تمدن جیرُفت یا شهرنشینی جیرُفت نام یافته‌های باستانشناسی تازه‌ای‌ست که در استان کرمانایران در ۲۸ درجه و ۴۸ دقیقه پهنای جغرافیایی و درازای جغرافیایی ۵۷ درجه و ۴۶ دقیقه در نزدیکی جیرفت و هلیل‌رود به دست تیمهای چند ملیتی باستانشناس در دست بررسی و پژوهش است. یافتن چنین نقطه‌ای افقی تازه در یافته‌ها و نگره‌های باستان‌شناسان درباره تمدن خاورمیانه گشود.
این تمدن مربوط به ۷۰۰۰ سال پیش (پیش از تمدن بین النهرین) است. و به این طریق به عنوان کهن ترین تمدن شرق شناخته می‌شود که در دشت خوش آب و هوا و حاصلخیز هلیل رود سکنی داشته اند. در این محل چند لوحه گلی یافت شده و به خطی هندسی روی آن مطالبی نوشته شده که هنوز رمز گشایی نشده ولی در کل روایت‌گر آنست که این مردم مخترع خط و زبان بوده اند نه سومریان. پیش از این پنداشته می‌شد اولین مخترعین خط٬ ابتدا سومریان (۳۶۰۰ پ. م.) و سپس ساکنان نواحی جنوبی میان‌رودان و تمدن ایلام در خوزستان باشند. وسایل به دست آمده از این تمدن تا به امروز بیشتر ظروف سفالی و سنگی، قطعات سنگصابون و گاه وسایل مفرغی را شامل می‌شود. اهم صنعت منطقه همان کنده کاری روی سنگ صابونی است که دارای ظرافت خاص است و موارد کاربردی و زیبایی شناختی را در بر می‌گیرد. در روی این قطعات تصاویری از قبیل انسان، بز و گوسفند، نخل، مار و عقرب وجود دارد که البته تصاویر مار و عقرب معمولتر است. نکته دیگری که قطعات سنگ صابونی این منطقه را از سایر مناطق و تمدنهای دیگر جدا می‌کند چشم درخشان و مرصع کاری روی قطعات است. در برخی طرحها دیده می‌شود در دور تا دور ظرف چند حیوان در هم تنیده وجود دارند که برای کنار هم قرار دادن آنها نیاز به محاسبات پیچیده بوده.
در سفری که اخیراً به جیرفت و محوطه باستانی کنار صندل داشتم دو شی باستانی کوچک یافتم. یکی قطعه سنگی سیاه معروف به سنگ صابون است که روی آن سه شیار موازی کنده و داخل آن با نوع نمک پر شده است جز حلقه آخر که قطر متوسط ۲ میلیمتر دارد فاقد نمک است. هنوز پی به کارایی آن نبرده ام. چون به شکلی خاص نیست و کنده کاری خاصی سوای آن ۳ شیار ندارد. یکی از احتمالات که ممکن است تا حدی هم خنده دار به نظر برسد آن است که شی تکلیف شاگرد از استادکار است. چون به علاوه موارد بالا دقت زیادی در آن صورت نگرفته و حتی یکی از شیار های آن کامل نشده و یکی دو میلیمتر از آن باقی مانده.
شی دیگر قطعه سفال دولایه به ضخامت متوسط ۵/۳ میلیمتر است که یک لایه داخلی از سفال معمولی به ضخامت ۲ میلیمتر و لایه بیرونی سفالی سیاه رنگ و از ترکیب گل رس با نوعی ماده رنگی به دست آمده که ضخامتی حدود ۵/۱ میلیمتر دارد. این قطعه کوچک خود به تمدن صنعتی عظیمی اشاره دارد:
  • انحنای کم قطعه از قطر شاید بیش از یک متر ظرف در آن قسمت حکایت دارد. اگر آن ضخامت ناچیز را درنظر آورید عظمت کار را درک خواهید کرد.

  • ۲ لایه این قطعه از هم جدا نیست؛ که از نوع شکست آن کاملاً مشهود است. این بدان معناست که زمانی لایه دوم کشیده شده که علاوه بر خام بودن هنوز تر بوده و با توجه به ضخامت کم، قطر زیاد و انعطاف پذیری زیاد قطعه تر کاریست که باید رد زمان کم (کمتر از دو ساعت) و دقت زیاد انجام گیرد.

