مطلب كمك گرفته شده است.
قطعاً خداوند از سوگندهائى كه در قرآن یاد نموده، مقصودى داشته است و براى تأكید و بیان اهمیت امورى كه خداوند براى آنها سوگند یاد كرده (جوابهاى قسم) تا مردم در آنها نیك بیاندیشند و به آنها اهمیت ویژه قائل شوند
* چرا خدا به امور بى اهمیت قسم یاد كرده است؟
الف) آنچه به آن قسم مى خورند لازم است نزد قسم خورنده با اهمیت باشد.
یعنى مخاطب قسم از آنجا كه مى داند ، قسم خورنده اهمیت و احترام ویژه اى بر آنچه به آن قسم خورده قائل است نتیجتاً به صدق گفتار او نسبت به مضمون خبر پى مى برد.
مثل این كه كسى به جان خودش یا به جان بچه اش قسم یاد مى كند و هر چند كه جان او یا بچه او نزد مخاطب از چندان اهمیتى برخوردار نباشد، منتهى همین كه مخاطب مى داند این دو امر نزد آن شخص مورد احترام است قسم او را قبول مى كند.
ب) از قسم حكیم پى به عظمت آنچه به آن قسم یاد مى كند مى بریم.
اگر قسم خورنده، حكیم باشد - خدایى كه خالق همه اشیا هست و در عمل به عهد و پیمان خود همیشه وفادار هست - از این قسم دو نتیجه مى گیریم :
۱. عظمت و ارزش آن شىء بر ما روشن مى شود هر چند به ارزش آن پى نبریم.
۲- روشن مى شود كه حكمتى در آن شىء نهفته است كه خدا در جاى به خصوصى به آن قسم خورده نه به چیز ارزشمند دیگر.
نتیجه گیری :
در یک نتیجه گیری کلی می توان گفت که : سوگندهایی كه خداوند متعال در قرآن كریم یاد فرموده، دارای دو پیام و یك نتیجه هستند :
پیام اول: توجه به موضوعی است كه درباره آن قسم یاد شده تا شنوندگاه با پی بردن به عظمت موضوع، در مفاد آن بیشتر دقت كنند.
پیام دوم: توجه به اهمیت چیزی است كه قسم به آن تعلق گرفته. خورشید، ماه، ستارگان، شب و روز، نفس انسان و كیفیت هدایت و اضلال و سایر چیزهایی كه قرآن به آنها قسم یاد كرده; اموری بسیار مهم و دارای نكات برجسته، تأمل برانگیز و دقیق هستند.
حاصل و نتیجه این دو پیام، تحرك فكری انسان و تلاش برای علم و فهم بیشتر است. واضح است كه این نوع سوگندها به دلیل اثرات مفید و سازنده با سوگندهای لغو و بی پایه كه معمولاً همراه با نوعی توهین به مقام شامخ ربوبی و یا سایر مقدسات می باشد، نسبتی ندارد و در حقیقت این دو نوع قسم، از دو مقوله جدا و بی ارتباط با یكدیگر هستند.
پی نوشت ها :
1- جهت اطلاع بیشتر در این خصوص، به تفسیر نمونه، ج 2، ذیل آیات یاد شده از سوره بقره (224 ـ 225)و همچنین تفسیر آیه 89 از سوره مائده مراجعه نمایید .
2- آیات 6 ـ 9 سوره نور.
فرآوری : زهرا اجلال
بخش دین تبیان
پاسخ با نقل قول
علاقه مندی ها (بوک مارک ها)