زندگینامه و اشعار طرزی افشار

[R A H A]

طرزی افشار
( ملیت: ایرانی قرن:11)
(ز 1060 ق)، شاعر. اصل وى از طرزلو قریه‏اى در دو فرسخى ارومیه بود و از شاعران عهد شاه‏صفى اول و شاه عباس ثانى (1077 -1052 ق) و در دربار مقامى ارجمند داشت.طرزى در سخنورى طرز خاصى داشت، وی بدیعه‏گو و ظرافت جو بود و در اشعار خود مصادر و تركیب‏هاى جعلى به كار مى‏برد. طرزى سفرهایى به قم، اصفهان، تركستان، عراق، عربستان و مازندران داشته است. به گفته‏ى بعضى تذكره‏نویسان در 17 ربیع‏الاول 1060 ق، روز تولد رسول اكرم (ص)، در نجف بوده است. از سال و محل مرگ او اطلاعى نیست.از جمله آثارش: «دیوان» شعر
برگرفته از کتاب: اثرآفرینان (جلد اول-ششم)

[R A H A]

طرزی افشار در تذکره‌ی «مجمع‌الفصحا»چنین معرفی شده است.

طرزی از شعرای اواسط قرن یازده هجری قمری و هم‌عصر شاه صفی و شاه عباس دوم بوده. چکامه‌پردازی‌‌ست شیرین‌زبان و سخن‌دان. خودش از ایل افشار و مولدش یکی از روستاهای ارومیه است که اکنون هم به نام شاعر معروف به «طرزلو» است. او را در تذکره‌‌های هندی به اشتباه اهل «ترشیز» قلمداد می‌کنند؛ اما به گفته‌ی خودش:

«هر چند من از اهالی آذربایجانم و آذربایجانیان هم‌وطنان من‌اند، ولی من از آنان دل‌گیر و رنجیده خاطرم.»

طرزی در محیط شاعرانه‌ی ارومیه بزرگ شده و در میان ادبای آن‌جا تعلیم و تربیت یافته؛ بعد به اصفهان رفته و برای تحصیل علوم مدتی در آن جا اقامت گزیده است:

از بلده‌ی قزوین به صفاهان سفریدم

بی خرجی وبی اسب خرامان سفریدم

یاران سفریدند به جمعیت و من هم

یک قافله با حال پریشان سفریدم

دارم طمع آن که به هیچ‌ام نفروشند

هرچند که چون زیره به کرمان سفریدم

محمد تمدن که توجه خاصی به طرزی داشته، طی ١٥ سال به جمع‌آوری اشعار او مشغول بوده و پس از تصحیح٬ آن‌ها را در چاپخانه‌ای در رضاییه به دست طبع سپرده (سال ١٣٠٩). وی با تحقیق و تفحص بسیار و استناد به غزلیات و قصاید شاعر، زندگی‌نامه‌ای برای او تدوین کرده که در ابتدای دیوان شعر طرزی افشار به چاپ رسیده است.

به نقل از محمد تمدن از مقدمه‌ی نوشته شده بر دیوان طرزی ، طرزی هم مثل بسیاری از شاعران در ابتدا به گمنامی سپری می‌کرده و مقام عالی نداشته:

اهل عُجْب و ریا دماغیدند

من فقیریدم و حقیریدم

هرگز از کس نخواستم چیزی

گر قلیلیدم ار کثیریدم

تا سرانجام به دربار سلطنتی راه یافته و به مقام رفیع رسیده:

عمری از دور می‌نگاهیدم

عاقبت رفته‌رفته شاهیدم

از حوادث کنون امینیدم

که به درگاه شه پناهیدم

طرزی اولین کسی‌ست که در شعر فارسی اقدام به نحوشکنی کرده و طرز تازه‌ای را در نحو زبانی اختراع کرده. او از مصدرها و صیغه‌های جعلی (با فرمول: اسم + یدن) به کرات استفاده کرده. از کار خودش هم راضی بوده و در اغلب شعرهای‌اش به خود بالیده و آن شعرها را مایه‌ی مباهات خود می‌دانسته:

گرچه طرز نو اختراعیدم

جانب نظم را مراعیدم

.....

آب از دهان قافیه‌سنجان فرو چکد

چون بشنوند طرز نو ِ آب‌دار من

.....

تو را طرزیا صدهزار آفرین

که طرز غریبی جدیدیده‌ای

.....

طرزی! سخن‌وران جهان آرمیده‌اند

تا تیغ طرز تازه برونیدی از غلاف

.....

آنم که در مقدمه‌ی طرز و اختراع

دارم به رغم اهل حسد شهرت و شیاع

در شاعری نمانده زمینی به ملک نظم

کز تیغ طرز تازه، نفتحیدمش قلاع

بر بکر فکر من همه تعریضد از کسی

انصاف در مناظر پوشاندش قناع

این طرز دلبری‌ست که در جمله‌ی سخن

جز من نواقعیده بر او لیله الوقاع

.....

به زمان شاه شجاع اگر، غزلیده حافظ فارسی

به طراز طرزی استمعوا، به زمان شه صفی المطاع


طرزی در این شیوه‌ی ابداعی با بی‌پروایی پیش رفته و از ساخت و استفاده‌ی مکرر کلمات نامأنوس و عجیب هراسی به دل راه نداده است.

ظاهرا ً شاعر پس از ورود به دربار این شیوه را در پیش گرفته و مشوق اصلی او در این طریق سخن‌وری خود شاه بوده است:
طرزیدن من به طرز تازه

از دولت شاه دین‌پناه است

به نقل از :آناهیتا رضایی

[R A H A]

در جواني به قزوين واز آنجا ٬ به عزم تحصيل ٬ به اصفهان رفته. خود گويد:

از بلده قزوين به صفاهان سَفَريدم

بي خرجي و بي اسب خرامان سفريدم

ياران سفريدند به جمعيّت و من هم

يک قافله با حال پريشان سفريدم
مدت ها در اصفهان مانده و با تنگ دستي روزگار گذرانده و ٬ سرانجام ٬ به دربار شاه صفي و سپس به مجلس شاه عباس ثاني راه يافته است.