  • مورد دیگر آثار موجود در بدنه داخلی ظرف است که نشان دهنده انجام کار روی چرخ سفالگری عظیمی است. (که ساخت آن چرخ هم نیاز به تبحری خاص دارد). در لایه خارجی آثار گردش دیده می‌شود ولی خطوط به گونه‌ای است که یادآور می‌شود در زمان کشیدن لایه دوم سفال هنوز روی چرخ بوده است.
تنها علتی که برای وجود لایه رنگی خارجی می‌توان در نظر گرفت جنبه زیبایی کار بوده و گرنه لایه دوم زحمت و هزینه بسیاری در بر داشته و در کارایی هم اثری ایجاد نمی‌کرده.
نکاتی در مورد این تمدن

این تمدن مربوط به ۵۰۰۰ سال پیش (اندکی پیش از تمدن بین النهرین) است. و به این طریق به عنوان کهن ترین تمدن شرق شناخته می‌شود که در دشت خوش آب و هوا و حاصلخیز هلیل رود سکنی داشته اند. در این محل چند لوحه گلی یافت شده و به خطی هندسی روی آن مطالبی نوشته شده که هنوز رمز گشایی نشده ولی در کل روایتگر آنست که این مردم مخترع خط و زبان بوده اند نه سومریان.
از موارد دیگر یافت شده کوه کند مردی دست به سینه است. بالا تنه لخت و پایین تنه ملبس به دامنی منقش به طرح مثلث مشکی است. متاسفانه قسمتی از بالا تنه از میان رفته و اثری از آن در دسترس نیست. ارتفاع کنونی اثر حدود ۲۰/۱ متر است که تخمین زده می‌شود ارتفاع۲۲۰ سانتیمتر داشته است. که در لایه‌ای خشت و گلی در تپه کنده شده.
وسایل به دست آمده از این تمدن تا به امروز بیشتر ظروف سفالی و سنگی، قطعات سنگ صابون و گاه وسایل مفرغی را شامل می‌شود. اهم صنعت منطقه همان کنده کاری روی سنگ صابونی است که دارای ظرافت خاص است و موارد کاربردی و زیبایی شناختی را در بر می‌گیرد. در روی این قطعات تصاویری از قبیل انسان، بز و گوسفند، نخل، مار و عقرب وجود دارد که البته تصاویر مار و عقرب معمولتر است. نکته دیگری که قطعات سنگ صابونی این منطقه را از سایر مناطق و تمدنهای دیگر جدا می‌کند چشم درخشان و مرصع کاری روی قطعات است. در برخی طرحها دیده می‌شود در دور تا دور ظرف چند حیوان در هم تنیده وجود دارند که برای کنار هم قرار دادن آنها نیاز به محاسبات پیچیده بوده.
تمدن جیرفت گواهی است بر حضور انسان‌های اندیشمند و توانایی که حدود پنج هزار سال پیش توانستند با دنیای اطراف خود ارتباط صنعتی، اجتماعی، اقتصادی و تولیدی برقرار کنند.
کشف اتفاقی یک ظرف از دوره ای کهن در سال ۱۳۸۰ به وسیله یک روستایی در منطقه ” کنار صندل ” جیرفت، زمینه آغاز کاوش های باستانی در این منطقه شد.
کار آن مرد روستایی اگر چه تا مدتی از سوی غارتگران فرهنگی به دلیل ناشناخته بودن منطقه تداوم یافت، اما در اواخر همان سال بود که با پیگیری رسانه ها و علاقه مندان به میراث فرهنگی کشور، هیات هایی از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری برای شناسایی بیشتر به منطقه فرستاده شدند که حاصل آن ثبت بیش از ۸۰ محوطه باستانی و آغاز کاوش های باستان شناسی در این منطقه بود. سیر مطالعات نیز به گونه ای پیش رفت که تاکنون ۵ فصل کاوش باستانی در منطقه انجام شده است و با نتایج به دست آمده از این کاوش ها، به گفته کارشناسان، تمدن جیرفت، نظریه های باستان شناسی در مورد تمدن های شرق را متحول خواهد کرد.
