نقش اسب در فرهنگ ایران باستان


نویسنده : انی کاظمی
f07sant11


چکیده
نقش اسب در فرهنگ مردم دوران باستان با قربانی کردن آن برای خدایان آغاز شد. با اهلی شدن این حیوان منبع قدرت عظیمی برای کار و حمل و نقل پیدا شد که تاکنون جریان دارد.
نقش عمده اسب در زندگی ایرانیان از نقوش سفالینه ها و وسایلی که با الهام از آن ساخته می شد هویدا است.
در گذشته اشیا مربوط بدان را و حتی گاهی خود حیوان را با مردگان دفن می کردند. در دوران کاسیان و آشوریان، نبردهای پی در پی برای دستیابی به مراتع و رمه های اسبان صورت می گرفت که حتی در مواردی به تغییر تاریخ ملتی می انجامید. در این سوارکاری ها، نوع پوشاک و تکنیک های جنگی نیز متاثر از استفاده از این حیوان بود تا هدایت آن به راحتی صورت گیرد.
نقش اسب در اختراعات مهمی مانند چرخ و گردونه در گذشته دور آشکار است و لذا با بکارگیری این وسایل مهاجرت ها صورت گرفت و خیل عظیمی از انسانها از نقطه-ای به نقطه ای دیگر نقل مکان کردند.
اسب در تحول کشاورزی نیز تاثیر فراوان داشت به طوری که برای تهیه آذوقه آنها که همانا یونجه دوسر باشد، سرزمین های زیادی زیر کشت رفت و حتی صادرات این اقلام کشاورزی باعث تحول اقتصاد منطقه گردید.
در گذشته یکی از اقلام مهم باج و خراج را رمه های اسبان تشکیل می داد. اگر پادشاهی می خواست هدیه ای درخور برای پادشاهی تهیه کند، از اسبان زیبا و تندرو پیشکش می کرد که در موارد بسیاری سفیر صلح و دوستی محسوب می گردیدند.
در تاریخ موارد فراوانی آورده شده است که در آن حوادث مهمی چون به دین زرتشت گرویدن پادشاهان ایران و به سلطنت رسیدن داریوش و شکست سپاهی به تاثیر از نقش اسب صورت گرفته است.گرچه ممکن است این موارد جنبه داستانی داشته باشند در هر حال اهمیت فراوان این حیوان را بیان می دارند که به طور مستقیم و غیرمستقیم حیات اقتصادی، سیاسی و فرهنگی جامعه را تحت تاثیر قرار می دهد.
مقدمه
اهلی کردن حیوانات از حدود هزاره ی پنجم قبل ازمیلاد آغاز شد. پرورش این حیوان در ابتدا برای قربانی کردن در پیشگاه خدایان بود ولی به تدریج پی بردن به اینکه آنها منابع مناسبی برای کار و حمل و نقل هستند، باعث شد از آن زمان تاکنون برای این امور نیز به کار گرفته شوند.نقش این حیوانات از جمله اسب در زندگی مردم باستان آن چنان موثر بوده است که نقوش آنها در سفالینه ها و انواع مهرها کنده و یا نقاشی شده است و حتی در گذشته به هنگام فوت شخصی، اشیا مربوط به حیوان متعلق به او نیز با آن شخص دفن می گردید تا در دنیای دیگر با او همراه باشد.
در دوران باستان از جمله در دوران کاسیان و آشوریان نبردهای سهمگینی برای دستیابی به منابع و رمه های اسبان صورت می گرفت که حتی در مواردی باعث از میان رفتن دولتی و جایگزین شدن دولت دیگری می گردید.( ن .ک. به تاج بخش،حسن،۱۳۷۲: ۱۴- ۱۰ )
نقش اسب در حیات اقتصادی ایران باستان آن چنان بود که در موارد بسیاری یکی از اقلام مهم باج و خراج، اسبان زیبا و تندرو بودند و حتی استفاده از آنها بر روی پوشاک، تکنیک های حمله و گریز، هنر و اختراعات دیگر تاثیر داشته است.
