هفت بناي ارزشمند قم؛ بازمانده از قرن هشتم هجري قمري



هفت بناي ارزشمند قم؛ بازمانده از قرن هشتم هجري قمري


پيشگفتار


در مجموع، آگاهي ما از وضع قم پس از حمله مغول تا آخرين سالهاي قرن هشتم چندان وسيع نيست. اين را مي دانيم كه قم در سال 621 ه.ق به دست سپاهيان مغول ويران و اهالي آن قتل عام شدند. آثار ويرانه هاي قم تا ميانه قرن نهم بر جاي بود.1 در كتابهاي تاريخي قرن هفتم نيز در مواردي از قم نام برده مي شود كه مي توان اطلاعات محدود و مختصري از آنها درباره اين شهر به دست آورد. اما در قرن هشتم وضع روشن تر و اطلاعات در اين باب بيشتر است. تا چهارمين دهه اين قرن قم، همچون نقاط ديگر ايران در تصرف امراء ايلخاني بود و پس از برچيده شدن بساط حكومت آنان در شمار مناطقي درآمد كه از قلمرو همه سلسله هاي اين دوره بيرون و بركنار بود. به اين ترتيب كه يكي از خاندان هاي اصيل و مقتدر محلي اداره امور را به دست گرفت. اين خاندان كه همان خاندان صفي (بانيان بناهاي مورد بررسي اين نوشتار و مدفونين در مقابر گنبد سبز قم) است تا سال 759 برخلاف ديگر قدرتهاي محلي كه هر يك پس از چندي در قلمرو يكي از سلسله هاي آن دوره تحليل مي رفت، همچنان اداره امور اين منطقه را برعهده داشت.2 اين اقتدار تا اواسط دوره تيموري ادامه يافت تا جايي كه قم مدتي مقر حكومت و دارالسلطنه گرديد و داراي دارالضرب سكه شد.3

ذكر اين نكته لازم به نظر مي رسد كه آثار معماري مورد بحث اين نوشتار تأييدي است بر نظر گروهي از محققين كه حمله امير تيمور به قم را ساخته و پرداخته ذوق، تخيل و حدس سياحان خارجي دانسته4 و معتقدند كه در جريان يورش هاي تيمور به ايران، نه تنها قم ويران نشد و مردم آن قتل عام نگرديدند، بلكه اصولاً تيمور قم را نديده و از آن به رسم عبور نيز گذر نكرده است. چرا كه نه تنها شاخص ترين برج هاي آرامگاهي قم يكي دو دهه قبل از حمله امير تيمور به قم ساخته و پرداخته شد، بلكه مقبره خواجه علي صفي (مدفن دو تن از امراي خاندان صفي) با تاريخ 792 ه.ق، حد فاصل بين حمله دوم (789 ه.ق و حمله سوم 794 ه.ق) امير تيمور به ايران، بنا گرديد كه اين خود بيانگر آرامش نسبي حاكم بر قم است.

قم به بركت حضور فرمانروايان مقتدر محلي فوق الذكر در قرن هشتم هجري شاهد ساخت يادمانهاي مذهبي - تاريخي متعددي است كه در فرهنگ معماري ايران به «برجهاي آرامگاهي» موسومند. اغلب اين آثار كه با سبك هاي تقريبا مشابه ساخته شده اند در قبرستان هاي عمومي شهر يافت مي شوند كه متاسفانه برخي از آنها در طي دو سه دهه اخير به كلي تخريب و نوسازي گرديدند همچون امامزادگان شاه ابراهيم و شاه جعفر واقع در قبرستان عمومي شاه ابراهيم در مغرب شهر (ديه كميدان عصر ساساني و اوايل دوران اسلامي در غرب رودخانه). ليكن اغلب اين آثار ـ هر چند با تحمل نامهربانيهاي نيم قرن اخير ـ هنوز در گوشه و كنار قبرستان ها ديده مي شود. شاخص ترين و بكرترين بناهاي بازمانده عبارتند از مقابر گنبد سبز، امامزاده علي بن جعفر، شاهزاده ابراهيم در قبرستان مشرق شهر (دروازه كاشان)، امامزاده احمد مياني در قبرستان مالك آباد در شمال شهر (دروازه ري)، امامزاده احمد و گنبد صفورا در قبرستان خاكفرج (دروازه ساوه)، امامزاده سيد سربخش و مجموعه چهل اختران در قبرستان مركزي شهر، امامزاده شاه احمد قاسم در قبرستان قديمي مالون در جنوب شرقي قم (دروازه قلعه) و، تنها بناي بازمانده از قرن هشتم در خارج از شهر قم، امامزاده خديجه خاتون در مسير ارتباطي جاده قديم قم به اصفهان. در اين نوشتار مختصرا به معرفي 7 بناي شاخص كه اغلب داراي بانيان مشترك، تزئينات يكسان، و معماران و هنرمندان واحد است پرداخته شده است.