” جیرفت را کهن ترین تمدن شرق می دانیم و به دنبال اثبات این مدعا هستیم که تمدن جیرفت و داده های باستان شنای در این منطقه، نظریه های باستان شناسی بزرگ دنیا درباره تمدن شرق را به هم خواهد زد”. وی مورد نتایج کاوش های خود در جیرفت می گوید: ” اکنون مطمئن شده ایم که جیرفت از تمدن بین النهرین قدیمی تر و وسیع تر بوده است و مطالعات و کاوش ها نشان می دهد که جیرفت بزرگ ترین مرکز تجاری جهان بوده است”. این باستان شناس در ادامه می گوید : ” شرایط مطلوب آب و هوایی در جیرفت و وجود انواع محصولات کشاورزی موجب شد تمدنی در این منطقه شکل بگیرد که در دوره باستان بهشت جهان محسوب می شده است”.
مجید زاده تاکید می کند: ” این منطقه به قدری غنی است که کارهای پژوهشی، در این منطقه تنها قطره ای از دریاست و در واقع جیرفت سرفصل جدیدی را در تاریخ ایران و جهان باز خواهد کرد”.
دست کم ۵۰ سال کار داریم
اما کارشناس مسئول باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان درمورد فصل جدید کاوش در مناطق باستانی جیرفت می گوید: ” با توجه به گرمای منطقه، در فصل های پائیز و زمستان تیم های کاوش باستان شناسی در این مناطق فعالیت می کنند”. علیداد سلیمانی با اشاره به این که از آبان ماه تا پایان بهمن سال ۸۵ به مدت چهار ماه،
پنجمین فصل کاوش انجام شده است، اظهار می دارد: ” امسال نیز از نیمه از آبان ماه ششمین فصل کاوش در مناطق تاریخی شهرستان جیرفت آغاز خواهد شد”. وی در مورد نتایج پنج فصل کاوش باستان شناسی به دست آمده است بسیار رضایت بخش بوده و این کاوش ها از لحاظ مشخص کردن سیر تاریخی منطقه بسیار جالب توجه است”.
وی تاکید می کند: ” برای شناخت دقیق منطقه از لحاظ باستانی دست کم به ۵۰ سال کار مداوم نیاز داریم و از سال گذشته گستره وسیعی شامل دو تپه و دو گورستان مورد کاوش باستانی قرار گرفته اند”. این مقام مسئول باستان شناسی در مورد نحوه مرمت آثار کشف شده در حوزه تاریخی هلیل رود نیز می گوید: ” درپایگاه باستان شناسی جیرفت، کارشناسان مرمت و احیای آثار تاریخی در کارگاه ایجاد شده این پایگاه حضور دارند و اشیای کشف شده قابل مرمت برای ترمیم به آن ها تحویل داده می شود و غیر از این رویه ای برای مرمت اشیا خصوصاً به دست افراد غیر کارشناس، وجود ندارد”.
این کارگاه از سال ۱۳۸۰ فعالیت خود را همزمان با کاوش های باستانی حوزه هلیل رود آغاز کرد که تا سال ۸۳ فعالیت آن به صورت فصلی و همزمان با کاوش بود اما بعد از آن به کارگاه دائمی حفاظت و مرمت اشیا و آثار به دست آمده از این منطقه تبدیل شده است.
علیداد سلیمانی همچنین با تقسیم اشیای کشف شده باستانی به دو نوع مطالعاتی و موزه ای می گوید: ” آثار مطالعاتی وسایل کشف شده ای است که بیشترشان به صورت ناقص به دست می آید که کار مطالعاتی توسط باستان شناسی برروی آن ها انجام می شود”.
او در مورد آثار موزه ای نیز می افزاید :” آثاری که به صورت سالم و قابل مرمت کشف می شود پس از ترمیم در اختیار امین اموال تیم باستان شناسی قرار می گیرد که به انبارهای محافظت شده منتقل می شود و یا به موزه های کشور برای بازدید همگانی انتقال می یابد”.
این کارشناس باستان شناسی تصریح می کند :” هم اینک که کاوش های باستان شناسی در منطقه متوقف است، در مناطق باستانی کارهای حفاظتی با تمام توان انجام می شود تا منطقه از دستبرد غارتگران فرهنگی و تاریخی مصون بماند”.
ادامه کاوش های باستانی در جیرفت فصل های جدیدی از تاریخ غنی این سرزمین را به روی ما ایرانیان خواهد گشود.
تاریخی که می تواند برای مردم این سرزمین پشتوانه ای باشد که آینده ای روشن را برای آن بسازند با این تصویر که تمدن جیرفت تنها یکی از ده ها تمدن و منطقه تاریخی است که در این سرزمین پهناور شناخته شده است.