استفاده از اسب به پوشاک خاصی نیاز داشت تا سوارکار با راحتی هرچه بیشتر سواری کند. از طرفی تکینک های حمله و گریز نیز تابعی از عامل استفاده از این حیوان بود. در هنر سکاها، اسب نقش موثری داشت، زیرا بسیاری از لوازم تجملی تهیه شده از طلا و نقره با استفاده از نقش آن تزیین شده بودند. اهلی شدن اسب نقش عمده ای در اختراعات داشته است. به طوری که چرخ و گردونه پا به عرصه وجود گذاشتند که به تبع آن تحول عظیمی در زندگی بشر ایجاد شد. تکنیک های نظامی نیز از این نظر تاثیر خاص گرفته و مهاجرت ها با استفاده از گردونه هایی که توسط آناان به حرکت درمی آمدند، انجام می گرفت. .( ن .ک. به همان )
در این هزاره عناصر اولیه اقتصاد انسان به وجود آمد که عبارت بودند از شکار، صید ماهی، کشت و زرع و باغداری که پس از آن تربیت حیوانات و بهره برداری از منابع زیرزمینی آغاز گردید.
استفاده از چهارپایان مسله مسافرت و حمل و نقل را حل کرد و کشت مزارع را آسان نمود. باستان شناسان در اکتشافات خود در ۳۵۰ متری از تپه ی جنوبی گورستان متعلق به طبقه ششم سیلک، به قبرهایی برخوردند که همراه مردگان اشیا متعدد از جمله ابزارهای مزین به نقوشی از قبیل آفتاب و اسب های جنگجویان به دست آمد. در قبر مردگانی که در زندگی سوارکار بودند، اشیا مربوط به زین و برگ اسب وجود داشت و بررسی سفالینه-هایی که نقش اسب بر روی آنها دیده می شود، نشان دهنده اهمیت فراوان آن در زندگی ایشان است.( ن .ک. به گیرشمن، ۱۳۴۹: ۱۲-۱۰ و واندنبرگ، ۱۳۴۵ : ۱۳۵-۱۲۵)
روشن است که در این رابطه به انواع مشاغل ازجمله تهیه انواع ابزارهای مربوط به سواری و حمل و نقل، اصطلاحات و به طور مسلم حقوق و قوانین و سیاست ها برمی خوریم.
سکنه قدیم ایران قبل از آریایی ها و اهلی کردن اسب
قبل از مهاجرت اصلی آریاییان و هم چنین در سراسر آسیای غربی از دریای روم تا ترکستان و دره سند، انسانهایی می زیستند که برخی از محققین آنها را ” آسیایی ” می نامیدند. دربین این مردم یکی از دسته های متخصص ” کاسیان ” بودند. اینان از زمانهای دور در کوهستان های زاگرس به ویژه در قسمت مرکزی کوه های لرستان می زیستند. کاسیان حوالی ۱۷۵۰ ق . م به بابل حمله کردند که اصولا این حمله را مدیون پدید آمدن تحرک شدید در آنان و استفاده از اسب می دانند.( ن .ک. به تاج بخش، ۱۳۷۲، ۲۷ )
ورود کاسی ها یا کاسیان به بابل باعث ورود اسبان اهلی به این سرزمین شد و در واقع اسب توسط هندیان و آریاییان اهلی گردید، و سپس توسط کاسیان به بابل وارد شد. ( لوکاس، ۱۳۶۶، ۹۴-۹۱ )
در اواخر هزاره سوم تا هزاره اول ق.م یافتن مقادیر متنابهی از ابزارآلات مربوط به اسب از جمله زین و یراق اسب، لگام، نشانه های مشابه سر اسب در مقابر لرستان حاکی از اهمیت اسب در زندگی مردم این منطقه است. ( ن.ک . دیاکونف، ۱۳۵۷ :۱۷۱-۱۷۰ ، استارک، ۱۳۴۶ :۵۰-۴۹ ، ماسه و دیگران، ۱۳۳۹ ۶۵-۶۴ )
آشور
آشوری ها سوارکاری و اسب داری را از اقوام آریایی از جمله میتانی ها و مادها آموختند. در زمانی که آشورها اسب نداشتند، مردم نواحی زاگرس از این حیوان استفاده می کردند و این آریاییان بودند که اسب را به بابل و بعد از آن به آشور آوردند. آشور نصیر بانی پال دوم می خواست قدرت خود را در زاگرس گسترش دهد و به منابع نقره و رمه های اسب لرستان دست یابد، چرا که زمین های این نواحی مراتعی مناسب برای پرورش اسب و سایر دام ها بود. مشخص است که دزدیدن اسب نیز رواج داشته است. ( ن.ک به مشکور، ۱۳۶۳: ۱۲۶ و زرین کوب، ۱۳۶۴ : ۷۹-۷۰ )