طرزي اهل گشت و سفر بوده ٬ روزي به مغان و اردبيل ٬ هفته اي به شروان و شماخي و گنجه و مازندران. اما ٬ هر جا و هرگاه خسته و ملول مي گشت ٬ براي گشايش دل ٬ راهيِ ديار خود ٬ به ويژه تبريز ٬ می شد:

دلم گرفت ز جاها چرا نتبريزم

گشادِ دل بُوَد آنجا چرا نتبريزم

علي الخصوص يخيدم ز اردبيليدن

براي جَذوه موسيٰ چرا نتبريزم

در برخورد نخست با شعر و شيوه شگفت طرزي ٬ خواننده کمي احساس غريبي مي کندو حتي ممکن است که شعر را نامفهوم و شاعر را ناچيره انگارد؛ اما ٬ پس از انس و اُخت شدن ٬ معلوم مي شود که شاعر ٬ با چيرگي عجيب و در عين حال با قانونمنديِ ظريف وحساب شده ٬ اقدام به ساختن مصدرهاي ساختگي و صيغه هاي جعلي مي کند. چنان که خودش گفته:

گرچه طرزِ نو اختراعيدم

جانبِ نظم را مُراعيدم

اين طرزِ نو عبارت است از ساختنِ فعل از نام کسان و جاي ها ٬ اسم عام ٬ متعدّي کردنِ فعل لازم و به تعبيري ساختنِ فعلِ منحوت ...

[R A H A]

ای که در آتش غمت دل ما می سمندرد

گر بتوجهی ،مس قلب مراد می زرد

ساده رخان بما گوش می نکنند طرزیا

هست مثل که باغبان موسم میوه می کرد

[R A H A]

ز من یوسفا چون بعیدیده ای

چو یعقوب چشمم سفیدیده ای

دریدیده ای تیغ غمزه زدن

مرا از تغافل شهیدیده ای

ز نخل وصالت نمیویده ام

مرنج ای صنوبر که بیدیده ای

فغانیده ام چون نهانیده ای

زخود رفته ام چون پدیدیده ای

چو دوری ز شکرلبان زاهدا

از آن چون مگس ها قدیدیده ای

به قصد قلوب اسیران عشق

خناجیر مژگان حدیدیده ای

تو را طرزیا صدهزارآفرین

که طرز غریبی جدیدیده ای

[R A H A]

موسيِ طرزم و طور و شجرِ خود دارم

چشمِ ديدار ز نور و نظرِ خود دارم

نتوانم که به گِرد سرِ خوبان گردم

اين مگس مشربي از لب شکرِ خود دارم

فرصتم کو که بسنگم به گذرگاه کسی

من که صد کوه گنه بر گذرِ خود دارم

يار حرفِ نزبانیده من می گوشد

گله از ناله دور از اثرِ خود دارم

دامنم کس نپُرانید در این دور که من

از دُر منّت از دايره چشمِ ترِ خود دارم

تيغِ بدخواه نکرد آنچه زبانم بکند

زخمِ کاري همه از نيشترِ خود دارم

کم شنيدن شودم باعث کم حرفيدن

شُکرِ بسيار من از گوشِ کرِ خود دارم

[R A H A]

کجا روم چه کنم چون کنم چه چاره کنم

جز آن که جامه ناموس و ننگ پاره کنم

چو مدّعي بزند نوبتِ تقرّبِ يار

ز غصّه سينه صدپاره من نقاره کنم

اگر به دستِ من افتند خيلِ مدّعيان

ز استخوانِ سرِ اين و آن مناره کنم

مگر سرم نهي اندر کنارِ تن ورنه

بود محال که از دلبران کناره کنم

به سويِ تربتِ من گر برنجه اي قدمي

ز فيضِ مقدمِ تو زندگي دوباره کنم

ز لطف گيرد اگر دوست دستِ من طرزي

حواله سرِ دشمن به سنگِ خاره کنم

[R A H A]

افتاده دل به دامک وحشي نگاهکي

بي رحمکي ستمگرکي دل سياهکي

مژگانکِ درازکِ خنجرگذار کش

تشنيدهکِ به خونکِ هر بيگناهکي

در هجرک عقيقک سيرابَکَش مدام

دارم به خونکِ دلکِ خود شناهکي

باتش نزمد آن دلک سنگ سانَکَت

از لختکِ جگر چه کند دودِ آهکي

از حُسنکِ تو ذرّه اَکي کم نمي شود

گر بنگري به سويَکِ ما گاهگاهَکي

باشد رقيبکِ سگکِ روسياهکت

دنگِ دروغگويک و بيرون ز راهکي

اکنون به کهرُبايکِ مهرت ز خاکَ کَم

بردار چون ز ضعف شدم برگِ کاهکي

پروين ز چشمکِ مَلک افتاده طرزيا

در اشتياقِ ماهکِ مهر اشتباهکي

[R A H A]

مبادا که از ما ملولیده باشی

حدیث حسودان قبولیده باشی

چو درس محبت نخواندی چه سود ار

فروعیده باشی اصولیده باشی

برو طرزیا! زلف خوبان به چنگ‌ات

زمانی بیافتد که پولیده باشی

[R A H A]

اهل عجب و ریا دماغیدند

من حقیریدم و فقیریدم

هرگز از کس نخواستم چیزی

گر قلیلیدم ار کثیریدم