مساجد
با ظهور اسلام بسياري از معابد، آتشکده ها، پرستش گاه ها و کليساها با تغيير شکل مختصري تبديل به مساجد شدند مانند مسجد يزد خواست که برروي آتشکده بنا شده است و مسجد جامع بروجرد که بر روي آتشکده اي نيمه ويران ساخته شده است و مسجد نيريز که از تبديل چهار طاقي به صورت مسجد درآمده و مسجد محمديه نايين که بر روي مهرابه اي بنا گرديده است و مسجد جامع زواره که آن نيز بر روي مهرابه بنا گرديده است.
به طور کلي مساجد ايران را به چهار گروه تقسيم مي کنند :
1- شبستاني
2 – چهار طاقي
3 – ايواني
4 – چهار ايواني
1 – مساجد شبستاني
يکي از اولين مساجد شبستاني ، مسجد فهرج است که از بخش سرپوشيده در جانب قبله و حياط مرکزي و ايوان جلوي آن و صفه هايي در اطراف تشکيل يافته است.
دومين مسجد شبستاني را تاريخانه دامغان مي دانند که نقشه اي مستطيل شکل با حياط مرکزي مربع و شبستاني در جهت قبله و رواق هايي در اطراف دارد.
سومين مسجد را در اين تقسيم بندي، مسجد اوليه جامع نايين مي دانند و آن را به قرن چهارم نسبت مي دهند.
چهارمين مسجد از نوع شبستاني را مسجد اوليه جامع اصفهان به شمار مي آورند و آن را به قرون اوليه اسلام نسبت میدهند
2 – مساجد چهار طاقي
طرح اين مساجد شامل چهار ستون در چهار گوشه مربع شکل مي باشد که به وسيله چهار قوس در چهار جهت اصلي نمايان شده است و چون از چهار طرف باز بوده و به چهار طاق شهرت يافته است. بناي چهار طاقي بيشتر براي آتشکده يا آتشگاه مورد استفاده قرار مي گرفته است مانند چهار طاقي نياسر و خرم دشت در کاشان و چهار طاقي برزو در اراک و چهار طاقي فراشبند در فارس.
پس از ظهور اسلام بسياري از آتشکده ها تبديل به مسجد شدند. براي اين منظور ابتدا يک درگاه از چهار درگاه را که به طرف قبله بود مسدود کردند و به تدريج درگاه هاي شرقي و غربي را نيز پوشاندند و راه ورودي به چهار طاقي به درگاه شمالي منحصر شدو سپس ايواني پوشيده در جلوي درگاه شمالي مي ساختند مانند مسجد يزد خواست و مسجد اردبيل.
3 – مساجد ايواني
بسياري از کارشناسان معتقدند که شرق ايران به ويژه خراسان جايگاه ايوان هاست.
اولين ايوان هاي اسلامي در جنوب و مقابل گنبد خانه شکل گرفتند و سپس ابتدا ايوان شمالي در جهت قرينه سازي با ايوان جنوبي و بعضاً براي استفاده از آفتاب زمستان ساخته شد. نمازگزاران به اقتضاي فصل از ايوان شمالي و جنوبي استفاده مي کردند. از مساجد تک ايواني مي توان مسجد نيريز، مسجد رجبعلي در محله درخونگاه تهران، مسجد جامع يزد و مسجد جامع سمنان را نام برد.
4 – مساجد دو ايواني
مسجد زوزن در فريومد سر راه جاده خراسان و مسجد ساوه از نمونه هاي مساجد دو ايواني هستند. مسجد دو ايواني ساوه که از مساجد سلجوقي است ويژگي خاصي دارد که دو ايوان آن مقابل هم نبوده و در کنار هم هستند.