ورود این حیوان به قلمرو آشوریان توسط اریاییان باعث گردید که بعد و برد حمله آشوریان به مناطق دوردست گسترش یابد و همین باعث می شد تا به غنایم، اسب های راهوار جدید دسترسی یابند. در زمانی که ارابه ها را بر روی اسب حمل می کردند و ارابه ران می خواست تیراندازی کند، سوار دیگری به او کمک می کرد و در قرون بعد سواران آشوری در عین حال که زوبین یا کمان خود را به کار می بردند، می توانستند اسب را با پاهای خود هدایت کنند که تحولی در تکنیک های سواری بود ( ن. ک. به تاج بخش، ۱۳۷۲: ۴۸ )
سکاها که از اقوام قدیمی ایرانی بودند و مدتها در آسیای مرکزی باقی ماندند برای هرکول، حیوانات اهلی به خصوص اسبان را با زین و برگ قربانی می کردند. آنان دامپرور بودند و زندگی را به جنگ و شکار و دامپروری می گذراندند. لباس آنها فراخ و خاص سوارکاری بود. آنان به لحاظ این که از چمنزارهای مساعد برخوردار بودند اسب ها را پرورش می دادند و برای استفاده نظامی به همسایگان خود به خصوص آشوری ها می فروختند و از این طریق ثروتمند شده و لوازم تجملی از طلا و نقره تهیه می کردند که امروزه از گورهای آنها بیرون می آید.
هنر سکاها نیز متاثر از اسب، گوزن و ببر است ( ن. ک . به گروسه، ۱۳۵۳ :۴۴،۳۴،۳۳ ، گدار، ۱۳۶۵، ج ۱، ۲۱۹ و بورکهات، ۱۳۶۵ : ۶۹ و مشکور، ۱۳۶۳ :۱۹۶ و اومستد، ۱۳۴۰ : ۳۹ و کاتالوگ موزه رضا عباسی از هزاره دوم تا سده ششم پیش از میلاد)
آریایی ها و نقش اسب در زندگی آنان
در شیوه زندگی آریاییان که مردمی نیمه صحرانورد و دامدار بودند، اسب جایگاه ویژه ای داشت. آنها اسب را اهلی کرده و با شخم، کشاورزی و دامداری آشنایی داشتند، خانواده و مایملک خود را در ارابه ی چهارچرخه سرپوشیده ای قرار می دادند که بعضا گاهی با اسب کشیده می شد و همیشه آماده جنگ و گریز بودند. اینان در جشن-های خود به ویژه در جشن هایی که در زندگی کشاورزان و دامداران اهمیت داشت و همین طور در موقع بروز بیماری-ها و آفات طبیعی، نشخوارکنندگان و حتی اسب را که بسیار عزیز می شمردند، قربانی می کردند. این موضوع در ” ودا ” ذکر شده است و در اوستا نیز به قربانی ها اشاره شده که یاد آور زندگی آریاییان در ایرانویج است. ( ن. ک . به تاج بخش، ۱۳۷۲، ۱۰۶-۸۵ )
نبوغ و هنرآریاییان در اهلی کردن اسب ها بود. استفاده ی گسترده از اسبان اهلی و رام شده نقش بزرگی در تغییر و تحول زندگی بشر داشت و برای این که در سواری و طی مسافت های دور بسیار مناسب بود، از نظر نظامی اهمیت یافت. آریاییان به این جانور پرقیمت دست یافتند و ابزار تمدن و برتری را در اختیار گرفته و به دوران سروری پای گذاشتند. رزمندگان ایرانی که اکنون سواران چیره دستی بودند با گردونه های اسبی خود به پهنه کارزار جهان آمدند و همان طور که گفته شد برای ایجاد گردونه ی اسبی یا گردونه ی جنگی، اختراع دیگری انجام شد و آن پیدایش چرخ بود که از بزرگترین اختراعات آدمی است. حال مهاجرت های بزرگ آریاییان از جایی به جای دیگر به کمک گردونه هایی انجام می شد که اسب ها آنها را می کشیدند و مردمی که اسب ندیده بودند از جمله ” کاسی ها” با آمیزش با ایرانیان به اسب دسترسی پیدا کرده و سرانجام اسب وارد بین النهرین شد.( ن. ک به همان )