راز سنگ ساعت مسجد امام (شاه عباسی) اصفهان
در حیاط غربی مسجد امام (شاه عباسی) اصفهان، واقع در میدان نقش جهان، قطعه سنگی در کناردیوار شمالی نصب شده است که در تمام روزهای سال (365 روز) هنگام نیم روز، لحظه ی ظهر را بدون سایه نشان می دهد. آن گاه موذن بر گلدسته می رود و مردم شهر را به نماز فرا می خواند.
راز این سنگ تنها در نحوه ی تابش آفتاب نیست، بلکه در نحوه ی پوشاندن سایه توسط سنگ دیگری است که در کنار سنگ اصلی نصب گردیده است و مجموعاً با سنگ اصلی یک ذوزنقه را تشکیل می دهند و آفتاب در لحظه ی ظهر بر بدنه ی خارجی آن مماس می تابد.
کلید واژه ها: سایه، سنگ ساعت، نیم روز، آفتاب نما
مقدمه

در سال 1382 در یک سفر «گردش علمی» با دانشجویان شهرسازی و معماری به اصفهان و شیراز، فرصت دوباره ای پیش آمد، تا با دقت بیش تری از شهر اصفهان و ابنیه ی پیرامون میدان بازدید کنیم. میدان نقش جهان و ابنیه ی پیرامون آن یکی از زیباترین مجموعه های معماری و با شکوه ترین فضای عمومی در ایران و جهان به شمار می رود. علاوه بر زیبایی و شکوه، هر یک از ابنیه ی پیرامون میدان دارای رمز و رازی معماری و ریاضی هستند. بسیاری از ویژگی های این میدان و ابنیه ی آن را استادانی چون پوپ، گدار، فرای، اردلان - بختیار، توسلی و هنرفر و ... در نوشته های خود تشریح کرده اند. اما با کمال تعجب، راز «سنگ ساعت» مسجد شاه عباسی اصفهان تاکنون ناگفته مانده است و آن ویژگی های «سنگ ساعت» مسجد شاه عباسی اصفهان است که در صحن غربی مسجد نصب شده که در تمام روزهای سال در هنگام نیم روز سایه ی آن محو می گردد.
راز این سنگ بی سایه (در نیم روز) چیست؟
تابش آفتاب در فصول مختلف در شهر اصفهان مانند همه ی نقاط دیگر هم در ارتفاع و هم در افق تفاوت می کند. اما چگونه است که سنگ در لحظه ی ظهر سایه ای ندارد؟
از سال 1382 تاکنون این سوال برای من مطرح بوده است و جواب آن را در جایی ندیده ام. حال با استفاده از اطلاعات دقیق تری که از مشخصات محلی فراهم شده است، و با ترسیم ویژگی های سنگ و چگونگی سایه ی آن در این مقاله، راز آن را مورد بررسی قرار می دهیم. برای گشودن این راز، ناگزیر بایستی نحوه ی استقرار مسجد و جهت میدان نقش جهان و چگونگی تابش آفتاب در رابطه با همدیگر مورد بررسی قرار گیرد.
میدان نقش جهان

میدان نقش جهان به درازای 510 و پهنای 165 متر، در قلب شهر اصفهان قرار گرفته است.
در چهارسوی این میدان چهار بنای بزرگ و با شکوه از عصر صفوی وجود دارد، همگی آن ها از میراث بزرگ معماری عصر صفوی هستند. در ضلع غربی سر در کاخ عالی قاپو، در ضلع جنوبی مسجد امام (شاه عباسی)، در شمال سردر بازار بزرگ قیصریه، و در شرق مسجد شیخ لطف الله قرار گرفته است. تمام این ساختمان ها که در اطراف میدان واقع شده اند، به وسیله ی طاق نماها دو اشکوبه به یکدیگر متصل می شوند و مجموعه ای را تشکیل می دهند که یکی از با عظمت ترین فضاهای عمومی جهان به شمار می رود.
این چهار ساختمان در عین حال نماد ارتباط و پیوند بین حکومت، دین و بازار (مردم) در عصر صفوی است. هر ساختمان به تنهایی، و میدان نقش جهان به طور کلی، برای خود داستان رمز آمیزی دارند که مایه ی شگفتی اذهان کنجکاو است.
میدان نقش جهان با زاویه ی 17 درجه به طرف جنوب شرقی جهت گیری نموده و ورودی همه ی ساختمان ها در امتداد اضلاع آن قرار گرفته است؛ اما ساختمان اصلی مسجد امام و مسجد شیخ لطف الله، با چرخش 45 درجه به طرف جنوب غربی «قبله» توجیه گردیده اند و همین چرخش (به اندازه ی 45 درجه) موجب رازآمیزی ورودی هر دو مسجد در میدان شده است.
از شگفتی های دیگر میدان نقش جهان این است که میزان جهت گیری آن به سمت جنوب شرقی تقریباً نزدیک با میزان جهت گیری صفه ی تخت جمشید به سمت جنوب شرقی است. (2)