فلسفه وجوب روزه


عقل بشر توان درك فلسفه احكام عقل برتر عقل كل را ندارد. آيا عقل كمتر مى تواند در رديف عقل برتر قرار گيرد؟ بدون ترديد پاسخ اين سئوال منفى است . بر همين اساس ، عقل كمتر نبايد از خود انتظار داشته باشد تا راز و رمز و فلسفه تصميم گيرى هاى عقل برتر را درك كند. طبق اين اصل در باب فلسفه روزه ، بايد بگوييم : فلسفه اصلى وجوب روزه را نمى دانيم ، لكن احتمال دارد كه خداوند مهربان روزه را به خاطر آثار مثبت و فوائد ارزنده آن بر بندگان خود واجب كرده است . در ذيل به بعضى از مهمترين فوائد روزه اشاره مى شود:


1. تقويت تقوا


تقوا به معناى وقايه از ماده وقى است . مصدر آن مى شود وقوى ، واو را جهت رعايت زيبايى هاى تلفظى ، به تاء تبديل كردند و معنى آن در لغت اين است . كسى كه از سرزمين پر از خار و خاشاك به گونه محتاطانه عبور مى كند تا دامن او به جايى گير نكند و در اصطلاح دين تقوى آنجا اطلاق مى شود كه آدمى به گونه اى زندگى كند تا دامن او به خار و خاشاك گناه آلوده نگردد.

فخر رازى در تفسير وقاية مى گويد: الوقاية فرط الصيانة (51) پرهيزگارى و احتياط كاريهاى هشيارانه بر اساس ايمان به خدا را تقوا گويند.

اولين فلسفه روزه ، مساءله ايجاد و تقويت روحيه تقوا گرايى و پرهيزگارى است . در نگرش اسلامى تقوا از اهميت ويژه اى برخوردار است .

الف ) ملاك پذيرفته شدن عبادات و اعمال حسنه ما در پيشگاه خدا تقوا است . چنانكه در قرآن مى خوانيم : انما يتقبل الله من المتقين (52).

امام صادق (ع ) فرمود: مردم از مردى ، بسيار تمجيد و تعريف مى كردند. متمايل شدم تا وى را ديدار كنم و گوشه اى از كردار او را زير نظر بگيرم . او را در بازار ديدم و به گونه اى ناشناس ، وى را تعقيب كردم ، او در كنار نانوايى دو قرص نان گرفت ، بدون آنكه صاحب آن را در جريان قرار دهد و نيز در كنار مغازه انار فروشى دو انار بدون اجازه مغازه دار برداشت و آنها را به فقير داد، پيش رفتم و احوال پرسيدم و از نان و انار توضيح خواستم ، گفت : دزديدم ولى نه براى خود، بلكه براى اين فقير. گفتم : تو كيستى ؟ گفت : مردى از امت محمد. گفت : تو كيستى ؟ گفتم : اهل مدينه از بيت پيامبر (ص ). گفت : جعفر بن محمد تويى ؟ گفتم : آرى . گفت : چگونه به كارم اعتراض دارى ! تو از خاندان علم و دانايى مى باشى ، بايد توجه مى كردى كه خداى سيئه را يك كيفر و حسنه را ده پاداش مى دهد. چهار عدد دزدى يعنى چهار سيئه كم گردد سى و شش حسنه باقى مى ماند. گفتم : اى بنده خدا همان قرآنى كه مى فرمايد: يك حسنه ، ده پاداش ، مى فرمايد: فقط عمل صالح تقوا پيشگان را مى پذيرد.

ب ) معيار برترى انسان ها بر يكديگر تقواست . ان اءكرمكم عندالله اءتقيكم . (53)

ج ) ملاك انتخاب يار، دوست ، همسر، همكار، پيشنماز، مدير مسؤ ول و... در جامعه اسلامى تقواست . لا فضل ... الا بالتقوى .

د)تقوا سر سلسله كمالات است . عوامل تقويت كننده تقوا عبارت اند از:

1. به گفته امام صادق (ع ): تقوا آب حياتبخشى است كه از چشمه سار حكمت و آگاهى راستين ، فوران مى كند (54).

2. روزه به نوبه خود يكى از اسباب تقويت كننده تقواست ، قرآن مى فرمايد: لعلكم تتقون (55)، روزه براى شما مقرر گرديد تا به تقوا دست يابيد. پيامبر (ص ) به جوانان توصيه مى كرد: اگر نمى توانيد اقدام به ازدواج كنيد... به روزه روى آوريد كه عامل تضعيف سلطه شهوت و مايه تقويت تقواى درونى شماست (56).

يكى از رازهاى اينكه تقوا در پرتو روزه تقويت مى شود، آن است كه روزه روحيه خداگرايى و گرايش به مسائل عرفانى و معنوى در انسان را تحكيم مى بخشد.

در تفسير ابوالفتوح رازى ذيل تفسير يا ايها الذين آمنوا كتب عليكم الصيام كما كتب على الذين من قبلكم لعلكم تتقون (57)، آمده است روزه ، همراه با گرسنگى است و در پرتو گرسنگى ، رجوع به سوى خدا صورت مى پذيرد. به قول سعدى :





  • اندرون از طعام خالى دار تا در او نور معرفت بينى .
  • تا در او نور معرفت بينى . تا در او نور معرفت بينى .


هم چنين در نكوهش شكم پرستى مى فرمايد: شكم بنده ، كمتر پرستد خداى .

3. شهوت يكى از اسباب تمايل انسان به گناه پديد آمدن بى تقوايى در اوست . مفسر معروف علامه فيض كاشانى ذيل آيه لعلكم تتقون مى نويسد: و ان الصيام يكسر الشهوة التى هى معظم اءسبابها. پشتوانه اين سخن ، كلام امام صادق (ع ) است كه فرمود: روزه ، قواى شهوانى حيوانى را تضعيف مى كند (58).

علماى علم اخلاق ، در باب انسان شناسى ، بر اين نكته ، تاءكيد دارند كه در انسان سه قوه و نيروى اساسى وجود دارد كه اگر در حد اعتدال ؛ يعنى در پرتو هدايت و سيطره عقل و ايمان ، قرار گيرند، منشاء پيدايش فضائل خواهند شد، ولى اگر به افراط و يا به تفريط كشانده شوند، منشاء رذائل اخلاقى خواهند گشت و آن سه قوه اساسى عبارت اند از: 1.قوه شهوت 2.قوه غضب 3. قوه فكر. (59)

حالت اعتدال در شهوت را عفت گويند و رعايت اعتدال در قوه غضبى موجب پديد آمدن صفت شجاعت در انسان مى شود. در نهايت حكمت ثمره اعتدال در قوه فكر است . با تعامل و تاءثير متقابل ميان اين سه صفت ارزنده ، صفت چهارمى به نام عدالت پديد مى آيد. روزه از جمله عواملى است كه همه صفات فوق را در انسان تقويت و شكوفا مى كند.