5 – مساجد چهار ايواني
به نظر آندره گدار فرانسوي اولين مسجد چهار ايواني در ايران، مدرسه خوارگرد يا خورجرد خواف است و بعد از آن مسجد جامع اصفهان و مسجد جامع زواره وارد استان را جزو مساجد اوليه چهار ايواني ايران مي دانند. از نمونه هاي ديگر اين مساجد، مسجد جامع اصفهان، اردستان ، زواره ، نطنز، ورامين ، مسجد امام خميني تهران و مسجد گوهر شاد در مشهد مقدس است. تقريباً تمام مساجدي که از دوره سلجوقي به بعد در ايران ساخته شده است. طرح چهار ايواني دارند. چون طرح چهار ايواني شکلي زيبا، متقارن ، قابل قبول و کامل بوده است.
عناصر مشترک در مساجد
عناصر مشترک در مساجد عبارت اند از : صحن ، ايوان، رواق ، مناره، گنبد، شبستان و محراب ، ولي بعضي از مساجد مانند مسجد شيخ لطف الله اصفهان فاقد صحن و مناره هستند.
تعدادي از مساجد اوليه اسلامي نيز ايوان و گنبد ندارند مانند تاريخانه دامغان اما هيچ مسجدي نمي تواند محراب نداشته باشد. بنابراين کليه عناصر ذکر شده ، به نوعي کم يا زياد در ساختمان مساجد اسلامي به کار گرفته شده اند.
صحن و حياط
يکي از عناصر مهم معماري مساجد اسلامي، صحن و حياط است که معمولاً طرح مربع يا مربع مستطيل دارد. در وسط آن، آب مظهر پاکيزگي و نظافت در حوض بزرگي که با فضاسازي بنا به صورت دايره و يا مربع و مستطيل و يا هشت گوش متناسب است متجلي مي شود. محل حوضر را در جايي انتخاب مي کردند که لااقل تصويربخش اعظمي از بنا به ويژه ايوان ها و طاق نماهاي زيبا که داراي تزيينات و رنگ هاي الوان بودند کاملاً در حوض منعکس شود مانند مسجد امام خميني اصفهان
در بعضي از مساجد مانند مسجد عتيق شيراز بر روي حوض، سکو يا تختگاهي ساخته اند که پايه هاي آن در حوض است. در بالاي اين سکو که به آن «خداي خانه» مي گويند مؤمنين دور از دسترس مردم عادي ، به تلاوت قرآن مجيد مي پرداختند.
رواق ها
رواق ها فضاهاي سرپوشيده ستون دار اطراف صحن و حياط مساجد هستند که معمولاً در پشت آنها ديوارهاي انتهايي مسجد قرار دارند. ما در تاريخانه دامغان شاهد اين رواق ها هستيم.
ايوان
زيباترين و عالي ترين ايوان ها، در مساجد و بناهاي اسلامي ايران مشاهده مي شود.
ايوان هاي ايراني اغلب بلند و متناسب با بنا ساخته شده اند. وجود طاق نماهاي بسيار جالب و متنوع در اطراف ايوان ها، حالت موزوني به آن داده است.
سقف ايوان ها که نيم کره يا نيم گنبد است با عناصر تزييني مانند مقرنس، آجرکاري، گچبري، آيينه کاري ، نقاشي و به ويژه کاشي کاري، مزين شده است. ايوان هاي ورودي مسجد جامع يزد، مسجد شيخ لطف الله و مسجد و مدرسه چهار باغ (مادرشاه) در اصفهان از شاهکارهاي هنري جهان محسوب مي شوند.
ايوان صحن اميرعليشير نوايي در آستان قدس رضوي از ايوان هاي مشهور معماري اسلامي است
ايوان هاي حرم عبدالعظيم (عليه السلام) و حرم حضرت معصومه (سلام الله عليها) از با شکوهترين و زيباترين ايوان هاي اسلامي اند. ايوان هاي صفه صاحب، صفه استاد و صفا درويش در مسجد جامع اصفهان نيز از زيبايي خاصي برخوردارند.
پاسخ با نقل قول
علاقه مندی ها (بوک مارک ها)